CC BY
0INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARIDA HARF SHAKLLARINI TO'G'RI YOZISH KO'NIKMALARINI RIVOJLANTIRISH BILAN BOG'LIQ MUAMMO VA
YECHIMLAR Norova Iroda Mirzog'olib qizi
Navoiy davlat pedagogika instituti tadqiqotchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11047693
Annotatsiya. Maqolada boshlang'ich sinf o'quvchilariga harf shakllarini, harlarni, so'zlarni to'g'ri va chiroyli yozish qoidalarini o 'rgatish, harf yozishgacha bo'lgan jarayonlar, qalam tutish, gavda va qo 'lharakati bilan bog'liqholatlar bayon qilingan. Boshlang'ich sinflarda harf o'rgatishga shunchaki savod chiqarish vositasi sifatida qaramaslik, balki unga aqliy hamda ruhiy takomillashish omili o'laroqyondashishfikri ilgari surilmoqda.
Kalit so'zlar: alifbo, harf, harf shakllari, bo'g'in, so'z, yozishga tayyorgarlik ko'rish, ko'nikma, malaka, bilim, sanitariya-gigiena.
Аннотация. В статье описываются условия, связанные с обучением учащихся начальных классов буквенным формам, правилам правильного и красивого написания слов, процессам вплоть до написания букв, удержанию ручки, позе и движениям рук. В начальных классах выдвигается идея не только рассматривать обучение письму как инструмент для плетения корзинок, но и подходить к нему как к фактору умственного совершенствования.
Ключевые слова: алфавит, буква, буквенные формы, слог, слово, подготовка к письму, навыки, квалификация, калиграфия, знания, санитарно-гигиенический.
Abstract. The article describes the conditions associated with teaching elementary school students letter forms, HARS, the rules of correct and beautiful spelling of words, processes up to writing letters, pen holding, posture and hand movements. In primary school, the idea is put forward not only to consider learning to write as a tool for weaving baskets, but also to approach it as a factor of mental improvement.
Keywords: alphabet, letter, letter forms, syllable, word, preparation for writing, skills, qualifications, knowledge, sanitary and hygienic.
Yozuv va xattotlikni o'rgatish metodologiyasining rivojlanishining dastlabki davri harf belgilarini o'rganishning element-element prinsipining paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi. O'sha paytda metodistlar va xattotlar yozma shriftning asosiy va qo'shimcha elementlarining tarkibini (to'liq bo'lmasa ham) aniqladilar, o'zbek alifbosining yozma harflarini yozish sxemasi va ketma-ketligi namunalarini berdilar, o'quvchilarni yozishga tayyorlaydigan mashqlarni ishlab chiqdilar. Harflarning vizual qabul qilingan qismlari asl harfni o'rganish uchun asos bo'ldi. Harf belgilarini ko'paytirish asosan vizual elementlar tomonidan amalga oshirildi. Yozish texnikasi har xil zarbalarni chizish uchun maxsus motorli mashqlar yordamida ishlab chiqilgan.
O'quvchilar o'qishning keyingi bosqichlarida (2-4 sinflarda) harflarning uzluksiz yozilishi texnikasi va ularning aloqalari bilan tanishdilar, bu esa bolalarning dastlab rivojlangan yozish mahoratini tiklashning istalmagan hodisalariga olib keldi.
Alohida metodistlarning yozish paytida qo'l harakatining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olishga urinishlari element prinsipiga aniq ziddir, aniqrog'i, yozish jarayonida harflarning vizual elementlariga tayanish zarurati bilan, chunki ular tomonidan ta'kidlangan qo'l harakati segmentlari ko'pincha nisbatan to'liq buzilgan. Element va umuman harfning vizual tasviri. Metodist xattotlarning yozma harflar shakllarining estetik tomoniga haddan tashqari qiziqishi
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
yozish texnikasiga zarar yetkazadi. Tabiiyki, savollar tug'iladi: "bolaga ma'lum bir xat yozishda kerakli qo'l harakatini o'zlashtirishga qanday yordam berish kerak? Bunday qismlarni ajratish prinsipi qanday?" Usulni ishlab chiqish - Bu davrda yosh o'quvchilarda yozishni o'rgatish va grafik ko'nikmalarni shakllantirish masalalari bo'yicha ilmiy fikr o'tgan asrning 40-60-yillarda taniqli psixologlar A.Luriya, B.Ananev, V. Guryanov, A.Puni laboratoriyalarida o'tkazilgan juda samarali psixologik tadqiqotlar ta'siri ostida sodir bo'ldi.
A.Luriya va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, nutq apparatining artikulyasion harakatlari bolalarda yozish jarayonida muhim rol o'ynaydi, ya'ni motorli yozish qobiliyatlari ikkinchi signal tizimiga xos bo'lgan nutq motor analizatori tomonidan tartibga solinadi. SHuning uchun nutq-motor (artikulyasiya) va umumiy motor analizatorlarining o'zaro ta'siri yozish mexanizmida hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Bir qator tadqiqotlarda B.Ananev va uning izdoshlari elementar yozish ko'nikmalarini shakllantirish jarayonida shartli refleks aloqasi nafaqat harflarning harf va optik belgilari, balki ularning fazoviy va miqdoriy munosabatlari bilan ham paydo bo'lishini isbotlaydilar. Bolalar yozuvidagi xatolarning manbai harflarni vizual idrok etishning yo'qligi, savodxonlik darslarida ko'rinadigan harf belgisini tahlil qilmaslikdir. Bu shuni anglatadiki, yozuv darslarida harfni tahlil qilish kerak, chunki faqat bunday hollarda uni integral idrok etish, ya'ni sintez qilish mumkin bo'ladi. O'quvchi miyasining korteksida harfning vizual tasviri va tegishli eshitish-artikulyasion tasvirlar, ya'ni harf o'rtasida shartli refleks aloqasi hosil bo'ladi. Maktubda murakkab kompleks stimul sifatida " shakldan tashqari, alohida stimul ham belgining kattaligi, yo'nalishi yoki uning elementi, shuningdek shunga o'xshash elementlarning soni hisoblanadi." SHuning uchun yozishni o'rgatish jarayonida bolaning analitik faoliyatini xatning alohida tarkibiy qismlariga yo'naltirish, uning qismlari-elementlari o'rtasida fazoviy va miqdoriy munosabatlarni o'rnatish zarur. Xatning tayyor shakli faqat manba va nazorat namunasi sifatida berilishi mumkin, ammo mashqlarning o'zi uchun etarli emas.
Yozishni o'qitish metodikasi va amaliyotida ushbu qoidaning etarli darajada e'tiborga olinmaganligi ushbu turdagi faoliyatni o'zlashtirishda bola uchun ma'lum qiyinchiliklar mavjud.
E.Guryanovning asarlarida yozish mahoratini shakllantirish jarayoni nisbatan mustaqil ravishda davom etishi ko'rsatilgan, chunki u vosita reflekslarining rivojlanishi va differensiatsiyasining umumiy qonunlariga ham bo'ysunadi. Boshlang'ich maktab o'quvchilari yozuvining asosiy xususiyatlari - bu harakatni ajratish, qo'lning qattiqligi va tarangligi, harflar va ularning komplekslarini qog'ozga ko'paytirish jarayonida qo'lning bo'g'inlarini (barmoqlar, qo'l, bilak va elka) muvofiqlashtira olmaslik. Binobarin, o'quvchi harf belgisi shaklini idrok etish va shakllantirish jarayoni bilan ham, uni tasvirlash jarayoni bilan ham bog'liq bo'lgan qiyinchiliklarni boshdan kechiradi. Xat yozishdan oldin o'quvchi uning qaysi elementlardan iboratligini va ushbu elementlarni qanday tartibda ko'paytirish kerakligini aniqlashi kerak.
Eksperimental tadqiqotlar natijasida E.Guryanov boshlang'ich maktab o'quvchilarida yozish ko'nikmalarini rivojlantirish jarayonida vizual va motorli boshqaruvni shakllantirish zarur degan xulosaga keldi, buning asosida bolalar tayyor bo'lib, grafik xatolarni mustaqil ravishda oldini olishga qodir.
A. Puni va uning hamkorlarining tadqiqotlarida vosita mahoratini o'zlashtirishda harakatlarni dastlabki namoyish etishning o'quv samarasi aniqlandi. Dvigatel mahoratini rivojlantirishda o'rganilayotgan mashqning dastlabki taqdimotini keyinchalik amaliy bajarilishi bilan birlashtirish orqali katta samaraga erishiladi. SHu bilan birga, ideal tasvirdagi tasvirlar vosita mahoratini shakllantirishga yordam beradigan faol mexanizmga aylanadi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
SHunday qilib, to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita yozishni o'rgatish va grafik ko'nikmalarni shakllantirish masalalariga oid psixologik tadqiqotlarga qisqacha kirib borganimizdan so'ng, yana uslubiy muammolarga murojaat qilaylik.
Yozuv va xattotlikni o'rgatish usullarini takomillashtirish yo'llarini izlash bilan hali ham davom etmoqda. Shu bilan birga, maktab amaliyotida tezlashtirilgan yozishga ob'ektiv ehtiyoj mavjud. An'anaviy usul bir xil element prinsipi tufayli muammoni hal qila olmaydi. Xatni an'anaviy usul bo'yicha takrorlash jarayoni uning o'ziga xos vizual elementlarini tayinlash harakatlaridan iborat bo'lib, bu savodxonlik mashg'ulotining boshidanoq birinchi sinf o'quvchilarida uzuq yozuvlarni birlashtirishga olib keldi. Keyingi bosqichlarda (2, 3-sinflarda) uzluksiz yozishni ishlab chiqish kerakli natijalarni bermadi, chunki bu ma'lum darajada bolalarni qayta tayyorlash bilan bog'liq edi.
Shunday qilib, ob'ektiv sabablarga ko'ra yozuv va xattotlikni o'rgatish metodologiyasida yangi yo'nalish paydo bo'lmoqda: uzluksiz yozishni o'rgatish (F.Golovanov, E.Sokolov). E.Sokolovaning tadqiqotlari, uning so'zlariga ko'ra, yozish mahoratining motor (motor) tomonini o'rganish bilan bog'liq edi. "Yozish tezligini mahoratning avtomatikligi ko'rsatkichi sifatida shakllantirish" maxsus o'rganilgan.
Yozish mahorati nafaqat vosita, balki nutq ham ekanligini anglagan holda, muallif uning o'ziga xos xususiyatlariga e'tibor qaratadi, bu "ravon yozishda qo'l to'g'ri ritmik tebranish harakatlarini bajarishga moyilligidan iborat. Ushbu harakatlar harflar shaklining deformatsiyasiga olib keladi. "Harflarning deformatsiyasi tabiiydir. Bu qanchalik kichik bo'lsa, bizning yozma shriftimiz tez ritmik yozish jarayonida deformatsiya naqshini hisobga oladi". Harf qanchalik tez bo'lsa, harflarning deformatsiyasi shunchalik katta bo'ladi. Va muallif harfning sekin ko'payishi paytida buzilishini faqat ushbu belgi harfining shakli va yozish paytida qo'l harakatining muntazamligi o'rtasidagi nomuvofiqlik bilan izohlaydi.
Bizning fikrimizcha, bolalarni yozishga o'rgatishning birinchi bosqichida harflarning buzilishi, asosan, bu nomuvofiqlikka (qo'l harakati qonunlariga xatning shakli) emas, balki bolaning shaklini qanchalik o'zlashtirganiga bog'liq.vizual idrok darajasida xat. Deformatsiya o'quvchi harflar va o'ziga xos birikmalarni yozishni ma'lum darajada o'zlashtirganda va harf komplekslarini tezroq yozishni boshlaganda sodir bo'ladi. Bu erda salbiy munosabat fonida xatdagi beparvolikni istisno qilish kerak. Bolalar ushbu turdagi faoliyatga yoki har qanday yon stimullar mavjud bo'lganda, bu deformatsiya hodisasiga taalluqli bo'lmaydi.
E. Sokolova tomonidan o'tkazilgan eksperimental tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki "... ajralish yozma ravishda silliqlik va ritmning ilgari rivojlanishiga hissa qo'shadi. Qo'l yozuvi uzluksiz yozish bilan tezroq rivojlanadi".
Albatta, daftar maketining soddaligi, favvorali qalamlar bilan bosilmaydigan yozuvlarni joriy etish yozishni o'rgatishda ijobiy o'zgarishlar vositasi edi, chunki ular yozuv uchun sanitariya-gigiena talablariga javob beradi va yozishni o'zlashtirishda olti yoshdan etti yoshgacha bo'lgan bolalarning yosh imkoniyatlariga mos keladi.
Harfni yozma ravishda bezab turgan turli xil soch chizig'i, bosim, olov shaklidagi chiziqlar, ortiqcha nuqta, ilmoqlar, egri chiziqlardan foydalanishni rad etish shriftni sezilarli darajada soddalashtirishga olib keldi, harflarning identifikatorini ta'minladi (boshqa kichik harflar bilan taqqoslaganda kichik harflar va katta harflar bilan taqqoslaganda) va ulardan foydalanishga imkon berdi. Oldindan yozilganlarga muvofiq aylanalar va yarim aylanalar bilan bog'lanishda chiziqni qayta chizish usullari o'rgatiladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
Shu munosabat bilan yozma harflarning shriftini, shuningdek, bolalarning yozuv mahsulotlarini baholashning estetik mezoni qayta ko'rib chiqildi. Endi chiroyli grafik jihatdan to'g'ri (yangi shrift va yangi talablar nuqtai nazaridan), aniq (o'qilishi mumkin), shuningdek yetarlicha izchil va tezkor yozuv hisoblanadi.
Birinchi sinf o'quvchilari yozishni o'rganishning boshidanoq nafaqat harflar va ularning komplekslarini doimiy ravishda ko'paytirishni maqsad qilishadi, balki allaqachon yozilgan qatorni takrorlash zarur bo'lganda doimiy yozish texnikasi bo'yicha maxsus o'qitiladi. Bu erda ikkita mumkin bo'lgan holatlar mavjud: 1) yozish paytida qo'l harakatining ritmi va yo'nalishiga to'g'ri keladigan pastki takrorlash va2) qo'lning tabiiy harakatiga zid bo'lgan va tesjarangsizi yo'nalishda yozilgan yuqori takrorlash kabilar.
N.Agarkovaaniqlik bilan parcha-parcha tamoyilga o'z munosabatini bildiradi: "parcha-parcha yoki uzuq-yuluq yozishni o'rgatish noo'rin ...". Element-element harfini u yirtib tashlash deb tushunishi aniq. Buning sababi "element" atamasi faqat harfni vizual idrok etish bilan osongina ko'rish mumkin bo'lgan va ko'pincha uni takrorlashda harakat elementlariga to'g'ri kelmaydigan qismlar bilan bog'liq.
Harflarni ko'paytirish jarayonida vizual elementlardan foydalanish bolada savodxonlikni o'rgatishning boshidanoq, keyinchalik uni qayta tayyorlash bilan harfma-harf va bo'g'inli xatga o'tishni tashkil qiladi, deb o'ylash adolatli. Ammo muallif tomonidan kattalar va yozishni o'rganayotgan o'quvchining yozish texnikasi o'rtasidagi o'xshashlik juda sun'iy ko'rinadi: chunki "kattalarning izchil harfida harflarning elementlari ajralib turmaydi" va "bir harf silliq o'tib ketadi" boshqasi "o'quvchilarga ajratilmaydigan narsalarni yozishgao'rgatish kerak.
Biroq, o'rta maktab o'quvchisi va ayniqsa birinchi sinf o'quvchisi va grafik mahorati allaqachon shakllangan kattalarning psixofizik yozish mexanizmi bir xil emas. Yozishning tezligi va uzluksizligi grafik mahoratni rivojlantirish sharti emas, balki tegishli mashg'ulotlar natijasidir. Yana bir narsa shundaki, bu xususiyatlar har doim ham o'zini namoyon qilmaydi. Bu, ehtimol, bir qator sabablarga bog'liq, lekin eng muhimi, yozishni o'rgatish uslubiga bog'liq.
Bizning fikrimizcha, parcha-parcha va uzluksiz yozishni yonma-yon qo'yish noqonuniy hisoblanadi, chunki yozuvning uzluksizligini bolaga tashqaridan qo'yiladigan pedagogik talablar bilan grafik mahorat shakllanishining har qanday bosqichida olish mumkin emas. Bundan tashqari, agar bola xatning shakli va uning konturining ketma-ketligini aniq va aniq tasavvur qilmasa, unda uning yozilishining uzluksizligini shakllantirish mumkin emas.
REFERENCES
1. Боголюбов H.H. Методика чистописания: Учебное пособие для пед. училищ., 1963.
2. Лурия А.Р. Очерки психофизиологии письма. М., 1950.
3. Гурьянов Е.В., Щербак М.К. Психология и методика обучения письму в букварный период. М., 1952.
4. Пуни А.Ц. Очерки психологии спорта. М., 1959.
5. Агаркова Н.Г. Поэлементный принцип изучения букв в методике обучения письму// https://cyberleninka.ru/
6. Соколова Е.Н. Развитие навыков письма у учащихся начальных классов при разных методических приемах обучения письму: Авто-реф. дис. ... канд. пед. наук. М., 1964.
7. Соколова Е.Н., Тарасова О.Т. Обучение чистописанию. М., 1969.
8. Соколова Е.Н. Методические указания к «Рабочим прописям». М., 1973.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS" April 26, 2024
9. Агаркова Н.Г. Формирование графического навыка письма у первоклассников на основе использования умственных действий: Дис. ... канд. пед. наук. Л., 1978.
10. Агаркова Н.Г. Совокупность букв русского языка как система // Вестн. Тамбов, ун-та. Сер.: Гуманитарные науки. Тамбов, 1997.
