Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРНИ МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОС АСОСИДА АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ'

ЎҚУВЧИЛАРНИ МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОС АСОСИДА АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

423
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маънавий мерос / маьнавий тафаккур / одоб-аҳлоқ / қариндош-уруғ / маҳалла ва жамоатчилик ҳамкорлиги / аҳлоқий камолот / ҳалоллик ва поклик / иймон ва виждон / маънавий хислатлар. / spiritual heritage / spiritual thinking / morality / kinship / community and partnership in the community / moral maturity / honesty and purity / faith and conscience / spiritual qualities

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ҳасан Тошпўлатович Тўхтаев

Мақола орқали ўқувчи-ѐшларни миллий маънавий мерослар асосида тарбия беришда Марказий Осиѐ мутафакирларининг маънавий меросидан фойдаланиш ва улар орқали ѐш авлодга ижобий мезонларни шакллантириш назарда тутилади. Шунингдек, буюк алломаларнинг тарбия ҳақидаги қимматли ўгитларидан наъмуналар келтирилади. Уларнинг ҳар бирини ижод йўли ва ҳаѐти ѐшлар учун катта бир мактабдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article provides for the use of the spiritual heritage of Central Asian thinkers in the education of schoolchildren through socialization and the formation of positive criteria in the younger generation. There are also examples from the works of great scientists, the creative path and life of each of whom is an excellent school for young people.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРНИ МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОС АСОСИДА АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-196-201

УКУВЧИЛАРНИ МИЛЛИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОС АСОСИДА АХЛОЦИЙ

ТАРБИЯЛАШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Х,асан Тошпулатович Тухтаев

Термиз давлат Университети стажёр тадкикотчи hasan19860430@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Макола оркали укувчи-ёшларни миллий маънавий мерослар асосида тарбия беришда Марказий Осиё мутафакирларининг маънавий меросидан фойдаланиш ва улар оркали ёш авлодга ижобий мезонларни шакллантириш назарда тутилади. Шунингдек, буюк алломаларнинг тарбия хакидаги кимматли угитларидан наъмуналар келтирилади. Уларнинг хар бирини ижод йули ва хаёти ёшлар учун катта бир мактабдир.

Калит сузлар: маънавий мерос, маьнавий тафаккур, одоб-ахлок, кариндош-уруг, махалла ва жамоатчилик хамкорлиги, ахлокий камолот, халоллик ва поклик, иймон ва виждон, маънавий хислатлар.

ABSTRACT

The article provides for the use of the spiritual heritage of Central Asian thinkers in the education of schoolchildren through socialization and the formation of positive criteria in the younger generation. There are also examples from the works of great scientists, the creative path and life of each of whom is an excellent school for young people.

Keywords: spiritual heritage, spiritual thinking, morality, kinship, community and partnership in the community, moral maturity, honesty and purity, faith and conscience, spiritual qualities.

КИРИШ

Шиддат билан ривожланган давлатлар каторига кадамба-кадам кириб бораётган мустакил юртимизда амалга оширилаётган ижтимоий, иктисодий, тарихий ва маънавий узгаришлар, халкимизнинг миллий-маънавий ва диний кадриятлари ва узлигини англашга булган кизикиши, айникса укувчи ёшларнинг ижтимоийлашувида аждодларимиз колдирган маънавий мерослар, ва миллий ва умуминсонний кадриятлардан фойдаланиш асосида ахлокий тарбия беришга эхтиёж сеза бошлади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-196-201

Таъкидлаш жоизки, мустакиллик мамлакатимиз халкдарининг миллий кадриятлар, тарихий анъана ва маънавий бойликларини кайта тикловчи, уни янги мазмун билан бойитувчи мухим бир шароитлар яратди. Мамлакатимиздаги таълим-тарбия тизимида хам мухим исохотлар амалга оширилмокдаки, бунда ахлокий тарбия алохида узига хос урин эгаллайди. Унга биноан, укувчи ёшларни укитиш жараёнида миллий маънавий мерос асосида тарбиялаш, халкимизнинг маърифатпарварлик, багрикенглик, мехмондустлик каби анъаналари, андишалилик, инсофлилик, мехр-окибат, ор-номус каби фазилатларини чукур урганиш ва уларни укувчилар калбига сингдириш асосий вазифа сифатида белгилаб берилган. Зеро, айнан шу фазилатлар оркали, аввало, хар бир инсоннинг уз калбида, сунг бошкалар калбида аждодлар хаёт ва ижодига нисбатан эхтиром туйгусини шакллантириш самарали булиши айни хакикатдир.

Укувчи ёшларга тарихий мерос, маънавий кадриятларни ургатиш алохида ахамиятга эга. Натижада, укувчида уларга нисбатан шахсий муносабат таркиб топиб, аста-секинлик билан боланинг маънавий дунёкараши хам шакллана бошлайди. Бугун ана шундай бир глобаллашув даврида, укувчилар халкимиз утмишига хурмат мавкеидан, унга фахр хисси билан ёндашишни ургансалар, кейинги хаётида янги ютукларга эришадилари мукаррардир.

Шунинг учун хам укувчилар онгига миллий ахлокий сифатларни, орзу-истаклари, иймон-эътикодлари, дунёкарашларини миллий маънавий ва тарихий мерос асосида шакллантириб бормас эканмиз, кузланган максадга эришиб булмайди. Бунинг учун, шубхасиз, келажагимиз булмиш фарзандларимизнинг, баркамол, ахлокли булиб тарбияланишларига эришишда факат миллий таълим-тарбия куникмаларига эга булишимиз даркор.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистон Республикаси Президентининг П^-3420-сонли карорида бу даврга куйидагича таъриф берилган: "Дунё тарихида илк Шарк Уйгониш даври — Мусулмон Ренессанси деб ном олган урта асрлар ва ундан кейинги замонларда бугунги Узбекистон заминидан етишиб чиккан буюк аллома ва мутафаккирларнинг жахон илм-фани ва маданияти, мукаддас ислом дини ривожига кушган бебахо хиссаси дунё илмий жамоатчилиги томонидан хакли равишда тан олинган" [1]

Бундан ташкари урта асрларнинг илк даврида улуг аждодларимиз томонидан математика, астрономия, физика, кимё, геодезия, фармакология,

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-196-201

тиббиёт каби аник фанлар билан бирга, тарих, география, фалсафа, маданият ва санъат, архитектура сохаларида яратилган буюк илмий гоя ва кашфиётлар жахон илм-фани ва цивилизацияси ривожида кескин бурилиш ясади. Уз давридаги барча кийинчилик ва огир синовларга карамасдан, бу аллома ва мутафаккирлар илму фан равнаки йулидаги уз бурчига, гуманизм ва маърифат гояларига хамиша содик колиб, хакикий маънавий жасорат намунасини курсатдилар ва уларнинг халкимиз ва башарият олдидаги буюк хизматлари, айникса, мустакиллик йилларида муносиб хурмат ва эътибор топиб келмокда.

МУ^ОКАМА

Улуг аждодларимиз томонидан яратилган ва бугунги кунда бутун маърифатли дунёни хайратга солиб келаётган илмий мерос факат бир миллат ёки халкнинг эмас, балки бутун инсониятнинг маънавий мулки булиб, бу бебахо бойлик янги ва янги авлодлар учун донишмандлик ва билим манбаи, энг мухими, янги кашфиётлар учун мустахкам замин булиб хизмат килмокда.

Демак, бугунги ёшлар аждодларига муносиб равишда Марказий Осиё худудида Учинчи Ренессанс даврини юзага келтириши шарт. Зеро, халкимизнинг узок утмиши, тенгсиз маданияти, мард-жусур боболари, бебахо аждодлар мероси доимо янги кашфиётлар, янги марраларларни забт этишга ундаб туради.

Ана шундай буюк инсоний фазилатлар факат тинч, баркарор, мустакил юртда шаклланиши мумкин. Бунинг учун хар бир ёшни ватанпарварлик хамда аждодларимиздан колган миллий маънавий меросларга хурмат рухида тарбиялаш даврнинг асосий вазифалардан бири хисобланади.

Бугунги кунда мамлакатимизда ёш авлоднинг жисмоний, интеллектуал ва ахлокий жихатдан камол топишига, уларни ислом маданиятининг манбалари асосида миллий тарихий меросимизга, миллий ва умуминсоний кадриятларга хурмат рухида тарбиялаш каби устувор йуналишларда кенг камровли тизимли ишлар амалга оширилмокда. «...Халкимизнинг тарихий мероси, урф-одатлари ва миллий тарбия анъаналарини асраб-авайлаш, кенг ахоли катламлари, айникса, ёшларимиз уртасида динлараро багрикенглик, миллатлараро тотувлик ва узаро мехр-окибат мухитини мустахкамлаш буйича чора-тадбирлар ишлаб чикиш»[2] каби устувор вазифалар белгиланган. Бу борада Имом Мухаммад ибн Исмоил ал-Бухорий, Имом Абу Исо ат-Термизий ва Ал-Х,аким ат-Термизий каби мухаддис олимларнинг илмий асарларида инсоннинг маънавий-ахлокий, тарбиявий карашларига оид жихатларидан ёш авлод

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-196-201

маънавий тарбиясига татбик килишнинг педагогик ечимларини асослаш, мухаддис олимлар илмий меросидан, айникса, хул;, одоб-ахлокни таъминлашга хизмат киладиган касбий малака, ижтимоий-педагогик билимларнинг маънавий-ахлокий жихатларига илмий изланишларни кенг камровли амалга ошириш алохида ахамият касб этади.

Бу борада Узбекистон Республикаси Президентининг бир катор фармон ва карорлари, жумладан Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 31 декабрдаги 1059-сон «Узлуксиз маънавий тарбия концепциясини тасдиклаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карори (мазкур Карорнинг III боб 10-бандида умумий урта таълим муассасаларининг I-XI синфлари учун «Одобнома», «Ватан туйгуси», «Миллий истиклол гояси ва маънавият асослари», «Динлар тарихи» фанларини бирлаштирган холда «Тарбия» фани жорий этилди), кабул килинди.

Маънавий-ахлокий билимлар укувчи фаолиятида маънавий куникма ва малакаларни шакллантиради. Демак, маънавий-ахлокий тарбиялашни такомиллаштириш укувчиларнинг мактабда турли ижтимоий-гуманитар фанлар асосларини эгаллашлари борасида пайдо булади. Маънавий-ахлокий билим оркали маънавий-ахлокий тарбиялашни такомиллаштиришга эришилади. Имом ал-Бухорий ривоят килган «Илмдан бошка нажот йук ва булмагай» ёки «Бешикдан кабргача илм изла» хадисларида куришимиз мумкин. Билим -укувчиларнинг ахлокий меъёрларида алокалари ва муносабатларида намоён булади. Укувчиларни маънавий-ахлокий тарбиялашни такомиллаштиришда таълим-тарбия жараёни мазмуни, шакл ва методларини такомиллаштириш алохида урин эгаллайди. Бу укитувчининг билим савиясига, педагогик махоратига, санъаткорлиги, салохиятига боглик Укувчининг дарсларда олган назарий билими, амалий куникма ва малакалари уларнинг турмушида, хулк-атворида, жамиятдаги кишиларга булган муносабатида намоён булади. Маънавий-ахлокий тарбия хар бир шахсни маданият, маърифат дунёсига олиб киради.

Ахлокий тарбия укитиш жараёни билан кушиб олиб борилади. Буюк немис педагоги А. В. Дистервег таъкидлаганидек, яхши укита билган укитувчи яхши тарбиялайди хам. Ахлокий тарбия жараёнининг муваффакияти укувчилар ва укитувчилар жамоасининг савиясига боглик. Бунинг учун жамоа ахил ва инок, болалар интизомли булиши керак. Тарбиявий ишларнинг бундай режали ва аник максадли булиши хамда хамжихатлик билан амалга оширилиши ахлокий тарбиянинг муваффакиятини таъминлайди. А.С. Макаренконинг «унта

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-196-201

юкори малакали, уз холича ишлайдиган укитувчидан малакаси паст, бир ёкадан бош чикарадиган бешта укитувчи афзал» [4]деганини унутмаслик керак. Мактабда ижобий эмоционал шароит яратиш ахлокий тарбия жараёнига фойдали таъсир этади. Шу уринда укувчиларни миллий маънавий мерослар асосида ахлокий тарбиялашда куйидаги усулларни тавсия этиш мумкин:

биринчидан, тушунтириш, уктириш, сухбат, мунозара, лекция, рагбатлантириш, жазолаш усулларидан фойдаланиш асосида укувчиларнинг мактабдаги умумий ва ягона тартиб коидага риоя килишларига эришиш;

иккинчидан, ахлокий одатни шакллантиришда машк ва машклантириш хамда болаларнинг турли фаолиятини уюштириш;

учинчидан, турли байрам тадбирлари "Мустакиллик куни", "Навруз байрами"; адабий кечалар "Шарк мутафаккирлари дунё тамадунининг асосчилари" мавзуларидаги тадбирларни самарали ташкил килиш ;

туртинчидан, Тарбиявий соатлар, «Тарбия» дарслари савиясини оширишда интерфаол методлардан самарали фойдаланиш;

бешинчидан, оммавий ахборот воситалари кинотеатр, телевидение курсатувларидан, жумладан, «Оталар сузи акилнинг кузи», каби эшиттиришларидан фойдаланиш;

олтинчидан, мехнат фахрийлари, илм-фан ходимлари ва уруш фахрийлари, куп болали оналар, имонли кариялар, хожилар билан укувчилар учрашувларини уюштириб бориш;

еттинчидан, дарс жараёнида синфдан ва мактабдан ташкари машгулотларда Шарк кадриятлари ва миллий анъаналар акс этган Куръони Карим, Х,адис, Кайковуснинг «^обуснома», Юсуф Хос Хржибнинг «Кутадгу билиг», Носир Хисравнинг «Саодатнома», Ибн Синонинг «Донишнома», Саъдийнинг «Гулистон», «Бустон», Навоийнинг «Махбуб ул-кулуб», Бобурнинг «Бобурнома», Абдулла Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлок» каби асарларидан фойдаланиш лозим.

НАТИЖАЛАР

Укувчиларни маънавий-ахлокий тарбиялашни такомиллаштириш асосида уларда бир катор сифатлар намоён булади. Улар: уз-узини бошкариш, уз-узига доимо танкидий караш, камчиликларни узидан кидириш, уз-узига талабчан булиш, хамма жойда аник ишларни виждонан бажариш, уз-узини тарбиялаш, бунда кучли ва кучсиз томонларни аниклаш, ахлокий тарбияланганлигини, билимларни яхши эгаллаганлиги, ахлокий туйгуларнинг ривожланганлиги,

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-196-201

максадга интилиш, довюраклик ва хал килувчанлик, мустакил фикрга эга булиш, талабчанлик, ташаббускорлик, мустакиллик, уз-узини идора килиш ва тута билиш ташкил этади.

ХУЛОСА

Педагогик фаолиятда хох у бошлангич синф укитувчиси булсин, хох у юкори синф укитувчиси булсин дарс машгулотларида маънавий-ахлокий тарбия мазмунини халкимизнинг неча минг йиллик тарихида ота-боболаримиздан мерос булиб колган миллий-маънавий мерослар, анъана ва урф-одатлари, Ислом дини ва хадисшунос алломаларимизнинг хадис гоялари билан бойитиш максадга мувофикдир. Чунки, бу усуллар ахлокий тарбия негизини ташкил этиб, укувчиларнинг маънавий ахлокий тарбиялашни такомиллаштиришда хизмат килади. REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг ^арори. Узбекистон Республикаси вазирлар махкамаси хузурида Узбекистондаги ислом цивилизацияси марказини ташкил этиш чора тадбирлари тугрисида. 2017 йил 1 декабрь // ПК-3420-сон. [Электрон ресурс] https://lex.uz.

2. Узбекистон Республикасининг Президентининг ^арори. Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш ва сохани ривожлантиришни янги боскичга кутариш тугрисида. 2017 йил 28 июль // Халк сузи, 2017 йил 29 июль. П^-3160-сон. [Электрон ресурс] https://lex.uz/docs/4071203

3. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга йуллаган Мурожаатномаси. 2020 йил 29 декабр.

4. Педагогика / А. Мунавваровнинг умумий тахрири остида. — Т.:Укитувчи, 1996.

5. Адизов Б.Р. "Бошлангич таълимни ижодий ташкил этишнинг назарий асослари", -Тошкент: «Фан», 2007.

6. Адизов Б., .Нажмиддинова Г. "Умумий дидактика", Тошкент - 2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.