Научная статья на тему 'БОЖХОНА ХИЗМАТИ ХОДИМЛАРИ ФАОЛИЯТИДА ПРОФАЙЛИНГГА ОИД БЎЛГАН КАСБИЙ КУЗАТУВЧАНЛИК СИФАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ'

БОЖХОНА ХИЗМАТИ ХОДИМЛАРИ ФАОЛИЯТИДА ПРОФАЙЛИНГГА ОИД БЎЛГАН КАСБИЙ КУЗАТУВЧАНЛИК СИФАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

119
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
профайлинг / кузатувчанлик / кузатув / диққат / божхона хизмати ходими / қобилият. / profiling / observations / surveillance / attention / customs officer / ability.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Мирзаакрам Собиржонович Қодиров

Ҳозирги кунда дунѐ ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятида айнан миллий ва глобал хавфсизликни таъминлашда,хавфларни таҳлил этиш учун психология усулларидан бири бўлган профайлинг технологиясидан кенг фойдаланилмоқда. Шунинг учун муаллиф ушбу мақолада божхона хизмати ходимлари фаолиятида профайлинг технологиясини қўллаѐтгана талаб этиладиган сифатлардан бири касбий кузатувчанликни шакллантириш масалалари ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FEATURES OF FORMATION OF PROFESSIONAL OBSERVATION QUALITIES RELATED TO PROFILING THE ACTIVITIES OF CUSTOMS SERVICE EMPLOYEES

Profiling technology, which is one of the methods of psychology for risk analysis, is widely used today in the activities of world law enforcement agencies, especially in ensuring national and global security. Therefore, in this article, the author discusses the formation of professional supervision, one of the qualities required for the use of profiling technology in the activities of customs officers.

Текст научной работы на тему «БОЖХОНА ХИЗМАТИ ХОДИМЛАРИ ФАОЛИЯТИДА ПРОФАЙЛИНГГА ОИД БЎЛГАН КАСБИЙ КУЗАТУВЧАНЛИК СИФАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

БОЖХОНА ХИЗМАТИ ХОДИМЛАРИ ФАОЛИЯТИДА

ПРОФАЙЛИНГГА ОИД БУЛГАН КАСБИЙ КУЗАТУВЧАНЛИК СИФАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

Мирзаакрам Собиржонович ^одиров

Божхона институти ^айта тайёрлаш ва малака ошириш факультети "Тил ва психологик тайёргарликни ривожлантириш" маркази катта укитувчиси

mirzoakram@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Хрзирги кунда дунё хукукни мухофаза килиш органлари фаолиятида айнан миллий ва глобал хавфсизликни таъминлашда,хавфларни тахлил этиш учун психология усулларидан бири булган профайлинг технологиясидан кенг фойдаланилмокда. Шунинг учун муаллиф ушбу маколада божхона хизмати ходимлари фаолиятида профайлинг технологиясини куллаётгана талаб этиладиган сифатлардан бири касбий кузатувчанликни шакллантириш масалалари хакида суз юритилган.

Калит сузлар: профайлинг, кузатувчанлик, кузатув, диккат, божхона хизмати ходими, кобилият.

FEATURES OF FORMATION OF PROFESSIONAL OBSERVATION QUALITIES RELATED TO PROFILING THE ACTIVITIES OF CUSTOMS

SERVICE EMPLOYEES

ABSTRACT

Profiling technology, which is one of the methods of psychology for risk analysis, is widely used today in the activities of world law enforcement agencies, especially in ensuring national and global security. Therefore, in this article, the author discusses the formation of professional supervision, one of the qualities required for the use of profiling technology in the activities of customs officers.

Keywords: profiling, observations, surveillance, attention, customs officer,

ability.

КИРИШ

Божхона хизмати - давлат хизматининг мухим таркибий кисмларидан бири сифатида ташкил этилган. У мамлакатимизнинг иктисодий манфаатлари Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 822 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

химоясини таъминловчи идора хисобланади. Ватан химояси осон иш эмас. Шу боис божхона ходимлари акдан етук, жисмонан соглом, ахлокан пок булишлари лозим. Бунинг учун эса уларга, мутахассислик фанлари каторида психология фанларини урганиш зарурати яккол кузга ташланади. Замонавий кадрлар -малакали мутахассис сифатида узлигини, уз кобилиятлари, индивидуаллиги, шахсий фазилат хамда хислатларини билиши, атрофидагилар мехнатини окилона ташкил этиши ва ижтимоий фойдали мехнатнинг барча сохаларида иктидорли касб сохиби булиб фаолият курсатиши шарт. Бу уринда психология фанининг урни бекиёс.

Бугунги кунда юзага келаётган хавф-хатар ва тахдидлар, аввало, гиёхвандлик воситалари, халкаро терроризм, диний экстремизм, ноконуний миграция, одам савдоси, ёшлар уртасида халкимизга ёт гоялар таркалишининг тобора кучайиб бораётганлиги божхона органлари олдига уз вактида уларнинг олдини олиш ва уларга бархам бериш буйича янги вазифаларни куймокда [1].

Божхона постларидаги йуловчилар, транспорт воситалари, юкларнинг хажми ва иш юкламасининг юкорилиги товар ва транспорт воситаларини белгиланган тартибда тулик божхона назоратидан утказиш имкониятини чегаралайди. Контрабандага карши курашишни эса факатгина объектлар буйича мавжуд тезкор маълумотлар асосида хамда уларни ташувчиларни аниклашнинг махсус усулларидан фойдаланиш хисобига самарали ташкил этиш мумкин.

Гиёхвандлик воситасининг кириб келиши хавфи юкори булган худудлардан келаётган айрим йуловчиларни хамда юкларни алохида диккат-эътибор билан кузатиш, ташки белгилари буйича шубхали шахсларга диккатни жамлаш, шубхали жунатувчи ёки юк кабул килиб олувчига юборилган товарларни синчковлик билан текшириш зарур.

Чегаралар оркали контрабанда ашёсини, шу жумладан гиёхвандлик воситасини олиб утаётган шахсларни аниклаш учун ходимлардан ута синчковлик, кузатувчанлик, диккатнинг баркарорлиги ва зийраклик талаб этилади.

Айтиб утиш лозимки, божхона хизматчиларининг касбий фаолияти мураккаб ва масъулиятли. Унинг самарадорлиги куплаб омилларга, шу жумладан профессионал мухим фазилатларнинг шаклланишига боглик булиб, улар орасида профайлинг технологиясини куллаган холда профессионал кузатувнинг мухим психологик техникаларини куллаган холда эхтимолий

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

хавфга эга булган шахсни тутиш хам долзарб вазифалардан бири булиб колмокда.

Божхона ходими чегара оркали харакатланаётган хар бир йуловчини синчковлик билан кузатувдан утказиши лозим. Ходимлар психологик кузатишнинг психологик механизмларининг хусусиятларини билиши керак, бу одамларнинг холатини ва ривожланаётган холатларни тахлил килиш ва бахолашнинг аниклигига таъсир килади, бу асосан билинар-билинмас даражада ишлайди.

Маколада кузатувни хар хил фаолият турлари самарадорлигига мухим рол уйнайдиган профессионал мухим сифат сифатида куриб чикилади. Мавжуд карашларни умумлаштиришга, уларда кенг таркалган нарсаларни таъкидлашга уриниш килинган, унинг мавжуд талкинларнинг плюрализми (фикрлар хилма хиллиги) тугрисида фикр юритилган.

Касбий кузатув божхона хизматчилар учун алохида ахамиятга эга. Г.С.Никифоров уз тадкикотида профессионал кузатув тезкорфаолиятда зарурлигини таъкидлайди, качонки, мураккаб ва тез узгарувчан жанговар вазиятда хар хил фактлардан вазифа нуктаи назаридан энг мухим ва мухимлигини куриш талаб этилади [6].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Сунгги йилларда психологияда хам шахсларнинг психикасини аниклаш учун кузатув методига куп мурожаат этилмокда. 1920-1930 йилларнинг узида хам кузатишга оид бир канча китоблар таникли олимлар томонидан (Ш.Бюллер, В.Штерн, А.А.Люблинская, Л.С.Выготский, Ж.Пиаже ва бошкалар.) хам ёзилган эди [7].

Сунгги 50 йил ичида руй берган психология методларининг ривожланиши кузатув методининг шаклланиши ва техникасига таъсир килмай колмайди. Экспериментал психология ва тестологиянинг ривожланиши, экспериментам, тест, анкета техникасини яратиш ва амалга ошириш йуллари — буларнинг барчаси, албатта, бугунги кундаги кузатиш услубига таъсир курсатди. Шунинг учун, психологияда кузатиш усули буйича фундаментал ишлар мавжуд булишига карамай (А.П.Болтунов [4], М.Я.Басов [3], Б.Г. Ананиев [2]), кузатув хусусиятларини тулдириш мумкин ва унинг техникаси такомиллаштирилиши лозим иш, деб уйлаймиз.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

Бугунги кунда мутахассисларнинг эътиборини "одам-одам" тизимида ишлайдиган профессионал мухим фазилатларидан бири сифатида касбий кузатувчанлик хам узига жалб килмокда.

Кузатувчанлик кундалик хаётнинг турли жабхалари билан чамбарчас боглик булиб, узини кдзикдш, сезгирлик ва ижодкорлик каби шахсий хусусиятлар билан биргаликда намоён килади.

Л.В.Зиминанинг кузатувлари натижаларига мувофик, кузатувни божхона ходимининг этакчи кобилиятларидан бири сифатида алохида таъкидлайди. Кузатиш психиканинг мураккаб тизимининг элементи булиб, инсоннинг аклий хаётининг турли жихатлари билан боглик. Бу, бир томондан, визуал анализаторнинг сезгирлиги билан, иккинчидан, хотира ва фикрлашнинг узига хос хусусиятлари билан боглик булиб, шу билан бирга унинг утмишдаги тажрибаси, хиссий афзалликлар йуналиши оркали инсон психикасининг ажралмас таркибига киради [5].

Муаллифнинг фикрига кура, божхона ходими ишида, нутк риоя килишнинг одамларга нисбатан намоён булиши хакида, бундан ташкари, бу касбнинг бир тури, бу эрда кузатувчанлик профессионал мухим сифат сифатида каралади. Психологлар ушбу турдаги касбларга риоя килишнинг намоён булишининг куйидаги узига хос хусусиятларини аниклайдилар.

Таникли рус психологларининг илмий нашрларида кузатувни ривожлантиришнинг ахамияти шахснинг узига хос хусусияти, яхши укитилган мутахассиснинг сифатида кайд этилган. Кузатувчи купрок нарсани куради, чукуррок тушунади, чунки у объектлар, ходисалар, ходисаларнинг нозик, аммо мухим белгиларини англайди. Бундай шахс аникрок хулосалар чикариш, содир булаётган нарсаларни нозикрок англаш кобилиятига эгадир. Шахсий хусусиятга айланган кузатиш инсон аклий жараёнларининг тузилиши ва мазмунини тиклайди. Кузатишнинг ривожланиши куп кирралилиги шахсият шаклланишининг зарурий шартидир

МУХ,ОКАМА

Биз уз тадкикотимизни ташкил этишда, психологияда умум кабул этилган муамммони хал этишга оид булган боскичларни куллашга харакат килдик хамда муаммони барча хусусиятларини эътиборга олган холда, тадкикот объектини танлаб олдик. Узбекистон Республикаси Давлат божхона кумитасининг "Тошкент-АЭРО" ихтисослаштирилган божхона комплексида

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 825 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

хизмат килаётган 60 нафар божхона хизмати ходимлари. Эмперик тадкикотимизни утказишда 3 боскичга таяндик.

Биринчи боскич. Тадкикотнинг назарий жихатларини ёритиш учун материаллари йигилди.

Иккинчи боскич. Эмперик боскич саналиб, бунда тадкикотда танлаб олинган методикалар утказилди.

Учинчи боскич. Тадкикотимиздан олинган натижалар тахлил этилди.

Божхона хизмати ходимларида профайлинг технологиясини шаклланганлигини аниклаш учун авваломбор улардаги куузатувчанлик сифати жуда хам юкори ривожланган булиши керак. Куплаб адабиётлар тахлилига кура профайлинг билан шугулланувчи ходимнинг диккатининг хусусиятлари авваломбор кучли ва баркарор булиши лозимлиги таъкидланганлигини учратдик. Биз уз тадкикотимиз давомида Ф. Гилбертнинг "Иш куни фотографияси" методикасини, Р.Бейлзанинг кузатиш жараёнида интеракция методикасини, Шульте жадвали, "^ора ва кизил Горбов - Шульте жадвали" узгарувчан эътиборни урганиш тести, "Адаштирилган чизикдар" (диккатни жамлаш хусусиятини тадкик килиш), "Мюнстерберг тести" (диккатни танловчанлигини аниклаш учун мулжалланган) каби методикалардан фойдаландик.

Биз тадкикотимиз давомида божхона хизмати ходимларининг аввало диккатни жамлаш ва танловчанлигини урганиш максадида "Мюнстерберг тести"дан фойдаландик.

"Мюнстерберг тести" диккатнинг танловчанлиги ва жамланишини аниклашга каратилган психодиагностик тестдир. Тест ХХ аср бошларида немис-америкалик психолог Хюго Мюнстерберг томонидан ишлаб чикилган. Ушбу синов учун 1934 йилда Лондонда халкаро сертификат олинган ва бу услуб хали хам жуда машхур. Техникани яхши танловчанлик ва диккатни жамлашни, шунингдек, юкори шовкин иммунитетини талаб киладиган мутахассисликлар учун профессионал танлашда куллаш мумкин.

Хдрфларнинг тасодифий кетма-кетлиги булган алифбо матни орасида сузлар бор. Мавзунинг вазифаси бу сузларни топиш учун иложи борича тезрок топишдир. Топилган сузлар белгиланади. Аник атама ва кискартмалардан фойдаланмасдан номинатив бирликдаги отларни кидириш; агар сузлар узаро кесишса ёки бир-бирига кирса, энг узун узунликдаги суздан фойдаланинг. Метод диккатнинг танловчанлигини аниклашга каратилган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

НАТИЖАЛАР

Биз тадкикотимизни методикасини утказишни икки боскичда утказдик, яъни "Мюнстерберг тести"ни утказгандан сунг ходимларнинг профайлинга оид билимоларини ва кузатувчанлик сифатларини ошириш учун психологик тренинг утказдик ва олинган натижалар хам тренингдан сунг сезиларли даражада ортди. Куйида тренингдан кейинги натижаларини келтириб утамиз.

1-жадвал

"Мюнстерберг тести"дан олинган натижалар

№ Ходимлар ёши ва сони Юкори Урта Паст

1 20-30 ёш (25 нафар) 60 32 8

2 31-35 ёш (18 нафар) 72 22 6

3 36-40 ёш (10 нафар) 60 30 10

4 41-45 ёш (7 нафар) 57 42 1

5 Умумий сони(60 нафар)% 62 31 7

Маълумотлар асосида нормал таксимот графиги тузилди (1-расм).

Histogram (with Normal Curve) of MIN

Mean 20.47

StDev 3.170

N 60

MIN

1-расм. "Мюнстерберг тести "дан олинган натижалар MIN TAB дастури асосида маълумотларнинг вариацион тахлили амалга оширилди.

2-жадвал

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

"Мюнстерберг тести "буйича вариацион таулил натижалари.

№ Вариация курсаткичлари Диккатни жамлаш

1 Уртачаси 20.467

2 Минимуми 13

3 Максимуми 25

4 Медианаси 22

5 Вариацион кенглик 0.4

6 Дисперсия 3.17

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7 Стандарт четланиш 18

MIN TAB дастури асосида корреляцион жадвал тузилди. Унга кура 20-30 ёшгача булган респондентларда курсаткич 0.16 га яхшиланган, 31-35 ёшгача булган респондентларда 0.29 га яхшиланган, 36-40 ёшгача булган респондентларда 0.55 га яхшиланган, 41-45 ёшгача булган респондентларда эса курсаткич -0.13га пасайган.

3-жадвал

"Мюнстерберг тести "буйича олинган корреляция натижалари

Натижа МИН 20-30ёш 31-35ёш 36-40ёш 41-45ёш

Натижа 1

МИН 0.905536 1

20-30 -0.06407 -0.13622 1

31-35 0.106354 0.087928 -0.55328 1

36-40 -0.04844 0.004742 -0.37796 -0.29277 1

41-45 0.002811 0.078172 -0.30715 -0.23792 -0.16253 1

Фишер ва Стьюдент мезонлари хисобланиб, хисобланган киймат жадвал кийматлари билан таккосланган, жадвал кийматларидан катталиги аникланган.

Y=0,788864877-0,17890504min+0.160190533D1+0.14D2+0.04D3+0.003D4

Шуни алохида таъкидлаб утиш лозимки, тадкикот гурухининг ИПТдан кейинги натижалари сезиларли равишда кутарилди.

ХУЛОСА

Тадкикот мавзуси буйича олинган назарий ва эмпирик маълумотлар тахлили куйидаги илмий хулосаларга келишга имкон яратди:

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

Олинган натижалар тахлили шуни курсатадики, ижтимоий-психологик тренинг катнашчилари бошка инсонларни яхширок укий олиш, зиддиятли вазиятларни тахлил килиш, уз-узини назорат ва бошкаларга нисбатан булган уз муносабатига таъсир утказа олиш малакасини, шунингдек, сухбат олиб бориш техникаси, уз нуктаи-назарини баён кила олиш ва асослаш малакаларини маълум даражада эгаллаганликларини намойиш этдилар.

Урганилган илмий манбалар ва утказилган тадкикот натижаларига мувофик куйидаги хулосаларни беришимиз мумкин:

- кузатувчанликдаги диккат хусусиятлари тафаккур, идрок каби билиш жараёнлари билан боглик.

- назарияни кургазмали тарзда ташкил килиш ходимлар диккат баркарорлиги ривожланишининг асосий шартларидан хисобланади;

-янги ишга жалб килинганларда кузатувчанлик куникмаларини ривожлантириш лозим;

- нарса ва ходисаларни урганишда ихтиёрий диккат шаклланганлиги уларда тафаккур жараёнини ривожланишига таъсир курсатади;

- диккат жараёни ходимларда билим, тушунча, тасаввурларини хамда хаётий билимларини ортишига туртки булади;

- ходимларда диккат хусусиятларида ёшга боглик фарклар кузга ташланади;

-ходимларда ихтиёрий диккат ва диккат хусусиятларини ривожланиши идрок жараёнини такомиллашишида мухим роль уйнайди;

-диккатнинг психологик жихатларини урганишда шахс хусусиятларини хам хисобга олиш лозим.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг "Давлат божхона хизмати тугрисида"ги Конуни. https://lex.uz/docs/4000640

2. Ананьев Б. Г. Воспитание наблюдательности школьников. — Л., 1940.

3. Басов М. Я. Методика психологических наблюдений над детьми: Избранные психологические произведения. — М.: Педагогика, 1975.

4. Болтунов А. П. Практикум по теории психологических испытаний. — Л., 1927.

5. Зимина Л.В. Особенности метода наблюдения в практике таможенного психолога. Развитие профессионально важных психологических процессов у

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 829 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-822-830

специалистов таможенного дела // Актуальные проблемы психологической работы в таможенных органах Российской Федерации: Материалы науч.-практ. конф. психологов таможенных органов РФ. - М.: РИО РТА, 1996.-С. 77-81.

6. Регуш Л. А. Тренинг профессиональной наблюдательности. - Л., 1991

7. Регуш Л.А. Практикум по наблюдению и наблюдательности. 2-е изд., переработанное и дополненное. — СПб.: Питер, 2008. С -5.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.