Научная статья на тему 'БОШҚАРУВ МЕХАНИЗМИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАСИ'

БОШҚАРУВ МЕХАНИЗМИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

1293
148
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бошқарув / иқтисодий механизм / бошқарув механизми / трансмиллий компаниялар ва бошқалар / management / economic mechanism / management mechanism / multinational companies / etc

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ином Абдухалилович Турсунқулов

Ушбу мақолада бошқарув механизмини такомиллаштириш бўйича Япония, Ғарбий Европа ва АҚШ каби ривожланган мамлакатларнинг тажрибаси ўрганилган. Бошқарув механизмини ташкил этишда Япония тажрибаси самарали бўлганлиги сабабли уни ўрганишга катта аҳамият берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FOREIGN EXPERIENCE IN ORGANIZING GOVERNANCE MECHANISMS

This article examines the experience of developed countries, such as Japan, Western Europe and the United States, in improving the management mechanism. Much attention is paid to the study of the Japanese experience, since it turned out to be effective in creating a management mechanism

Текст научной работы на тему «БОШҚАРУВ МЕХАНИЗМИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАСИ»

бошцарув механизмини ташкил этишнинг хорижий

ТАЖРИБАСИ

Ином Абдухалилович Турсункулов

Жиззах политехника институти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада бошкарув механизмини такомиллаштириш буйича Япония, Гарбий Европа ва А^Ш каби ривожланган мамлакатларнинг тажрибаси урганилган. Бошкарув механизмини ташкил этишда Япония тажрибаси самарали булганлиги сабабли уни урганишга катта ахамият берилган.

Калит сузлар: бошкарув, иктисодий механизм, бошкарув механизми, трансмиллий компаниялар ва бошкалар.

FOREIGN EXPERIENCE IN ORGANIZING GOVERNANCE

MECHANISMS

ABSTRACT

This article examines the experience of developed countries, such as Japan, Western Europe and the United States, in improving the management mechanism. Much attention is paid to the study of the Japanese experience, since it turned out to be effective in creating a management mechanism.

Keywords: management, economic mechanism, management mechanism, multinational companies, etc.

КИРИШ

Жахон тажрибасига кура, мамлакатдаги иктисодий усишни таъминлаш, турли саноат объектлари хамда ахолининг уй-жойга булган эхтиёжини кондиришда курилиш материалларини ишлаб чикариш саноати мухим ахамият касб этмокда. Жахон буйича курилиш материалларини ишлаб чикариш ва истеъмол килишда ишлаб чикарувчи фирмалар томонидан дунёнинг турли мамлакатларида уз иштирокларини кенгайтириб бориш тенденциялари руй бермокда. Айникса, бу борада сифатли цемент ишлаб чикаришнинг ахамияти тобора ошиб бориб, уни ишлаб чикаришнинг 90 фоизи ривожланаётган мамлакатлар хиссасига тугри келса, Гарбий Европа ва Шимолий Американинг

хиссаси карийб 10 фоизни ташкил этмокда. Global construction 2030 агентлиги маълумотларига кура, 2030 йилга кадар дунё буйича курилиш материалларини ишлаб чикариш хажми 85 фоизга ошиб, 15,5 трлн. А^Ш долл.ни ташкил этади. Бунда жахон буйича ушбу сектор усишининг 57 фоизи асосан уч мамлакат -Хитой, А^Ш ва Х,индистонга тугри келиши тахмин килинмокда.

Шундан келиб чикиб, бошкарув назарияси ва амалиётини урганишда хамда уни ривожлантиришда хориж тажрибасидан фойдаланиш катта ахамият касб этади. Хдммага маълумки собик иттифок хукмронлик килган вактларда бунга диярли имконият йук эди. Собик иттифок парчаланиб, мустакил давлатлар тузилгандан сунг менежмент ва бошкарув фанлар хориж тажрибасини урганиш, ундан мамлакат корхоналарида фойдаланиш кенг йул очилди.

Айникса, саноат сохсида бошкарувни ташкил этишда хориж тажрибасидан фойдаланиш яхши самара бера бошлади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мустакилликка эришгандан сунг мамлакатимизда иктисодий ислохатларни амалга ошириш натижасида курилиш материаллари ишлаб чикариш тармоги, унинг корхоналарида катта ижобий узгаришлар амалга оширилмокда. Шу билан бирга ушбу сохада барча муаммолар уз ечимини топди деб булмайди. Жумладан, бошкарув сохасида бир катор масалалар мавжуд. Масалан, корхоналарда корпоративв бошкарув усулидан фойдаланиш бошкарув муносабатлари ва элементларини такомиллаштириш корхона бошкарув персоналидан унимли фойдаланиш, бошкарув тамойилларига асосланган холда мехнатни ташкил этиш, бошкарув механизмига таъсир этиш омилларни урганиш, инновацион гоялардан фойдаланиш, структуравий узгаришни амалга ошириш ва бошкаларни мисол килиб келтириш мумкин. Ушбу масалаларга эътибор килиш ва уларни хал этиш менежмент фани олдида турган асосий вазифалардир. Уларни урганиш ва тадкик этишда хорижий тажрибани куллаш максадга мувофик булади.

Ривожланган хорижий давлатларда бошкарув механизми борасида куп адабиётлар чоп этилган. Масалан, хорижлик олимлардан В.Абчук, С.Доллан, Д.Портер, И.Ансофф, Мак Грегор, И.Герчикова, Р.Фатхутдинов ва бошкалардир. Ушбу адабиётлар урганиш натижасида шундай хулосага келиндики, уларда менежмент назарияси ва амалиётига оид жихатлар изохланади.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев узининг чикишларида ва маърузаларида "Иктисодиётни янги марраларга кутариш, янги Узбекистонни куришда менежмент илмидан кенг фойдаланиш ижобий натижаларга олиб келади ва самарадорликни оширади" -деб таъкидлаган.[1]

Хорижда тармокни бошккариш, унинг механизмини ташкил этиш ва такомиллаштириш тажрибаси маълум даражада кизикиш уйготади. Чунки бу тажриба уларни иктисодий ривожланишда олдинги каторларга олиб чикдди.

Оксфорд лугатида инглизча "Бошкарув механизми " авваламбор бу инсонларни муносабати воситаси сифатида ташкил килиниб, уни илмий тамойиллар, усулларни жамланган жараён булиб, умуман менежментни самарадорлигини таъминлайди, -деб ифодаланган.

Менежмент фанида "Иктисодий механизм" ва "бошкарув механизми" тушунчалари мавжуд. Уларни урганишда хориж тажрибасига асосланса, куп олимларда уларнинг тушунчасига бир хил ёндашув йук. Демак, тушунчаларни илмий талкин этилганда уларнинг кандай фарклари борлигини урганиш менежмент илмини бойитади. Юкоридаги булимда ушбу тушунчаларга ифодалар берилганлиги сабабли бу масалага батафсил тухтамадик. Аммо уз ёндашувимизга эътибор беришни лозим курдик.

НАТИЖАЛАР

Бизнинг фикримизча, "иктисодий механизм" "бошкарув механизми"га нисбатан кенг тушунчани англатади. Чунки иктисодий механизм тушунчасига бошкарувнинг барча муносабатларидан ташкари корхона ёки тармокнинг иктисодий курсаткичлари, параметрлари хам кириши мумкин. Уни куйидаги ... расмда куришимиз мумкин.

1-расм. Ицтисодий ва бошкарув механизмларининг тузилиши. Academic Research, Uzbekistan 380 www.ares.uz

Хорижда бошкарув механизмига катта эътибор бериш билан бирга ишлаб чикариш ва уни экспорт килишга хам алохида ахамият беришади. Масалан, А^Шда курилиш сохаси мамлакат иктисодиётининг энг йирик тармокларидан хисобланади. Мамлакат миллий даромадида курилиш ишлаб чикариш самаранинг 8 фоизини, Европа иттифоки мамлакатларида бу курсаткич 6-10 фоизни ташкил этади.

Курилиш сохасида банд булганлар барча мамлакат ишчи кучининг 7-8 фоизини ташкил этган холда курилиш ишлари учун моддий ресурсларнинг деярли 10 фоизи сарфланади. Бундан ташкари корхоналарда курилиш деталлари, конструкциялари ва материалларини ишлаб чикариш учун яна 10 фоиз сарфланади.

Хрзирда ривожланган давлатларда трансмиллий коорпарация (ТМК) бошкарув тузилмаси кенг таркалган. Уларнинг сони жахонда 200 мингдан ортикни ташкил этади. Бундай коорпарациялар катта хажмли иш бажариб, уларнинг шуъбалари купчиликдан иборатдир. Уларнинг бошкарув ташкилий тузилмаси хусусан бошкарув механизми элементлари билан хужалик юритиш субъектларидан фарк килади. Масалан, экспорт каналларининг кенглиги, бошка давлатларда ишлаб чикариш шуъбаларининг мавжудлиги, узининг бошкарув таркибида илмий-тадкикот ва конструкторлик булинмаларининг ташкил этилганлиги, персонални алохида тайёргарлиги, ISO станртларига жавоб берадиган махсулотларни куплиги, инновацион даражанинг юкорилилиги, интеграция жараёнларини янгилиги ва бошкалардир.

Трансмиллий коорпарациларнинг узига хос хусусиятларидан бири жамоатчилик масъулиятидир. Бунда бошкарув элементларини алохида урганилади, уларнинг олдига куйилган вазифаларни бажаришни ва натижавийлигига алохида карор кабул килинади. Х,ар бир элементнинг самарадорлигини таъминлаш учун алохида рахбар тайинланади. Бошка хужалик юритиш субъектларидан фаркли уларок трансмиллий коорпарацияларда максадли ёндашувга катта эътибор каратилади. Чунки уларнинг пул маблаглари айланмаси юз минглаб ва ундан ортик долларни ташкил этишида тугри максадли карор кабул килинмаса, улар банкрот булиши, бошка компанияларга кушилиши ва ютказиши мумкин. Уларнинг бош максади эса жахон бозорида уз урнини мустахкамлаш ва диверсификацияни ривожлантириш хисобланади.

Бошкариш механизмини ташкил этишнинг хориж тажрибасида унинг тузилиш хусусиятларини урганиш самарали масала хисобланади.

Бу борада А^Ш, Гарбий Европа ва Япония тажрибасини урганиш максадга мувофикдир. Айникса, катта ишлаб чикариш корхоналари, ТМК бошкарув механизмини тузилиши узига хос хусусиятларга эга. Уларга таъсир этадиган омилларни билиш эса бошкариш механизмини ташкил этишнинг такомиллаштиришга илмий-назарий ва амалий жихатдан асос була олиши мумкин. Уларнинг асосий хусусиятларидан бири шундан иборатки, йирик ишлаб чикариш корхоналари куп вакт уз фаолиятларини харбай саноат корхоналари билан узвий алокада олиб боради. Бу уз навбатида корхоналарнинг бошкариш механизмини ташкил этишда хисобга олиниши зарур. Чунки харбий саноат комплекслари доимо илмий-техника тараккиёти билан хамоханг булади, уз навбатида бошка корхоналар хам шунча мослашишга мажбур буладилар. Шу нуктаи назардан саноат корхоналарда бошкарув механизмининг тузилишини ташкил этишда умумийлик булсада, уларнинг хусусиятларини аник шароитда хисобга олиш ва урганиш катта ахамият касб этади. Хрзирги ТМК бошкариш механизмининг тузилиши куп жихатдан уларнинг таркибий шаклларидан келиб чикади. Айтиб утиш лозимки, куп гарбий Европа ва Япония компаниялари бошварув механизми тузулишини, номарказлаштириш тамойилларни, айрим жихатларини Америка компанияларидан тажриба сифатида олганлар, бу борада уларда бошкарув даражасини ва самараси баланд булади. Бу бир томондан ишлаб чикаришни концентрациялаш ва марказлаштириш булса, иккинчи томондан жахон бозорида ракобатни кучайиши эвазига амалга ошмокда. Энг зарур жойи у компаниялар уз маблагларини айланмаси билан америкалик компанияларга якинлашмокдалар.

Гарбий Европа ва Япония компанияларида бошкарув механизмини ислох килиш натижасида тор ихтисосликдан диверсификацион комплексларга утишди. Шу билан бирга таъкидлаш лозимки, Гарбий Европа ва Япония компаниялари бошкарув механизмини ташкил этишда Америка компаниялари билан умумийлиги булсада, Гарбий Европа ва Япония бу борада узига хосликлари мавжуд. Ушбу хосликлар Гарбий Европа ва Япония компанияларини тарихий шаклланиши ва ривожланиши, уларнинг ишлаб чикаришга ёндашуви, корхонасига булган муносабати, маданияти ва бошкалар билан боглик. Масалан, Гарбий Европа ва Япония компанияларида ишлаб чикариш булимлари бошка тавсифга эга. Америка компаниялари асосан техника ва техналогияга ёндашса, Гарбий Европа ва Япония компаниялари ургуни купрок инсон омилига, яъни одамларга каратади.

МУХОКАМА

ХХ асрнинг 80-йилларида Америка менежментида катта узгаришлар амалга оширилди.[3] Бунга асосан менежмент фанида функцияларнинг кенгайиша ва ривожланиши, стратегик режалаштириш, узок муддатли ривожланишга утиш илмий нуктаий назардан асосланди. Бундай узгаришлар компанияларнинг бошварув механизмини такомиллаштиришга асос булди. Америка компаниялари ушбу сабабли ишлаб чикаришни бошкаришнинг янги усулларига утиш, диверсификация сиёсатини кучайтириш, фан сигимини оширишга асосланган масъулиятларини ишлаб чикиш, экалогия зиддиятни камайтиришни бошкариш, ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш ва бошкаларга эътиборни кучайтириб келмокда.

Бошкарув механизмини ташкил этишда Америка бошкарув услуби Япония бошкарув услубидан фарк килади. Америка компанияларида хар бир ходимнинг масъулияти ва вазифаси аник белгиланган ва хар бир рахбар уз макомидан келиб чиккан холда унга топширилган мажбуриятларни уз вактида бажаришга каттик масъулият билан белгиланди. Шундай булсада, Япония компанияларидек аник карорлар кабул килишда жамоатчилик масъулиятига асосланади. Америка компанияларининг яна бир хусусияти шундан иборатки, бунда хориждаги Америка шуъба корхоналари ёки филиаллари капитал, техналогия, ташкилий ва бошкарув тажрибадан эркин фойдаланган холда бошкарув механизми элементларини кенгайтиради.

Хукукий жихатдан, Америка трансмиллий компаниялари хорижий компаниялар булиб, улар махаллий конунлар аосида иш олиб борадилар. Япония трансмиллий компаниялар эса 100 фоизли Япония капиталига асосланган булиб, уларнинг фаолиятини она компаниялар томонидан назорат киладилар.

Япония компанияларининг узига хослигига бошкарув услуби ва усулларини такомиллаштиришга биринчи даражали ахмият беради.

Япония компаниялари Америка ва Гарбий Европа компанияларига караганда кучлирок марказлаштирилган. Аммо юкори марказлашган доирадаги келишувда мувофиклаштириш тамойиллари кенг таркалган булиб, карорлар олдиндан мухокама килиб, макуллангандан сунг кабул килинади. Япония бошкарув услуби гурухли карор кабул килишга ва унинг самарадорлигига каратилиб, куйидагиларни ифодалайди:

♦ Карор кабул килишда нафакат бошкарувнинг урта пагонаси, балки бошка булинмалар персонали хам катнашади;

♦ Карор кабул килишда бир овоздвн келишув тамойилини таъминлаш ёки саклаш;

♦ Ходимларнинг мажбуриятларини аниклашда аник лавозим курсатмасининг йуклиги, яъни уларнинг иш мазмуни доимо узгариб туради ва уз ваколати доирасидаги ишларни билиши лозим;

♦ Персонални бошкаришдаги мачсус тизимга амал килган жараён: умрбод кабул килиш, хизмат буйича кутарилиш харакати, иш стажига караб хак тулаш, карилик ва касаллик учун ижтимоий туловлар;

♦ Доимий равишда бошкариш санъатини такомиллаштириш, махсулот сифати ва маркетинг фаолиятининг самарадорлигини ошириш, ишлаб чикариш жараёнини назорат килиб бориш.

Япония бошкарув механизмида ишлаб чикаришга капитал куйилмаларни ошириб бориш, махсулотнинг турларини купайтириш тугрисида бош компания шуъба компаниялари билан келишилган холда иш олиб боради. Олий даражадаги компания рахбарлари стратегик ривожланишга катта ахамият берадилар. Бунда улар юкоридан пастга тамойилларни кучайтиради. Айникса, иктисодий усулни кенгайтиришга катта ахамият берилади.

Японияда фаолият олиб бораётган барча шуъба корхоналари корхона бошкарувини Япония усулида ташкил этадилар. Улар одатда куйидаги илмий тадкикот, ишлаб чикариш, сотиш ва молия йуналишларни куллайдилар.

Айтиб утиш лозимки, куп хорижий давлатлар учун Америка бошкарув механизми эмас, балки Япония бошкарувини ташкил этиш механизми маъкул хисобланади. Япония ишчилари юкори билим даражаси билан ажралиб туради. Масалан, Япония компанияларида хозирда хар туртта ишчидан биттаси олий маълумотлидир. Япония хукумати келажакда барча ишларни олий маълумотли булишига узининг стратегик вазифаси килиб куйган. Япония компанияларида юкори техналогик тажрибани ва баркарорликни устивор вазифа деб хисоблайдилар. Махсулот сифати сохасида Япония лидер, мехнат унимдорлиги даражаси буйича бошка давлатлардан олдинда хисобланади. Шундай килиб, бошкарув механизмини ташкил этиш, уни такомиллаштириш борасида хориж тажрибасини имконияти борича мамлакатимиз корхоналарида, айникса, курилиш материаллари ишлаб чикариш корхоналарида фойдаланиш катта самара беради.

ХУЛОСА

Бошкарув механизмини урганиш ва такомиллаштириш илмий-назарий ва амалий нуктаи назардан зарурий холат хисобланади.

Хрзирги даврда бошкарув механизмини ташкил этиш ва уни такомиллаштиришда ривожланган хорижий давлатларда катта тажриба тупланган. Хорижий компанияларда, айникса, трансмиллий компаниялар бошкарув механизмини ташкил этишнинг узига хос хусусиятлари мавжуд. Чунки ишлаб чикариш кенгайиб борган сари бошкарув механизми мураккаблашиб боради ва унинг элементлари хам купаяди. Буни А^Ш, Гарбий Европа ва Япония давлатлари тажрибасида куриш мумкин. Бу давлатларда бошкарув механизмини ташки этиш уз хусусиятларига эга. Уларни урганиш мамлакатимиздаги саноат корхоналари учун жуда фойдалидир. Шундай булсада, айтиб утиш лозимки, уларнинг тажрибасида кайсидир фикрлар мавжуд. Бошкарув механизмини ташкил этишда, айникса, Япония тажрибасини урганиш катта кизикишга сазовардир. Чунки, Япония тажрибаси А^Ш ва Гарбий Европа тажрибасидан фарк килади. Шу сабабли фикримизча Япония тажрибасини урганиш ва ундан фойдаланиш бошкарув самарадорлигини оширади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 25.01.2020й. http://uza.uz/posts/3329

2. Герчикова И.Н. - Менеджмент. М: ЮНИТИ. 2007 г. 87 ст.

3. Мескен ва бошкалар. Менежмент. М: Дело 2007 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.