Бошланг ич мактабда дидактик уйинларнинг таълимий ва
тарбиявий ах,амияти
Махмудова Тулганой Абдурашидовна
Денов тумани 25-сон умумий урта таълим мактаби ук;итувчиси,
Худойназарова Шах,ноза Менгбоевна,
Денов тумани 25-сон умумий урта таълим мактаби ук;итувчиси,
Курбонова Умида Абдукаримовна
Сариосиё тумани 19-сон умумий урта таълим мактаби ук;итувчиси,
Шукуркулова Сайёра Мусурмоновна
Бойсун тумани 10-сон умумий урта таълим мактаби ук;итувчиси
Болаларга уйинни ургатишдан муайян таълимий мак;сад назарда тутилади. Уйиннинг энг мух,им ах,амияти х,ам ана шундадир, к;ийин утказилиш шакллари ва усуллари билан таълимнинг бонда турларидан фарк; к;илади. Дидактик уйинлар уйин усулларини чексиз такрорлаш ва узгартириш, уйинга турли нарсалар киритиш имконини беради. Масалан, биз «Жимжитлик» уйинининг5-7 хилини бутун синф билан х,амда айрим болалар билан 10 мартадан купрок; такрорлаб утказдик; «Нима узгарди?» типидаги уйин 5 хил турли курсатмали материал билан утказилди ва х,оказо. Натижада уйин малакаларининг бир хилда ва мустах,кам булишига х,амда уйиннинг х,ар бир к;оидасини тинглай билиш ва унга риоя к;илинишига эришиш имконини берди.
Дидактик уйинлар узининг шакли жих,атидан асосан богчада уйналадиган ижодий уйинлардан х,ам, ук;итувчи узи х,икоя к;илиб бериш йули билан тушунтирадиган ва укувчиларни бирма-бир сураб чик;иш натижасида мустах,камланадиган уйинлардан х,ам х,ар тамонлама фарк; к;илади.
Дидактик уйинлар ук;итиш вазифасига хизмат к;илади ва к;изик;арли, марок;ли, тушунарли даражада олиб борилади. Болалар голиб чик;иш мак;садида жону дили билан машк; к;иладилар, берилган х,ар бир топширик;ни албатта бажаришга одатланиб к;оладилар, натижада уларда дидактик топширик;ларни бажаришга булган к;изик;иш орта боради.
Дидактик уйинлар х,ар бир дарснинг мак;садини, х,ар бир машк;нинг мак;сад ва вазифаларини яхширок; тушуниб олишга ёрдам беради. Дидактик уйинлар таълимнинг кургазмалилигини, ук;итувчининг нутк;ини ва болалар х,аракатини уз ичига олади, бунинг натижасида идрокда (куриш, эшитиш, тери сезгиси белгиларида) бирлик тугилади. Бу эса ук;итувчининг айтганларини болаларнинг уйлаб олишига ва уша айтилганларни ифодалаб беришларига, яъни дидактик уйинлар к;оидаларини укувчиларнинг узлари бажаришларига имкон беради.
Дидактик уйинларнинг бу тарзда тузилиш хусусиятлари укувчилар фаолиятини тах,лил к;илиш имкониятини беради. Шунинг учун х,ам барча болалар уйин вак;тида к;изик;иш билан х,аракат к;иладилар. Дидактик уйинлар боланинг х,ис-туйгусига таъсир этиб, унда к;ишга ижобий муносабат ва к;изик;иш хислатини таркиб топтиради. Болалар уйинни зур мамнуният билан ижро этади. уйин бошланишини эса сабрсизлик билан кутадилар, уларнинг онгида беихтиёр эртанги ук;ув кунининг кувончли манзараси гавдаланади.
Х,ар бир дидактик уйинда купчилик болалар ёки бутун бир синф укувчилари иштирок к;илади. Масалан, «Доиравий мисоллар» уйинида х,амма болалар масала ечади, "Занжирча"да 10, "Дуконча«да 8-12 бола, «Нарвонча» да эса к;арийб х,амма укувчилар масала ечадилар ва х,оказо. Бундан ташк;ари, к;ийин жараёнида х,атто болалардан баъзи бирлари бевосита иштирок этмаса х,ам, улар уйинда имо -ишоралар воситасида бевосита к;атнашадилар. Масалан, кузларини юмиб, ким неча марта так;иллатганини тинглайдилар, «Энг яхши х,исобчи», «Ким аник;рок; ва тезрок;» каби уйинларда уз урток;ларининг мисолни к;анчалик тугри-нотугри ечаётганларини кузатиб борадилар. Бу эса
ук;итувчига укувчилар фаолиятига индивидуал муносабатда булиш имконини беради. Биз биламизки, болалар уз ишнинг узидагина усмайдилар, балки улар уйин жараёнида х,ам х,амжих,ат булишга, х,аётни билишга урганадилар. Бу уйинларда болаларнинг уз-узларини бошк;ара, тута билишга урганишларини таъкидлаб утиш лозим. Бу уйинлар болаларни интизомли к;илади.
Дидактик уйинларнинг тарбиявий ах,амияти нималардан иборат? Тажриба шуни курсатадики, дидактик уйинлар х,амжих,атлик ва интизомлиликни тарбиялашга ёрдам беради, чунки х,ар бир уйин галаба к;озонишга интилиш билан боглик; булиб, уйин шартлари ва к;оидаларига к;атъий ва изчил риоя к;илишни талаб этади. «Ким аник;рок; ва тезрок;», «Буш келма», «Энг яхши х,исобчи», «Курганни эслаб к;олиш диктанти» сингари уйинларни утказиш пайтида укувчилар синф хонасида жимжитлик булишига ук;увчиларнинг узларини тута билишларига, партадан товуш чик;армай туриб, оёк; учида доскага чик;а олишларига, жойларига осойишталик билан к;айтиб келиб утиришларига, товушларни диктат билан тинглашларига, рак;амларга зе^н билан к;арашларига эришадилар.
Дарсда уйинк;арок;лик к;илиб утирадиган ва ук;итувчини битта даре давомида 10-15 мартагача танбех, беришга мажбур этадиган болалар ^ам учраб туради. Бирок; уйин утказилаётган вак;тда бундай болаларнинг хулк;-атвори тамоман узгариб кетади. Улар дарх,ол узларини тутиб оладилар, ук;итувчининг уйин к;оидаларини курсатиб беришини кутиб утирмайдилар х,ам, к;оидаларни узлари бажону дил ва мустак;ил бажарадилар. Дидактик уйинлар жараёнида болаларда уюшк;ок;лик, вак;тни иложи борича тежай билиш хислатлари тарбияланади.
Тажриба шуни курсатадики, дидактик уйинлар болаларда дустлик, биродарлик, ме^наткашлик Х.ИССИНИ тарбиялаш ва тарак;к;ий эттиришга ёрдам беради. «Ким турган саф яхширок;», «Занжирча», «Нарвонча», «Билган киши санашни давом эттираверсин» сингари уйинлар утказилаётганда болалар уз урток;лари, узи турган саф ва уз синфларининг шарафи учун курашадилар. Бир сафга тизилганлар иккинчи сафда турган укувчилар билан мусобак;алашаётганда топширик;ни сафлардан бирининг битта ук;увчиси ёки бир неча укувчилари, ёхуд бутун бир саф бажаради.
Одатда болалар уз шерикларига далда бериб турадилар, агар урток;лари топширигни тугри бажарса, ундан бех,ад хурсанд буладилар ва у билан фахрланадилар. Шуни х,ам айтиш керакки, уйин утказилаётган пайтда болаларда х,асад, к;изишиб кетиш сингари салбий хислатлар учрамайди. Дидактик уйинлар ижодий шахе тарбиялашга ёрдам беради, чунки х,ар бир уйин, унинг х,ар бир такрорланиши топширигни бажаришга янгича муносабатда булишни талаб к;илади. Уни х,ал к;илиш зарурати эса ижодий изланишларни келтириб чик;аради.
Дидактик уйинларда тиришк;ок;лик, матонатлилик, бошланган ишни охиригача етказа билиш сингари энг керакли иродавий сифатлар тарбияланади. Масалан, «Доиравий мисоллар» уйинида олтита мисолнинг х,аммасини ечиш керак, акс х,олда, охирги соннинг биринчисига тугри келиш-келмаслигини билиб булмайди. Ана шунинг узи болаларни фаоллаштириб юборади ва улар мисолни ечмай куймайдилар.
«Дуконча» типидаги уйинда уйинчок;лар «сотиб олиш» нинг узи билан иш битмайди, балки бир неча уйинчок;лар нархини х,исоблаб (к;ушиб) чик;ишга, неча пул «к;айтариб» бериш кераклиги х,акида уйлаб куришга х,ам тугри келади. Болалар «к;изик;арли квадратлар» уйинида мураккаб математик амалларни бажарадилар. Бунда укувчиларга бир йула бир неча амалларни бажаришга, чик;к;ан натижаларни так;к;ослашга, эришилиши мумкин булган натижалар тугрисида уйлаб куришга ва нотугри х,исобдан воз кечишга тугри келади. Буларнинг х,аммаси тез, зур к;изик;иш ва ак;лий фаолият билан утади. Катта, чиройли тупни курган укувчиларда тортинчок;лик йук;ола бориб, улар дастлаб зурга-писа, кейинчалик эса дадиллик билан сонларни уйлаб топишга киришадилар.
Уйин жараёнида болаларда теварак-атроф х,ак;ида тугри тушунча пайдо буларди, бу эса болаларга топширик; мазмунини (мустак;ил уйлаб топиш пайтида) хилма-хил к;илишга ёрдам беради. «Дуконча», «Нимани так;иллатдим?», «Театр», «Болалар богчасида» «Мех,мондорчиликда» сингари уйинларда болалар теварак-атрофдаги х,аётни, нарсаларнинг сифатини, огирлик улчови, нарх-
наволар ва бошк;аларни билиб оладилар, уларда фазовий тасаввурлар мустах,камланади.
Дидактик уйинлар, ук;итувчини болаларга як;инлаштиради, ук;итувчи болалар назарида тарбиячигина эмас, балки чинакам дустга х,ам айланади. Бу эса айник;са дастлабки кунларда юз берадиган ётсираш х,олларига барх,ам беради. Шундай к;илиб, уйинлар болаларда ук;итувчи ва ук;ишга нисбатан ижобий муносабат пайдо к;илади.
Синфдан ташк;ари машгулотларда утказиладиган уйинлар болаларнинг буш вак;тини самарали утказиш воситасидир. «бугинлар», «санайвер», «к;изик;арли квадратлар» каби уйинлардан эса кушимча машгулотларда унумли фойдаланилади. Болалар жон-диллари билан дарсдан кейин к;олишга рози буладилар ва узларига берилган топширик;ни тезда бажарадилар.
Фойдаланилган адабиётлар руйхати
1. Баркамол авлод — Узбекистон тарак;к;иётининг пойдевори- Т.: «Шарк;» нашриёт-матбаа концерни, 1997.
2. Бикбаева Н.У, Р.И.Сидельникова,Г.А.Адамбекова. Бошлангич синфларда математика ук;итиш методикаси. (урта мактаб бошлангич синф ук;итувчилари учун методик кулланма.) Тошкент. «Ук;итувчи» 1996 йил.
3. Бикбоева.Н.У. Ахмаджонов И.Г. Янгибоева Э.Я. Ацамбекова Г.А. Биринчи синф математика дарслиги. )Тошкент. «Ук;итувчи» 1996 йил.
4. Бикбоева.Н.У. Ахмаджонов И.Г. Янгибоева Э.Я. Ацамбекова Г.А. Иккинчи синф математика дарслиги. )Тошкент. «Ук;итувчи» 1997 йил.
5. Бикбоева.Н.У. Ахмаджонов И.Г. Янгибоева Э.Я. Адамбекова Г.А. Учинчи синф математика дарслиги. Тошкент. «Ук;итувчи» 1997 йил.
6. Бикбоева.Н.У. ва бошк;алар. Туртинчи синф математика дарслиги. Тошкент. «Ук;итувчи» 1998 йил.
7. Бикбоева.Н.У. М.А.Зайнитдинова, Ахмаджонов И.Г. Янгибоева Э.Я. Ацамбекова Г.А. Биринчи синф математика дарслиги. (Ук;итувчилар учун кулланма) Тошкент. «Ук;итувчи» 1996 йил.