Научная статья на тему 'Бошланғич синфда ўйинлар воситасида ўқувчилар ижодий фаолиятини шакллантириш'

Бошланғич синфда ўйинлар воситасида ўқувчилар ижодий фаолиятини шакллантириш Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
41
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по искусствоведению , автор научной работы — Кучкинов Абдумалик Юлдошевич, Урунова Фазилат Эргашевна, Ахмедова Орзигул Боратовна, Бабаярова Барно Ботировна, Шаманов Рустам Абсаматович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Бошланғич синфда ўйинлар воситасида ўқувчилар ижодий фаолиятини шакллантириш»

Бошланг ич синфда уйинлар воситасида укувчилар ижодий

фаолиятини шакллантириш

Кучкинов Абдумалик Юлдошевич

Термиз давлат университети х,узуридаги халк; таълими ходимларини к;айта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази катта ук;итувчиси,

Урунова Фазилат Эргашевна

Узун тумани 19-сон умумий урта таълим мактаби ук;итувчиси,

Ахмедова Орзигул Боратовна

Шурчи тумани 7-сон умумий урта таълим мактаби ук;итувчиси,

Бабаярова Барно Ботировна

Денов тумани 73-сон умумий урта таълим мактаби ук;итувчиси

Шаманов Рустам Абсаматович

Жаркургон тумани 51-сон умумий урта таълим мактаби ук;итувчиси

Бошлангич таълимда уйин ижодий фаолиятнинг бир шаклидир. Бунда укувчи ижтимоий ва моддий борлик;ни билиш х,амда англаш асосида эмоционал — хиссий, интеллектуал-ахлок;ий ривожланади. Уйинлар, уларнинг инсон тарак;к;иётидаги урни х,ак;ида психология, этнография, маданият, педагогика фанларида бир к;атор тадк;ик;от ишлари олиб борилган.

XIX асрнинг охирида немис олими К. Гросс уйинларни тизимли урганишга харакат к;илган булса, немис психологи К.Бюллер уйинларни «к;оник;иш х,осил к;илувчи» фаолият сифатида таджик; этади. Л.С. Виготский, А. Н. Леонтъевлар фикрича, уйинларни назарий жихатдан ижтимой табиатига кура маълум фаолиятига йуналтирилганлиги билан боглаб, таджик; этган булсалар, Д.Б.Элконин шахе хулк;ини бошк;аришни таркиб топтириб , уни такомиллаштирувчи фаолият сифатида талк;ин этадилар. Лекин уйинларни ягона ва энг мух,им асосий хусусияти унинг таълимдаги ахамиятлилигидир.

Уйинларда боланинг хулк;и эркин шаклланади ва ижтимоийлашади. Уйинларнинг энг мухим жих,ати унинг икки тамонлама характерга эгалиги булиб, унинг драматик санъатга х,ам мослигидир. Бир тамондан уйин иштирокчилари уни амалгам оширишда муайян ностандарт вазифалар билан боглик; хак;ик;ий фаолиятни бажарсалар, иккинчи тамондан эса уйинлар бу фаолиятнинг аксарият пайтларида маъсулиятни х,ис этган х,олда хак;ик;ий вазиятлардан четга чик;увчи шартли хусусият х,ам касб этадилар. Демак, уйинларнинг икки томонлама вазифани бажариши унинг ривожланувчи натижага эга булишига сабаб булади.Уйин фаолияти элиментларидан таълим жараёнида кенг ф о йд алан ил ад и.Улар ишбоп ойинлар, дедактик уйинлар, ролли уйинлар, компютер уйинлари шулар жумласидандир.

Ишбоп уйинлар касб фаолияти предмети ёки ижтимоий мазмунини к;айтадан яратиш шакли булиб, амалиётнинг ана шу турига хос муносабатлар тизимини моделлаштиришдир. Ишбоп уйинларни утказишда унинг к;атнашувчилари фаолиятини махсус (уйин тарзида) имитатсия моделида ривожлантиришдан иборатдир. Уйинларнинг характерига кура ук;ув жараёни уйинлари тадк;ик;отчилик уйинлари, бошк;арув ва аттестацияга дойр уйинлар турига булинади.Ук;ув жараёнига дойр уйинлар ук;ув предметлар буйича истик;болда касбий фаолиятини тугри ташкил этиш ва шахени мак;садга мувофик; шакллантиришга шарт-шароитлар яратади. Ана шу шарт-шароитлар натижасида олинган янги билимлар келгуси касбий фаолиятни тугри йулга куйишга ёрдам беради. Маълумки, таълим х,амкорликка асосланиб, жамоавий характер касб этади; касбга хос фаолият к;оидалари ва жамоанинг ижтимоий к;оидаларига мое холда амалга ошади. Ана шу маънода таълимнинг дидактик ва тарбиявий ах,амияти узаро бирлашиб, уйин фаолияти шаклида укувчиларнинг фаоллиги ортади. Ишбоп уйинларда тавсия этилган муаммоли топширик; мак;садга мувофик; диалогик мулок;от асосида иштирокчиларни рагбатлантиради, к;изик;ишларини орттиради, эмоционал рух, пайдо к;илади.

Дидактик уйинлар таълимий мак;садларни амалга оширадиган ва уларга мослаштирилган буладидидактик уйинлар тизимидан биринчи марта мактабгача жараёнида фойдаланишга дойр Ф.Фрибил ва М.Монтисорилар ишлаб чик;к;ан булса, бошлангич таълим учун О. Дикроли тадк;ик;отлар олиб борган. 60-70 йиллардан бошлаб фак;ат бошлангич таълимда эмас, умумий урта таълимда х,ам фойдаланила бошлади. 80-йилларда айник;са, ишбоп уйинлар кенг тарк;ала бошланди. Ишбоп уйинларнинг асосий хусусияти уйин режасининг ук;ув мак;садига йуналганлигидадир.Чунки ук;ув мак;сади уйин вазифалари доирасида этилади. Демак, уйинлар болаларнинг асосий фаолият тури булиб, у орк;али кичик мактаб ёшдаги укувчилар х,аётни, борлик;ни, теварак- атрофни урганадилар ва унга мослашадилар.Уйин пайдо булиши учун куйдагилар мух,им саналади: — уйин иштирокчилари билан булган мулок;атдан к;оник;иш х,иссининг пайдо булиши; — табиийлик, эмоционал х,иссиётнинг вужудга келиши; — уйин давомида уювчиларнинг узининг табиий эхтиёжларини к;ондиришга х,аракат к;илиши ва х,оказолардир. Ижтимоий- психологик ах,амияти жих,атидан уйинлар асосан иккита вазифани бажаради; — маълум ижтимоий билимларни эгаллаш; — зарур ижтимоий к;оидаларни шакллантириш. Шунингдек, муаммо нук;таи назардан ёндашганда, уйинлар укувчининг ижодий фаолиятини фаоллаштириш билан унинг ижодий к;обилятини устиради.

Маълумки, болалар уйининг сифати ва самарадорлиги унда иштирок этувчиларнинг х,аётий кузатишлари ва шахсий тажрибасига бевосита боглик; булади.Бунда онглилик, ташаббускорлик ва иродалилик каби сифатлар ах,амият касб этади. Шу сабабли турли ижтимоий- психологик тавсифга эга уйинларган ук;ув жараёнида фойдаланиш, шак-шубх,асиз уз самарасини курсатади. Айнан фаол ук;итиш методлари х,ам ана шундай уйинларга таянилган холда ташкил этилади. Х,ар бир уйин бир неча дак;ик;адан тортиб, ундан купрок; вак;т давом этиши мумкин ва унда иккита боладан тортиб то ун укувчигача иштирок этади. Масалан, «ишбоп уйинлар» ёки «бошк;арув» деб юритилувчи уйинлар билим ва куникма х,осил к;илишга к;аратилган булади. Мазкур уйинларнинг назарий ва амалий жих,атдан МОХ.ИЯТИНИ бир к;атор олимлар Я.М.Бельчиков, М.М.Бирштейн, В.Н. Бурков, Ю.В.Геронимус, 83 В.Я.Платов, Б.К|одиров, В.М.Каримова, Р.Суннатова, З.Нишонова ва бошк;алар уз тадк;ик;отларида баён к;илиб утганлар. Улар уз илмий ишларида гурух, шароитида замонавий ук;итишнинг педагогик ва психологик технологиялари устида фикр юритар экан, хусусан, «Ишбиламонлик» уйинларини утказиш методикасига дойр бир к;атор к;имматли фикрларни билдирдилар. «Ишбоп» уйинларни фаол ук;итиш методларидаги урнини (айник;са кичик мактаб ёшидагилар учун) як;к;ол тасаввур этиш учун методлар мажмуини келтириб утамиз. Фаол ук;итиш методларининг оддий классификациясини рус олими Н.Н.Козленко куйидагича тавсифлайди: «Фаол ук;итиш методларига» «Ишбиламонлик» уйинларидан ташк;ари реал вазиятларни тах,лил к;илиш ва ролли уйинларни такомиллаштириш жараёни киради«. В.М.Каримованинг таъкидлашича, «фаол ук;итиш методларига, энг аввало, бах,с, мунозара йули билан ва малакалар х,осил к;илиш тушунилади...». В.Я.Платов фаол ук;итиш методлари куйидаги реал вазиятли уйинлардан иборат, деб таъкидлайди: 1.Ролли уйинлар 2.Иммитатив уйинлар З.Фаолиятга к;аратилган ташкилий уйинлар 4. «Ишбилармонлик» уйинлари В.Я.Платов фикрича «Ишбоп» ёки «бошк;арув» деб аталувчи уйинларнинг куйидаги асосий к;ирралари мавжуд: 1. Объект моделининг мавжудлиги 2. Роллар мавжудлиги 3. К|арор к;илиш жараёнида ролли мак;садларнинг тафовути 4. У ёки бу ролларни бажарувчи иштирокчиларнинг бир-бирига таъсири. 84 Ролли уйинларда энг аввало, иштирокчи шахе сифатида узлигини намоён к;ила бошлайди. Фаол ук;итиш методлари таркибига кирувчи имитацион уйинлар к;аторига бошк;арув уйинларини ёки ролларни так;симлаш вазиятларини киритиш мумкин. «Ишбилармонлик уйинлар» мутахассисларни ук;итишда ва уларнинг касбий сифатларини такомиллашувига хизмат к;илади. «Компьютерли ишбилармонлик» уйинлари шундай психологик вазиятлар мажмуики, бунда уйин иштирокчилари бир вак;тнинг узида х,ам уйин иштирокчилари бир вак;тнинг узида х,ам уйин иштирокчиси, х,ам кузатувчи булиш имкониятларига эга булади. Ишбоп уйинлар кенг маънода шундай усул турики, бунда турли ишлаб чик;ариш вазиятларида, бошк;арув к;арорларини к;абул к;илиш иммитация к;илинади ва бу уйин шартлари бир гурух, инсонлар орасида ЭХ,М билан мулок;от тартибидаги иш режимида уйналиши мумкин. «Ишбоп уйинлар»- фаол ук;итиш методларидан булиб, у реал урганилаётган объетни тугри англаш мак;садида

тах,сил олувчинингу ёки бу вазиятни уйин х,олида талк;ин к;илишга к;аратилган усулдир. Ишбилармонлик уйинлар кенг тарк;алган уйин методларидан булиб, улар мох,ияти жих,атдан маълум образларга кириш, уша образга хос булган х,иссиётларни уз бошидан кечиришни так;озо этади.

Шундай к;илиб ишбилармонлик уйинлари к;уллаш сох,алари них,оятда куп. Ук;ув мак;садларида компьютердан фойдаланган х,олда кулланиладиган ишбилармонлик уйинлари укувчиларнинг х,аётида тугри мавк;ега эга булишлари, узи истаган, орзу к;илган х,аётий вазиятларни яратишга ургатади ва ундайди, энг асосийси ишлаб чик;ариш жараёнида узини эркин мулок;отга осон киришувчи шахе, билимдон мутахассис сифатида намоён к;илишга замин яратади. Ишбилармонлик уйинларининг тузилиши. 1 -боск;ич Тайёрланиш боск;ичида бошлангич синф укувчилари х,ар хил х,олатли масалаларни ечишнинг назарий асосларини урганадилар. Объект сифатида уйин модели, уйин х,олатлари иштирокчилари мажбуриятлари, уйин утказиш тартиб ва к;оидалар х,амда укувчилари билимини бах,олаш тизими билан танишилади. Кургазмали куроллар, керакли курсатмали материаллар даре учун тайёрланади. Айрим масалалар мустак;ил урганилади. 2- боск;ич. Кириш к;исми. Ишбоп уйинида гурух,лар ташкил к;илинади, лидерлар танланади, иштирокчиларга роллар так;симланади. Ходимлар танлашда к;атнашчилар анкета сурови ёрдамида аник;ланади. Лавозимларга тайинлашда буйрук; лойих,аси куриб чик;илиб ва юк;оридан тасдик;ланади. Рол так;симоти к;атнашчиларнинг шахеий жих,атларидан ва солох,иятидан келиб чик;к;ан х,олда эксперимент усули ёрдамида белгиланиши мумкин. Бу билан к;атнашчиларнинг шахеий жих,атлари ва салох,иятлари белгиланган ролларга мое келиб уйин юк;ори даражада утади. 3 боск;ич. Уйин жадвалини амалга ошириш, бир томондан барча гурух,ларни бир хил юкламалар билан таъминлаб, иккинчи томондан вазифаларни так;симлаб к;арорлар к;абул к;илиш жараёнини тезлаштиради ва уларнинг гурух,ларида мух,окама к;илиш ишлари олиб борилади. 4 боск;ич. Хулоса чик;ариш боск;ичи, уйин натижаларини тах,лили рах,бар томонидан ёки иштирокчилар томонидан олиб борилади. Иштирокчилар томонидан бах,олаш жараёни олиб борилганда эркин сух,бат шаклида утказилиб, ук;итувчи тах,лил йуналишини бошк;ариб ва тузатишлар киритиб туради. Ишбилармонлик уйинларининг голиблари эълон к;илинади. Кабул к;илинган бошк;арув к;арорларининг асосий жих,атлари ва узига хос хусусиятлари курсатилади, бунда катта ик;тисодий самара берадиган, к;абул к;илинган, мух,им к;арорлар алох,ида таъкидланади. Уйин гурух,лари рах,барларининг таваккал к;илишдан ишбилармонлиги гурух, умумий балини белгилашда х,исобга олинади х,амда камчиликларни бартараф этиш буйича маслах,атлар берилади. Ишбиламонлик уйинидан олинган натижалар буйича ук;ув жараёнини ташкил этиш буйича маслах,атлар таклиф к;илинади. Ишбоп уйинларининг белгилари: — бошк;арув объекти ва мух,итнинг модели ва мавжудлиги. — ролларнинг мавжудлиги. -к;арор к;абул к;илишда ролларнинг фаолият мак;садларининг фарк;лилиги. -иштирокчиларнинг узаро муносабати. -умумий мак;саднинг мавжудлиги. — жамоа булиб к;арорлар ишлаб чик;иш. -уйин давомида к;арорлар тизимини тадбик; к;илиш. -к;арорларнинг куп вариантлилиги. -Х.ИССИЙ зурик;ишни бошк;ариш. -уйин иштирокчиларини жамоа томонидан алох,ида бах,олаш. Интеллектуал-ижодий уйинлар х,ам ижодкорлик фаолиятини ривожлантиришда мух,им ах,амият касб этади. Уйинда шахеининг коммуникатив сифатлашни ривожлантириш интеллектуал саводхонлиги, зийраклиги, к;арорлар к;абул к;илишда таълим зукколикни ривожлантириш, халк; ижодкорлигига оид билимларга эга булиши, синфдаги салох,иятли укувчиларни аник;лаш ва уларни рагбатлантиришга оид мак;сад ва вазифалар куйилади. Телеуйинларда намойиш этиладиган «Уйла, изла, топ», «Олтин тож» кабилар шулар жумласидандир. Кичик мактаб ёшидаги укувчиларнинг интеллектуал даражасини ривожлантириш учун синфда ва синфдан ташк;ари машгулотларда шундай уйинларни ташкил к;илиш мумкин. Уйин етти турда утказилиши мумкин. Х,ар бир турда укувчилар билими баллар асосида бах,оланиб боради. Мусобак;а саккизтадан икки гурух, ук;увчи киритилади. Биринчи турга 5 балл, иккинчи турга 10 балл, учинчи турга 15 балл ва х,оказо тарзда бах,оланади. Уйлаш учун х,ар бир саволга 2-3 секунд вак;т ажратилади. Нотугри жавоб берилса, кузатувчи укувчилар жавоб берадилар. Х,ар бир тугри жавоб бали учун шу балл ёзилган жетон топширилади. Туртинчи турдан сунг мусик;али танаффус ташкил этиш мумкин. Еттинчи тур охирида гурух,да к;олган укувчилар йик;к;ан балларга к;араб улар рагбатлантирилади. 1-тур уйин саволлари куйидагича булиши мумкин: 1. Дунёда энг катта кул (Каспий

денгизи) 2. К|орак;алпогистон Республикаси пойтахти (Нукус) 3. Узбекларнинг энг машх,ур рак;си номи (Андижон полкаси) 4. «Сех,рли к;алпок;ча» романининг муаллифи (Х.Тухтабоев) 5. «Шайтанат» романининг бош к;ах,рамони (Асадбек) 6. Узбек таомномасида энг азиз таом (палов) 7. «Узбекистон» шеърининг муаллифи (Х,.Олимжон) Уйин них,оясида баллар йигилади ва голиблар тавдирланади. Мазкур уйин бир томондан укучиларнинг билимини намоён к;илиб, унинг интеллектуал салох,иятини аник;лашга ёрдам берса, иккинчи томондан гурух,ларнинг жамоа булиб бирлашиши, ак;лий тафаккурнинг шаклланиши, ахлок;ий хулк; атворининг таркиб топишига йуллайди. Зеро, ук;увчи интеллекти индивиднинг илмий салох,иятининг ривожланишига асос булади ва унинг шахе сифатида шаклланишида мух,им роль уйнайди. муаммони х,ал этувчи ва бошк;аларни узига эргаштирувчи шахе саналади. Роллар уйнаб булинганидан сунг унинг мух,окамаси бошланади. Унда барча гурух, аъзолари иштирок этадилар ва уларнинг х,ар бири узи турли ролларга кира олишини синаб куради, яъни бунда х,ар бир шахенинг узидаги ва бошк;алардаги курсатмаларни х,ис к;илишига имконият тугилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Абдик;одирова Ф. Педагогик технологиялар ва уларнинг бошлангич таълимдаги самарадорлиги. «Педагогик мах,орат » журнали. -Бухоро, 2008.-№

2. Азизхужаева H.H. Педагогик технологиялар ва педогигик мах,орат.Т.: Узбекистон ёзувчилар уюшмаси адабиёт жамгармаси, 2006.

3. Алихонов С. Математика ук;итиш методикаси.Т.: Ук;итувчи,2001.

4. Ахмедов М., Абдурахмонова Н.,Жумаев М. Математика: умумий таълим мактабларининг 1-синф учун дарелик./ З-нашри.-Т.: «Турон-ик;бол», 2009.

5. Афонина С.И. Математика ва гузаллик.-Т.: "Ук;итувчи",1987-220 б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.