Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ИЧКИ АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ИЧКИ АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
23
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аудит тизими / бухгалтерия / аудиторлик фаолияти / аудитор текшируви / аудиторлик фаолияти / янги босқич. / audit system / accounting / audit activity / auditor review / audit activity / new stage.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Музафарова, Сусанна Диляверовна

Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонуни 2000 йилда қабул қилинган бўлиб, сўнгги 20 йилда аудит бозорида катта ўзгаришлар рўй бергани ва қатор ислоҳотлар амалга оширилгани туфайли бугунги кун талабига тўлиқ жавоб бермаслиги тобора аён бўлиб қолди. Шу боис, 2021 йил 25 февралда Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди. Янги таҳрирдаги қонунда замонавий талаблар ва аудитни тартибга солиш соҳасидаги текширилган халқаро амалиёт принципларига асосланган аудиторлик фаолиятини тартибга солишнинг самарали ташкилий-ҳуқуқий механизмини яратиш, аудиторлик фаолиятини тартибга соладиган қоида ва нормалар ҳамда меъёрий ҳужжатларни ягона норматив-ҳуқуқий ҳужжатда унификациялаш ва тизимлаштириш масалалари ўз ифодасини топган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PLANNING AND IMPROVING THE AUDIT IN THE NEW UZBEKISTAN

The Law of the Republic of Uzbekistan "On Auditing Activities" was adopted in 2000, and due to major changes in the audit market and a number of reforms in the last 20 years, it has become increasingly clear that it does not fully meet today's requirements. Therefore, on February 25, 2021, the new version of the Law of the Republic of Uzbekistan "On Auditing Activities" was adopted. In the new version of the law, the issues of creating an effective organizational and legal mechanism for the regulation of audit activity based on modern requirements and verified principles of international practice in the field of audit regulation, unifying and systematizing the rules and norms regulating audit activity and regulatory documents in a single regulatory legal document are expressed.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ИЧКИ АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

ЯНГИ УЗБЕКИСТОНДА ИЧКИ АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

d https://doi.org/10.5281/zenodo.10532380

Музафарова Сусанна Диляверовна

ТДИУ магистратура, 1-боскич, МБР-32-1 гурух талабаси e-mail: Susanna.Muzafarova@uzea.uz Тел -99890 3227418

Аннотация: Узбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тугрисида»ги цонуни 2000 йилда цабул цилинган булиб, сунгги 20 йилда аудит бозорида катта узгаришлар руй бергани ва цатор ислоуотлар амалга оширилгани туфайли бугунги кун талабига тулиц жавоб бермаслиги тобора аён булиб цолди. Шу боис, 2021 йил 25 февралда Узбекистон Республикасининг янги таурирдаги «Аудиторлик фаолияти тугрисида»ги цонуни цабул цилинди. Янги таурирдаги цонунда замонавий талаблар ва аудитни тартибга солиш соуасидаги текширилган халцаро амалиёт принципларига асосланган аудиторлик фаолиятини тартибга солишнинг самарали ташкилий-ууцуций механизмини яратиш, аудиторлик фаолиятини тартибга соладиган цоида ва нормалар уамда меъёрий уужжатларни ягона норматив-ууцуций уужжатда унификациялаш ва тизимлаштириш масалалари уз ифодасини топган.

Калит сузлар: аудит тизими, бухгалтерия, аудиторлик фаолияти, аудитор текшируви, аудиторлик фаолияти, янги босцич.

ПЛАНИРОВАНИЕ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ АУДИТА В НОВОМ

УЗБЕКИСТАНЕ

Музафарова Сусанна Диляверовна

ТДИУ магистратура, 1-боскич, МБР-32-1 гурух талабаси e-mail: Susanna.Muzafarova@uzea.uz Тел -99890 3227418

Аннотация: Закон Республики Узбекистан «Об аудиторской деятельности» был принят в 2000 году, и в связи с серьезными изменениями на аудиторском рынке и рядом реформ за последние 20 лет стало все более очевидным, что он не в полной мере отвечает сегодняшние требования. Поэтому 25 февраля 2021 года была принята новая редакция Закона Республики Узбекистан «Об аудиторской деятельности». В новой редакции закона рассматриваются вопросы создания эффективного организационно-

правового механизма регулирования аудиторской деятельности на основе современных требований и проверенных принципов международной практики в области регулирования аудита, унификации и систематизации правил и норм, регулирующих аудит. Деятельность и нормативные документы выражены в едином нормативном правовом документе.

Ключевые слова: система аудита, бухгалтерский учет, аудиторская деятельность, аудиторская проверка, аудиторская деятельность, новый этап.

PLANNING AND IMPROVING THE AUDIT IN THE NEW

UZBEKISTAN

Музафарова Сусанна Диляверовна

ТДИУ магистратура, 1-боскич, МБР-32-1 гурух талабаси e-mail: Susanna.Muzafarova@uzea.uz Тел -99890 3227418

Abstract: The Law of the Republic of Uzbekistan "On Auditing Activities" was adopted in 2000, and due to major changes in the audit market and a number of reforms in the last 20 years, it has become increasingly clear that it does not fully meet today's requirements. Therefore, on February 25, 2021, the new version of the Law of the Republic of Uzbekistan "On Auditing Activities" was adopted. In the new version of the law, the issues of creating an effective organizational and legal mechanism for the regulation of audit activity based on modern requirements and verified principles of international practice in the field of audit regulation, unifying and systematizing the rules and norms regulating audit activity and regulatory documents in a single regulatory legal document are expressed.

Key words: audit system, accounting, audit activity, auditor review, audit activity, new stage.

КИРИШ

Мамлакатимизда иктисодий назоратнинг асосий таркибий элемента хисобланган аудит бугунги кунда бозор иктисодиёти ривожланишининг мухим элементларидан бири хисобланади. Корхоналарнинг бухгалтерия ва молиявий хисоботини мустакил текширишнинг ташкилий, услубий ва методологик усулларини узида жамлаган аудитни утказиш учун бу жараёнларни амалга ошира оладиган мутахассис етарли билимга эга булиши зарур. Бундай билимга нафакат текширувчи, балки текшириш утказилаётган иктисодий субъектнинг тегишли мутахассислари хам эга булиши лозим. Хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий мустакил хамда молиявий баркарор фаолият

курсатишларида уларни окилона бошкариш, хисоб-китоб юритилишини бозор иктисодиёти талабларига мослаштириш, аудитни тугри ташкил килиш, мавжуд моддий, молиявий ва мекнат ресурсларидан самарали фойдаланган холда ишлаб чикариш ёки хизмат курсатишни ташкил этиш, натижада юкори фойда олиб, давлат бюджети олдидаги мажбуриятларини уз вактида бажариш захираларини ташкил этиш мухим хисобланади. Шу нуктаи назардан хам Узбекистонда аудиторлик фаолиятни бозор талаблари асосида ташкил этиш бугунги кундаги долзарб масалалардан саналади. Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти томонидан 2018 йил 19 сентабрдаги "Узбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" ги П^-3946-сон карорида хам мамлакатимизда амалга оширилиши лозим булган бир-катор ишлар белгилаб берилган булиб, бугунги замон талабларига тула жавоб бера оладиган аудиторлик фаолияти тизимини ташкил этишда дастурул амал булиб хизмат килмокда.

Адабиётлар шар^и

Корхонада ички аудит булимини ташкил килиш мураккаб жараён булиб, унинг сасмарали фаолият юритиши учун уни корхона хусусиятларини хисобга олган холда боскичма-боскич амалга оширилиши максадга мувофикдир. Ички аудит фаолиятини ташкил килишнинг айрим кирралари хорижий ва республика олимлари Е.Н. Макаренко, А.И. Харитончик, А.Д. Шеремет, Б. Хдмдамов, Б.А. Хасанов, Н.Ф. Каримовнинг илмий ишларида тадкик килинган. Проф. Н.Ф. Каримов томонидан ички аудит фаолиятини юритиш мажбурий булган купгина мамлакатлар тажрибасини урганиш асосида ишлаб чикилган ички аудит хизматини ташкил килиш боскичларини узаро узвий богланган холда ташкил этилиши келтирилган.

Тадкикот методологияси

Маколада илмий мушохада, тизимли ёндашув ва индуксия ва дедуксия каби тадкикот усулларидан фойда-ланилди. Жахондаги мавжуд усул ва ёндашув-лар тахлилларига асосланиб, Узбекистон Республикасида бухгалтерия хисоби тизими ва аудиторлик фарлиятини ривожлантиришдаги муаммо ва ечимлари буйича таклиф хамда тавсиялар ишлаб чикилган.

Та^лил ва натижалар

Ички назорат тизимининг кулами ва хусусиятлари, шунингдек уларнинг шаклланиш даражаси иктисодий субъектнинг хажми ва унинг фаолиятининг узига хос хусусиятлари билан мос келиши лозим.

Ички назорат тизими

X1ужжaтлaр

Хaвфсизлик .™3Ma™

Бошк^рув

KopxoHa aктивлaри нaзорaти

Режaли-ик1тисод булими

1-чизма. Ички назорат тизими элементлари1

Ички нaзоpaт тизимининг xycycиятлapи тeкшиpилaётгaн иктишдий cyбъeктнинг бyxгaлтepия хишби тизими унинг xyжaлик фaолиятини aник; (ёки ножик;) a^ эттиpaётгaнлигигa кepaкличa ишонч хо^л килишга ёpдaм бepиши мумкин. Аyдитоp нaзоpaтнинг тeгишли воcитaлapигa тaяниши мyмкинлигигa ишонч хродл килгaндaгинa, y ayдитоpлик тaдбиpлapини янaдa oco^ok; Ba янaдa Kyлaйpок олиб боpaди, шyнингдeк ayдитоpлик тaдбиpлapи Ba yлapни aмaлгa ошиpиш учун кyздa тyтилгaн дaвp xapaжaтлapи мaзмyнигa yзгapтиpиш киpитиши мумкин. Ички нaзоpaт тизими фyнкциялapини 1.2-чизмaдa хaволa этaмиз. Ички нaзоpaт тизимининг умумий холaти, нaзоpaт мухити Ba aлохидa нaзоpaт воcитaлapининг caмapaдоpлиги Ba ишончлилигини бaхолaшдa ayдитоpлик тaшкилоти кaмидa к;yйидaги уч боcкичдaн ибоpaт гpaдaцияни бaжapиши repax: юк;оpи, ypтa, пacт.

Аyдитоpлик тaшкилотлapи бyxгaлтepия хиcоби Ba ички нaзоpaт тизимини ypгaниш Ba бaхолaшнинг ycyл Ba тapтибини мycтaкил paвишдa ишлaб чик;aдилap, шyнингдeк ayдитоpлик тeкшиpyви тaдбиpлapини ушбу ypгaниш Ba бaхолaш нaтижaлapигa acоcлaнгaн холдa peжaлaштиpaдилap. Хyжaлик юpитyвчи cyбъeкт ички нaзоpaт тизимининг caмapaдоpлигини бaхолaш учун ayдитоp томонидaн тecтлap тузиб чикилaди.

1 Бyxгaлтepия Д^обинит Хaлкapо Стaндapтлapи - 2013, Y^e^ci^ бyxгaлтepлap Ba ayдитоpлap миллий Аccоcиacияcининг тapжимacи, - Т.,2014

Ички назорат тизими

Назорат элементлари

1. Назорат мух,ити.

2. Рискларни бахрлаш.

3. Ахборот тизими.

Назорат даражаси

1. Корпоратив.

Назорат максадлари

2-чизма. Ички назорат тизим и функциялари2

Аудиторлик текшируви давомида аудиторлик ташкилотлари томонидан бухгалтерия хисобининг узига хос хусусиятларининг урганиб борилиши ва бахоланиши, ички назорат тизимини урганилиб борилиши ва бахоланиши урнатилган тартибда хужжатлаштирилиши керак. Ушбу ишни олиб бориш ва хужжатлаштиришда куйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:

а) махсус ишлаб чикилган тест жараёнлари;

б) рахбар ходимлар ва бухгалтерия булими ходимлари фикрини аниклаш учун намунавий саволлар руйхати;

в) махсус бланк ва текширув когозлари;

г) блок-схемалар ва графиклар;

д) изохлар, баённомалар ёки далолатномалар руйхати.

Аудиторлик текширувининг асосий боскичлари шартли равишда ажратилган, масалан, стандартларга мувофик аудит жараёнларини режалаштириш бутун аудит давомида амалга оширилади.

Фикримизча, халкаро амалиётда кенг фойдаланилаётган халкаро ички аудит стандартларини республикамизда хам кабул килиш лозим. Узбекистон жамоат ташкилотлари оркали Ички аудиторлар институтига аъзо булиш, мамлакатимизда халкаро ички аудит стандартларидан фойдаланиш имконияти яратилади.

2 Узбекистон бухгалтерлар ва аудиторлар миллий Ассосиасиясининг таржимаси, - Т., 2014

1-расм.

Операцион аудит утказишнинг асосий боскичлари3

Тacдикдaнгaн топш^и«; бyйичa ayдит умумий peжacининг янaдa кeнгaйтиpилгaн Ba бaтaфcил ёpитилгaни ayдит yткaзиш дacтypи хиcоблaнaди. Ички ayдитоpлap фaолиятини peжaдaштиpиш Ички ayдитоpлapнинг xaдкapо кacб cтaндapтлapи 2010 -шн "Рeжaдaштиpиш" Ba 2020 - шн "Kyptó чикиш Ba тacдикдaш учун peжaни тaкдим этиш"га мyвофик тapтибгa cолинaди. Аудитни peжaдaштиpиш бyйичa xap кaндaй хyжжaтни тaйёpлaш ayдитоpлик pиcкини тaхлил килишдaн бошлaнaди. Аникганган опepaцион ayдит pиcки ayдитоpнинг "Опepaцион ayдит p^ra" номли ишчи хyжжaтдa aкc эттиpилaди. "Аyдитоpлик aмaдлapини yткaзиш" боcкдчи ayдитоpлик топшиpикдни бaжapишдa acоcий боcкдч хиcоблaнaди, чунки ушбу боcкдчдa ички нaзоpaт тизимининг опepaцион caмapaдоpлигини aникдaш aмaдгa ошиpилaди. Опepaцион ayдит билaн шyFyллaнгaн ички ayдитоp томонидaн нaзоpaт aмaдлapининг нaтижaдоpлиги Ba тaъcиpчaнлигини бaхолaш мaкcaдидa yткaзилгaн ayдит нaтижacидa нaзоpaт aмaдлapининг caмapaдоpлиги тyFpиcидa фи^ билдиpиши лозим.

3 Якyбов Мaтpacyл Мaвлонбepдиeвич Тошкeнт молия инcтитyти т^нч доктоpaнти Опepaцион ayдитни тaшкил этишнинг acоcийбоcкичлapи.

ХУЛОСА ВА НАТИЖАЛАР

Рecпyбликaмиздa и^и^дий иcлоxотлapни янaдa pивожлaнтиpиш Ba либepaдлaштиpиш шapоитидa инвecтоpлap, кpeдитоpлap, дaвлaт оpгaнлapи томонидaн иктишдий acоcлaнгaн caмapaди кapоpлap кдбул килиниши xyжaдик юpитyвчи cyбъeктлap томонидaн ишончли бyxгaдтepия мaълyмотлapининг тaйёpлaниши Ba тaшки фойдaдaнyвчилapгa УЗ Ba^i^a eraastó бepилиши билaн бeвоcиcтa aдокaдоp x1иcоблaнaди. 3epo, caмapaди икти^дий кapоpлap кдбул кдлинишига acoc 6Улувчи бyxгaдтepия тизими мaълyмотлapининг бeлгилaнгaн тaмойиллapгa moc paвишдa тyзилгaнлиги MyCTa^M ayдит тизими воcитacидa aникдaнaди.

1. Аyдитоpлик тeкшиpyвини peжaдaштиpaётгaндa ayдитop ayдит pиcкини кaмaйтиpиш учун тypли xилдaги ayдит дaлиллapини тyплaйди. Аввaдги бoблapдa тaъкидлaгaнимиздeк, ayдит pиcки уч элeмeнтдaн тaшкил топган, яъни доимий pиcк, нaзopaт p^ra Ba aникдaнмacлик pиcки. Бу pиcклapнинг x,ap биpи учун ayдитop тyплaши лозим бyлгaн дaдиллap тypличaдиp. Аммо, шуни тaъкидлaш лозимки, ayдитop дaлиллapни aввaдo aникдaнмacлик pиcкини кaмaйтиpиш учун тyплaйди. Чунки, aникдaнмacлик pиcки бeвocитa ayдит дaдиллapигa боглик. Нaзopaт p^ra билaн боглик бyлгaн ayдит дaлиллapи x,ap

биp oпepaция ёки хужжягни тeкшиpишгa эмac, бaдки шу oпepaциялapгa ниcбaтaн ишлaб чикдлган ички нaзopaт тизимининг cифaтини Уpгaнишгa ^apara^aa Ички нaзopaт тизими кaнчaдик cифaтли деб тoпилca, ayдит дaдиллapи хдм шyнчaлик кaм микдopдa тyплaниши мумкин.

2. Хоpижий дaвлaтлapдa ayдитоpлик тeкшиpyвини тaшкил килишдa xдмдa ayдитоpлик тeкшиpyвини yткaзишдa тypт боcкичди мyкaммaд килиб ишлaб чикилиш нaтижacидa ayдитоpлик тeкшиpyвини cифaтли x,a^a тeкшиpyв yткaзилaётгaн и^и^дий cyбъeктнинг молиявий xpлaтини aник бaxолaш имкониятини бepaди. Биздa эca уч боcкдчли тeкшиpyв олиб боpилaди. Узбeкиcтондa хдм тypт боcкдчли килиш лозим, яъни ишчи xyжжaтлapни pacмийлaштиpишдaн (ayдитоpлик xyлоcacи xдмдa ayдитоpлик хдшботни тyзишдaн) тeкшиpyв yткaзилгaн нaтижaдapни тaxлил кдлгaн xpлдa нaтижaдapни бaxpлaш боодичини киpитиш кepaк дeб x1иcоблaймиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбeкиcтон Рecпyбликacи "Бyxгaдтepия хдшби тyFpиcидa" ги ^онуни. №404. 2016 йил 13 aпpeлъ.

2. Узбeкиcтон Рecпyбликacи «Аyдитоpлик фaолияти тyFpиcидa» ги ^онуни (янги тaxpиp). - Т.: 2021 йил 25 мaй (yзгapтиpиш Ba кУшимчaдap билaн).

3. Бyxгaлтepия Хдообининг Хaдкapо Стaндapтлapи - 2013, Узбeкиcтон бyxгaдтepлap Ba ayдитоpлap миллий Аccоcиacияcининг тapжимacи, - T.,2014

4. Хaдкapо ayдит cтaндapтлapи, cифaт нaзоpaти, кypиб чикиш, бошкд ишонч билдиpиш Ba тypдош xизмaтлapнинг xaдкapо cтaндapтлapи тyплaми - Х^к^о Бyxгaлтepлap Фeдepacияcи, 2013.

5. Узбeкиcтон бyxгaлтepлap Ba ayдитоpлap миллий Аccоcиacияcининг тapжимacи, - T., 2014

6. Якyбов Мaтpacyл Мaвлонбepдиeвич Tошкeнт молия института тэянч доктоpaнти Опepaцион ayдитни тaшкил этишнинг acоcийбоcкичлapи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.