Научная статья на тему 'БОШҚАРУВ ҚАРОРЛАРИНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА ҲАҚИҚИЙ САМАРАДОРЛИГИ КЎРСАТКИЧЛАРИ'

БОШҚАРУВ ҚАРОРЛАРИНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА ҲАҚИҚИЙ САМАРАДОРЛИГИ КЎРСАТКИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
646
70
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қарор / қарор қабул қилиш / қарорларнинг назарий самарадорлиги / қарорларнинг ҳақиқий самарадорлиги / қарор самарадорлигини баҳолаш турлари / бошқарув қарорларининг иқтисодий самарадорлиги / бошқарув қарорининг ижтимоий самарадорлиги / решение / принятие решений / теоретическая эффективность решений / факти­ ческая эффективность решений / виды оценки эффективности решений / экономическая эффектив­ ность управленческих решений / социальная эффективность управленческих решений.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Убайдуллаев Лутфуллохон Хабибуллаевич, Носиров Музаффар Толиб Ўғли

Мақолада қарорлар ва уларнинг қабул қилиш ёндашувлари моҳияти ёритиб ўтилган. шунингдек, қарорларнинг самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар, самарадорликка таъсир этувчи омил­ лар мазмуни ва уларни топиш усуллари баён қилинган. Ушбу борасида тегишли тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОКАЗАТЕЛИ ТЕОРЕТИЧЕСКОЙ И ФАКТИЧЕСКОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРИНЯТИЯ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ

В статье описывается характер решений и подходы к их принятию. Также описаны показатели, отражающие эффективность решений, содержание факторов, влияющих на эффективность, и методы их нахождения. Разработаны отраслевые рекомендации.

Текст научной работы на тему «БОШҚАРУВ ҚАРОРЛАРИНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА ҲАҚИҚИЙ САМАРАДОРЛИГИ КЎРСАТКИЧЛАРИ»

Убайдуллаев Лутфуллохон Хабибуллаевич,

Наманган мух,андислик-технология институти "Менежмент" кафедраси доценти, и.ф.н.

Носиров Музаффар Толиб угли,

Наманган мух,андислик-технология институти "Менежмент" мутахассислиги 2-курс магистранти

БОШКАРУВ КАРОРЛАРИНИ КАБУЛ КИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА ВДИКИЙ САМАРАДОРЛИГИ КУРСАТКИЧЛАРИ

УДК: 658.5

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023_ISSUE_2_5

УБАЙДУЛЛАЕВ Л.Х., НОСИРОВ М.Т. БОШКАРУВ ЦАРОРЛАРИНИ КАБУЛ ЦИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА ЦАКИКИЙ САМАРАДОРЛИГИ КУРСАТКИЧЛАРИ

Мак,олада к,арорлар ва уларнинг к,абул к,илиш ёндашувлари мох,ияти ёритиб утилган. Шунингдек, карорларнинг самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлар, самарадорликка таъсир этувчи омил-лар мазмуни ва уларни топиш усуллари баён килинган. Ушбу борасида тегишли тавсиялар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: карор, карор кабул килиш, карорларнинг назарий самарадорлиги, карорларнинг х,акикий самарадорлиги, карор самарадорлигини бах,олаш турлари, бошкарув карорларининг иктисодий самарадорлиги, бошкарув карорининг ижтимоий самарадорлиги.

УБАЙДУЛЛАЕВ Л.Х., НОСИРОВ М.Т. ПОКАЗАТЕЛИ ТЕОРЕТИЧЕСКОЙ И ФАКТИЧЕСКОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРИНЯТИЯ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ

В статье описывается характер решений и подходы к их принятию. Также описаны показатели, отражающие эффективность решений, содержание факторов, влияющих на эффективность, и методы их нахождения. Разработаны отраслевые рекомендации.

Ключевые слова: решение, принятие решений, теоретическая эффективность решений, фактическая эффективность решений, виды оценки эффективности решений, экономическая эффективность управленческих решений, социальная эффективность управленческих решений.

UBAYDULLAEV L.X., NOSIROV M.T. INDICATORS OF THEORETICAL AND ACTUAL EFFICIENCY OF MANAGERIAL DECISION-MAKING

In the article is described the nature of decisions and approaches to their adoption. Indicators representing the effectiveness of decisions, content of factors affecting effectiveness and methods of finding them are also describedThe recommendations regarding the issue have been developed.

Key words: decision, decision-making, theoretical efficiency of decisions, actual efficiency of decisions, types of evaluation of decision efficiency, economic efficiency of management decisions, social efficiency of management decisions.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 2 (161)

Кириш.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги. Анъ-анага кура, менежерлар махсулот сифатини уни ишлаб чикариш технологияси ва касб эгасининг профессионаллиги билан боFлашади. Дархакикат, талаб килинадиган махсулот сифатига эри-шиш уни такомиллаштиришнинг узлуксиз жара-ёни билан боFликдир. Бошкарув фаолиятининг сифати унинг умумий кабул килинган талаблар ёки стандартларга мувофиклиги даражасидир. Одатда, бошкарув фаолиятининг сифати бошкарув карорларининг сифати билан бахоланади.

Ислохотларни самарали амалга оширишда дунё фанларининг ютуклари, ривожланган мам-лакатларнинг тажрибаси билан бир каторда мил-лий бошкарув анъаналаридан кенг фойдаланиш максадга мувофик. Пухта уйланган, хар томон-лама тахлилдан утган карорлар кузланган нати-жага эришишнинг ярми, яъни туFри карор кабул килиш максадга эришиш имкониятини кенгай-тиради.

Бу борада юртбошимиз таъкидлаб утганларидек, "Хар бир фукаро кабул килинаётган карорларимизнинг реал фойда бераётганини сезиши керак" деган фикрлари пухта уйланган карорлар кузланган натижага эришишга олиб келиши зарурлигига урFу бериб утганликларини куришимиз мумкин1.

Карор кабул килиш - бу фан ва санъат. Бу жараён кетма-кет боскичлардан иборат. Карорларни кабул килиш жараёнини тартибга солиш муаммони факат асосли, аник алгорит-млардан фойдаланишга асосланган тахлилнинг микдорий усуллари ёрдамида юзага келган муам-моларни ечади. Катъий мантикий кетма-кетликда юзага келган муаммоларни куриб чикиш карорни тайёрлаш ва кабул килиш жараёнида расмий ва эвристик усулларни самарали бирлаштириш ва унинг юкори сифатига эришиш имконини беради.

Карор - бу имкониятлардан энг макбулини тан-лаб олишдир. Бошкарувчиларнинг кунлик иши-нинг бир кисми булган карор кабул килиш мене-жерларга катта масъулият юклайди. Чунки менежерлар биргина туFри кабул килган бошкарув карорлари оркали бутун жамиятнинг билвосита такдирини ижобий томонга хал килади. Карор кабул килиш жараёнида бошкарув поFоналари

1 Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак.-Т.:Узбекистон, 2017.

уртасида кайтар алокаларнинг мавжуд булиши, корпоратив рухда кабул килинган карорлар ва мураккаб масалаларда ахборот технологияларга таяниш энг долзарб масалалардан биридир.

Илмий муаммонинг куйилиши.

Шу кунга кадар карор кабул килиш жараёнига берилган жуда куплаб ёндашувлар, таърифлар ва изохлар мавжуд.

Р.А.Нигматуллин узининг "Эксперт бахолаш асосида бошкарув карорларини кабул килишни автоматлаштириш" китобида "Карор кабул килиш технологияси - бу бошкарув карорларини ишлаб чикиш ва кабул килишнинг илмий усуллари, моделлари ва шакллари мажмуидир" деб таъкид-лайди2.

"Чакана савдо айланмаси динамикаси" номли электрон адабиётда "Бошкарув карорини кабул килиш бошкарув фаолиятининг энг мухим боскичи, хар бир менежернинг бошкарув муно-сабатлари ва етакчилик кобилиятини амалга оши-ришдир. Бошкарув ва ташкилий ишнинг натижаси бошкарув кароридир" мазмундаги таърифни учратишимиз мумкин3.

"Бошкарув карорини кабул килиш - бу харакат максади ва уни амалга ошириш усулларини тан-лашдан иборат булган ихтиёрий харакатнинг зару-рий онларидан бири"4 каби фикр М.Г.Зубарев баён этган илмий ёндашувларда жой олган.

Бошкарувга оид илмий асарларда шунинг-дек "Бошкарув карори - бу бошкарув тизими-нинг аник максадига эришиш учун тахлил килиш, башорат килиш, оптималлаштириш, иктисодий асослаш ва турли хил вариантлардан мукобил танлаш натижасидир" таърифи келтириб утилади.

Узининг "Менежмент асослари" дарслигида Н.И.Кабушкин бошкарув карорига шундай таъ-риф келтиради: "Бошкарув карори - бу ихтиёрий хулоса килиш, асосий максадга эришиш-даги кийинчиликлар ва тусикларни енгиб утишга каратилган онгли равишда бошкариладиган баъзи

2 Нигматуллин Р.А. Автоматизация принятия управленческих решений на основе экспертных оценок / Р.А. Нигматуллин // Российское предпринимательство. - 2011. - № 7 Вып. 1 (187). - С. 34-39.

3 Динамика оборота розничной торговли [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://krasstat.gks.ru/wps/wcm/ connect/rosstat_ts/kra.

4 Зубарев М.Г. Система управления знаниями внутри компании / М.Г. Зубарев // Экономика, управление, финансы: материалы VI междунар. науч. конф. - Краснодар: Новация, 2016.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 2 (162)

х,аракатларни амалга ошириш ёки аксинча, улар-дан воз кечишдир1.

Е.П.Голубковнинг "Бошкарув карорларини кабул килиш технологияси" номли дарсли-гида "Бошкарув карори бошкарувнинг муайян бошкарув фаолияти натижасидир. Карор кабул килиш бошкарувнинг асосидир. Ривожланиш ва карор кабул килиш - бу х,ар кандай даражадаги менежерлар фаолиятидаги ижодий жараён" маз-мундаги ёндашувни олFа суради2.

А.Ремезова узининг самарали карорлар кабул килиш туFрисидаги ёндашувларида шун-дай фикр мавжуддир: "Бошкарув функцияларини бажариш учун самарали карорлар кабул килиш зарур. Fайриоддий мураккабликдаги вазиятларда асосли объектив карорлар кабул килиш жараё-нини такомиллаштиришга ушбу жараёнга илмий ёндашув, карорлар кабул килишнинг модел-лари ва микдорий усулларини куллаш оркали эришилади"3.

Бошкарувга оид адабиётларда олимлар башорат килиш ва иктисодий асослаш нати-жалари эканлигига урFу бериб утадилар. Жум-ладан Г.Б.Казначевская "Менежмент" дарсли-гида "Бошкарув карорини кабул килиш - бу бошкарув тизимининг аник максадига эришиш учун тах,лил килиш, башорат килиш, оптималлаш-тириш, иктисодий асослаш ва турли вариантлар-дан мукобил танлаш натижасидир" деган фикр мулох,азалари билан уртоклашади4.

А.Х.Холов узининг монографиясида "Карор кабул килиш тасодифий булмаган жараён сифа-тида уз мох,иятига кура танловдир, яъни куплаб турли-туман мазмун йуналишлардан бирини тан-лашдан иборат. Карор - фаолиятни амалга ошириш учун шарт булган вазифа(топширик)нинг аник бир тартиби(мезони)ни белгилаб бериш учун мутахассис томонидан билдирилган хулосавий муносабат х,исобланади" деб фикр билдиради5.

1 Кабушкин Н. И. Основы менеджмента. Учебник. — МН.: НПЖ «ФУА», ЗАО «Экономпресс».2001. 284 с.

2 Голубков Е.П. Технология принятия управленческих решений: Учебник. - М.: Издательство «Дело и Сервис», 2005. - 544с.

3 Ремезова А. Эффективное принятие решений / А. Реме-зова // Социально-экономические явления и процессы. -2012. - № 5. - С. 21-24.

4 Казначевская Г.Б. Менеджмент: учебник / Г.Б. Казначев-ская. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2012. - 452 с.

5 Холов А.Х. Бошкарув карорлари кабул килишнинг наза-

рий концепциялари. Монография. -. Т.: 2013.

М.Шарифхужаев, Ё.Абдуллаевлар эса "Карор кабул килиш - бу ташкилот рах,барининг ташкилот олдидаги максадга эришиш учун уз ваколати ва омилкорлиги доирасида карорнинг мавжуд вари-антларидан энг макбулини танлаш жараёнидир6 деб изох, берадилар.

Ш.Н.Зайнутдинов, А.Т.Шермух,аметов,

И.Муракаев "Менежмент" дарслигида Бошкарув карори - кенг маънода моддий ва маънавий эх,тиёжларнинг реал кондирилиш имкониятлари билан бир нуктада келишувини англатади7.

Мазкур тадцицотларнинг илмий мо^ияти, келтириб утилган тадкикотларга таянган холда, карорларнинг самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлар, самарадорликка таъсир этувчи омиллар мазмуни ва уларни топиш усулларини баён этишдир. Шунингдек, корхона-ларда карорлар кабул килиш ва самарадорлик курсаткичлари мох,иятини очиб бериш, корхона-ларда уларни куллашнинг иктисодий мазмунини ёритиб беришдан иборат.

Тадцицот мацсади. Корхоналарда карорлар кабул килиш самарадорлигини ошириш буйича умумий хулосалар бериш ва тегишли тавсиялар ишлаб чикиш.

Илмий мо^ияти. Ушбу маколада урганилган ва тупланган илмий-назарий ёндашувлар тадкикот максадини белгилаш учун тах,лил этилади, унинг негизида тадкикот максадига эришиш йуллари ва услублари аникланади.

Тад^и^от методлари. Тадкикот ишида карор кабул килиш жараёни буйича илмий адабиётлар, илмий тадкикот ишлари урганилди. Шу асосида маълумотлар шакллантирилди, назарий ёндашувлар асосида умумлаштириш, илмий билиш, мантикий ёндашув усулларидан фойдаланилди.

Асосий натижалар. Менежер фаолиятнинг асосий курсаткичларидан бири унинг туFри карор кабул килиш кобилиятидир. Менежерлар туртта бошкарув функциясини (режалаштириш, ташкил этиш, мотивация ва назорат) бажариш жараё-нида доимий карорлар окими билан ишлайдилар. Карор ишлаб чикиш ва кабул килиш - рах,барлар фаолиятининг ижодий жараёнидир.

Бизнинг тадкикотларимиз шуни курсатадики, бошкарув карори бошкарув жараёнининг асоси булиб, бошкарувнинг узи карор кабул килишни

6 Шарифхужаев М., Абдуллаев Ё. Менежмент. - Т.: Укитувчи, 2001, 450-б.

7 Зайнутдинов Ш.Н., Муракаев И.У. Основы менеджмента. - Т.: Укитувчи, 1996.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 2 (161)

англатади. "Бошкарув карори" атамаси иккита асосий маънода - жараён ва ходиса сифатида кулланилиши лозим:

- бошкарув карори жараён сифатида керакли ахборотни излаш, гурухлаш ва тахлил килишдан; ва бошкарув карорларини ишлаб чикиш, тасдиклаш ва амалга оширишдан иборат;

- хддиса сифатида бошкарув карори - бу харакат режаси, карор, оFзаки ёки ёзма буйрук ва бошкалардир.

Бошкарув карорини кабул килиш бошкарув ишининг энг мухим тури, шунингдек, бошкарув вазифаларини амалга оширишни таъминлайди-ган узаро боFлик, максадли ва мантикий изчил бошкарув харакатларининг мажмуидир.

Бошкарув карорини кабул килиш жараёни деганда бошкарув субъектининг ташкилот муам-моларини хал килишга каратилган ва вазиятни тахлил килиш, мукобил вариантларни яратиш, карор кабул килиш ва уни амалга оширишни таш-кил этишдан иборат булган циклик харакатлар кетма-кетлигини тушуниш лозим.

Бошкарув карорларини ишлаб чикиш жараёни самарадорлигини оширишда корхона жамо-асининг ташкилий томони мухим рол уйнайди. Жамоанинг самарали ишини раFбатлантирадиган шартларга куйидагилар киради:

- ходимларни тулик ва уз вактида ахборот билан таъминлаш;

- ишлаб чикувчилар жамоасида касбий аклий хужум утказиш ва олинган натижаларни руйхатлаш;

- энг юкори малакали мутахассисларнинг тажрибаси ва билимларидан фойдаланиш;

- бошкарув карорларининг хар томонлама куриб чикиш жараёнининг барча боскичларини ва айникса муаммоли вазиятни хар томонлама куриб чикиш;

- субъективизмни бартараф этишга эъти-борни кучайтириш;

- нуфузли экспертлар томонидан тан олинган фан, методология, технология сохасидаги жамоанинг асосий ютукларини карорларда акс эттириш;

- карорларни мониторинг килиш.

Бошкарув карорларининг сифати - бу

бошкарув карорларининг корхонанинг ички тала-бларига (стандартларига) мувофиклиги даражаси хисобланади.

Бошкарув карорларини кабул килиш ва ижро этишдан максад маълум бир самарадорликка эри-шиш хисобланади.

Карорларнинг самарадорлиги тушунчаси "самара" тушунчаси билан узвий боFликдир. Самара - бирор нарсанинг натижаси булган харакат, бирор нарсанинг окибати, кимгадир таассурот колдириш воситаси. Жараёнда сама-рага эришиш учун жалб килинадиган аник фаол воситаларни, харакатларни куллаш объектларини, шунингдек, белгиланган харакатларни амалга ошириш шартларини узига хос усулини танлаш ва амалга ошириш керак булади.

Карорларнинг самарадорлиги деганда биз карор кабул килувчи учун операцияда мулжалланган (келажакда) ёки хакикатда олинган самаранинг фойдалилик даражасини тушу-намиз. Карорнинг самарадорлиги туFрисидаги карор карор кабул килувчи томонидан кабул килиниши мумкин ва кутилган ёки олинган самара учун афзалликнинг камида учта даражасини акс эттиради:

- ижобий таъсир (нафли);

- нол самара;

- салбий таъсир (зарарли).

Уз навбатида, хар бир даража буйича карорларнинг самарадорлиги даражаси микдорий улчов ёрдамида аникланиши мумкин.

Яъни, карорнинг самарадорлиги - бу карор кабул килувчи учун жараёндан кутилаётган фой-дали таъсир даражасининг керакли даражадаги фойдалилик даражасига мувофиклиги. Карор кабул килувчи хар доим харакат килиши керак булади. Чунки, факат карорлар ва режалар идеал, одамлар ва шароитлар хар доим хакикий экан-лигини ва шунинг учун хар кандай бошкарув карори, хар кандай режа нафакат муваффакият, балки муваффакиятсизликка учраш эхтимолини хам эсда тутиши керак.

Шундай килиб, карорлар самарадорлигини бахолашнинг икки тури хакида гапириш туFри булади:

1. Карорларнинг назарий самарадорлиги;

2. Карорларнинг хакикий самарадорлиги.

Карорларнинг самарадорлигини белгиловчи

асосий омилларни тавсифлаш учун биз ечимни амалга оширишнинг иккита асосий намунавий натижаларини ажратиб курсатамиз ва уларни "муваффакият" ва "муваффакиятсизлик" деб атай-миз. Асосий омилларни - объектив ва субъектив омилларга ажратиб оламиз.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 2 (162)

Биринчи гурух - "объектив омиллар" - карор кабул килувчининг уз иктисодий ва техник имкониятлари, карор кабул килувчи учун кулай иктисодий, сиёсий ва махаллий вазият даража-сини белгилайдиган холатлар, ишончли шери-кларнинг мавжудлиги каби мухим холатларни уз ичига олади.

Шартли равишда "субъектив омиллар" деб ата-ладиган иккинчи гурух - бу карор кабул килувчи шахснинг менежер сифатидаги хусусиятлари булиб, унда "Яхши менежер" - бу етакчиликка интиладиган, одамларни узига жалб киладиган, уларни харакатга илхомлантирадиган, энергия ва ишончни таркатадиган, одамларда унга эргашиш истагини уЙFотадиган одам тушунилади.

Бошцарув царорларининг иктисодий сама-радорлигини бацолаш турлари ва усуллари -умумий самарадорлик таснифига ухшаб, бошкарув карорлари самарадорлиги ташкилий, иктисодий, ижтимоий, технологик, психологик, хукукий, эко-логик, ахлокий ва сиёсий турларга булинади.

Бошкарув карорларининг ташкилий самарадорлиги - бу ташкилот максадларига камрок ходимлар билан ёки камрок вакт ичида эри-шилишидир. Ташкилий максадлар инсоннинг куйидаги эхтиёжларини амалга ошириш билан боFлик: хаёт ва хавфсизликни ташкил этишда, бошкарувда, баркарорлик ва тартибда. Ташкилий самарадорлик ва бошкарув карор сифати бир-бири билан чамбарчас боFлик ва купинча бу бошкарув карори параметрлари биргаликда куриб чикилади.

Бошцарув царорларининг ицтисодий самарадорлиги - бу аник бошкарув карорини амалга ошириш натижасида олинган кушимча махсулот таннархи ва уни ишлаб чикиш ва амалга ошириш харажатларининг нисбатидир.

Бошцарув царорининг ижтимоий самара-дорлигини, - купрок одамлар ва жамият учун ижтимоий максадларга киска вакт ичида камрок ходимлар билан, камрок молиявий харажат-лар билан эришиш сифатида каралиши мум-кин. Ижтимоий максадлар инсоннинг куйидаги эхтиёжларини амалга оширади: ахборот, билим, ижодий мехнат, узини намоён килиш, мулокот ва дам олиш.

Бошцарув царорларининг технологик самарадорлиги - бизнес-режада режалаштирилган ишлаб чикаришнинг тармок, миллий ёки жахон технологик даражаси натижаларига кискарок вакт

ичида ёки камрок молиявий харажатлар билан эришиш асосидир.

Бошцарув царорининг психологик самарадорлиги - бу куп сонли ишчилар ёки ахоли учун психологик максадларга киска вакт ичида, камрок ишчилар сони билан, камрок молиявий харажатлар билан эришишдир. Психологик максадлар инсоннинг куйидаги - севги, оила, буш вакт эхтиёжларини кондиришда намоён булади.

Бошцарув царорларининг цуцуций самарадорлиги - корхона ва ходимларнинг хукукий максадларига киска вакт ичида, камрок ходимлар ва кам молиявий харажатлар билан эришиш даражаси билан бахоланади. Хукукий максадлар инсоннинг хавфсизлик ва тартиб учун эхтиёжларида намоён булади.

Бошцарув царорларининг экологик самарадорлиги - бу ташкилот ва ходимларнинг экологик максадларига купрок ходимлар ёки ахоли учун киска вакт ичида, камрок ходимлар ёки камрок молиявий харажатлар билан эришишдир. Экологик максадлар инсоннинг куйидаги эхтиёжларини амалга оширади: атроф мухит хавф-сизлиги, со-глик, хаётнинг баркарор ривожлани-шини ташкил этиш, физиологик.

Бошцарув царорларининг ахлоций сама-радорлиги - бу ташкилот ва ходимларнинг маъ-навий максадларига купрок ходимлар ёки ахоли учун киска вакт ичида, камрок ходимлар ёки камрок молиявий харажатлар билан эришишдир. Ахлокий максадлар инсоннинг эхтиёжлари ва манфаатларини амалга оширади: атрофдаги одамлар томонидан хулк-атворнинг ахлокий меъёр-ларига риоя килишда намоён булади.

Бошцарув царорларининг сиёсий самарадорлиги - бу ташкилот ва ходимларнинг сиёсий максадларига купрок ходимлар ёки ахоли учун киска вакт ичида, камрок ходимлар ёки камрок молиявий харажатлар билан эришишдир. Сиёсий максадлар инсоннинг эхтиёжлари ва манфаатларини -эътикодда, ватанпарварликда, узини намоён килишда ва бошкарувда намоён килади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бошкарув карорлари самарадорлигини бошкариш махсулот ва корхона фаолияти сама-радорлигининг реал курсаткичлари, меъёрлари ва стандартларига асосланган микдорий ва сифат жихатидан бахолаш тизими оркали амалга оши-рилади. Бундай курсаткичлар, меъёрлар ва стан-дартларга куйидагилар киради: - яхлит корхона фаолияти;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 2 (161)

- ходимларнинг эхтиёжлари ва манфаатла-рини кондириш даражаси;

- корхонанинг муайян бозордаги фаолияти;

- корхонанинг бошкарув, техник хизмат курсатиш ва ишлаб чикариш фаолияти;

- бевосита ишлаб чикариш;

- махсулот, хизматлар, ахборот, билимлар-нинг айрим турларини ишлаб чикариш;

- моддий ва интеллектуал ресурслардан фойдаланиш;

- корхонада кабул килинган самарадорлик-нинг умумлаштирувчи курсаткичлари.

Бошкарув карорининг иктисодий самарадор-лигини (БКИС) бахолашнинг бир катор усуллари маълум:

1) Турли вариантларни таккослашнинг бил-восита усули.

2) Якуний натижалар буйича.

3) Бевосита фаолият натижалари билан.

1. Билвосита усул тахминан бир хил шаро-итларда ишлаб чикилган ва амалга оширил-ган бир хил турдаги объектлар учун бошкарув карорлари вариантларини тахлил килиш оркали карорларнинг бозор кийматини ва карор хара-жатларини тахлил килишни уз ичига олади. Бу усул карорларнинг бозор киймати урнига ишлаб чикарилган махсулотнинг бозор кийматидан фойдаланиш имконини беради. Шундай килиб, иккита бошкарув карорлари вариантини амалга оши-ришда, биринчи ечим учун нисбий иктисодий самарадорликни куйидаги муносабатлардан аниклаш мумкин:

БКИС = (Ф2м / Х2м - Ф1м / Х1м ) * 100 %

бу ерда,

Ф1м - бошкарув карорининг биринчи вариан-тида товарларни сотишдан олинган фойда;

Ф2м - бошкарув карорининг иккинчи вариан-тида товарларни сотишдан олинган фойда;

Х1м - бошкарув карорининг биринчи вариан-тида махсулот ишлаб чикариш харажатлари;

Х2м - бошкарув карорининг иккинчи вариан-тида махсулот ишлаб чикариш харажатлари.

Шундай килиб, агар менежер уз карорлари билан ишлаб чикаришни факат бир хил дара-жада ушлаб турса, у холда бошкарув карорининг иктисодий самарадорлиги нолга тенг булади, бошка самарадорлик турлари мухим булиши мум-кин, масалан, ижтимоий ёки экологик.

2. Якуний натижаларни аниклаш усули бутун ишлаб чикариш самарадорлигини хисоблаш ва катъий статистик асосли кисмни (К) ажратишга асосланади:

БКИС = (Ф*К)/УХ

бу ерда,

Ф - товарларни сотишдан олинган фойда;

К - бошкарув карорининг ишлаб чикариш самарадорлигидаги улуши (К = 20 - 30 %).

УХ - умумий харажатлар.

3. Фаолиятнинг бевосита натижалари асо-сида БКИСни аниклаш усули максадларга эри-шиш, функцияларни, усулларни амалга оширишда ва хоказоларда бошкарув карорининг бевосита таъсирини бахолашга асосланади. Бу ерда асосий параметрлар стандартлар хисобланади:

БКИС = Сф / Хф *100%

Бу ерда,

Сф - бошкарув карорини ишлаб чикиш ва жорий этишда ресурслардан фойдаланиш стан-дарти;

Хф - бошкарув карорини ишлаб чикиш ва жорий этишда ресурслардан хакикий фойдаланиш(харажатлар).

Хулоса ва таклифлар. Карор кабул килиш ва уни самарадорлигига оид олиб борган тадкикотларимиздан келиб чикиб, куйидаги хуло-сани баён этамиз:

1. Карор кабул килиш назарияси бу тизим булиб, карор кабул килиш жараёни юкори билим, куникма, малака ва тажрибаларга таянган холда амалга оширилади.

2. Самарали карорлар кабул килиш карор кабул килиш назариялари, илFор тажрибаларга ва мавжуд вариантларни танкидий тахлилларига асоланган холда кабул килинса кузланган нати-жага эришиш даражаси юкори булади.

3. Карор кабул килиш назарияси пред-мети карор кабул килувчи шахс фаолиятининг - карорларнинг мохияти ва мазмуни, мехнатни ташкил этиш ва бошкариш тамойиллари, ташкил этиш шакллари, фаолият турлари ва усулларини ифодаловчи конунларидир.

4. Хар кандай илмий назария сингари, карор кабул килиш назариясининг хам функциялари, асосий вазифалари, тадкикот усуллари, предмети, тузилиши мавжуд.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 2 (162)

5. Карор кабул килиш назариясининг кате-горияси - унинг асосий кисми хисобланади. Унда карорлар кабул килиш ва амалга оширишда иштирок этган одамларнинг тизимли фаолияти акс этади. Карор кабул килиш назариясининг асосий категориялари булиб - максад, вазифа, усул, фаолият хисобланади.

6. Бошкарув карорларининг самара-дорлиги биринчи навбатда, карор кабул килишда бошкарувнинг самарали конунлари ва конуниятлари талабларни хисобга олишга ботлик. Улардан энг мухими булиб - мак,саднинг куйилиши, харакат ва кайтар алока, шунингдек ташкилот бошкаруви турларини ташкилий шак-ллари ва усулларининг тузилишга бо-гликлиги, бошкарувнинг барча даражаларида моддий-техника базаси, ташкилий-услубий асосларнинг бирлиги саналади.

Карор кабул килиш жараёни самарадорлигини ошириш учун куйидагиларни тавсия этамиз:

1) Бошкарув карорларини ишлаб чикишда менежментни барча кирраларини, мантикни, психологияни, корхонанинг ички ва ташки мухит омилларини чукур ва кенг тушуниш лозим.

2) Бошкарув карори бошкарув циклининг марказий бу-гини булиб, карор кабул килувчи томонидан маълумотларни кайта ишлаш асо-сида амалга ошириладиган тахлил, прогнозлаш, асослаш, оптималлаштириш ва мукобил вариант-ларни танлашда карор кабул килувчи юкори ком-петентликни ривожлантириши лозим.

3) Карор кабул килиш жараёнининг самарадорлигини оширишда ахборот билан самарали ишлаш даражасини ошириш лозим.

4) Самарадорликни оширишнинг асосий талаблари булиб - карор кабул килишнинг уз вактидалиги, амалга оширишни тутри механиз-мини урнатиш, оптималлик, максадга мувофиклик, мослашувчанлик, ижрони текшириш ва назорат килиш кобилиятини юкорилигини таъмиланиши булиши лозим.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак.-Т.: Узбекистан, 2017.

2. Динамика оборота розничной торговли [Электронный ресурс]. - Режим доступа: Ы*р:// krasstat.gks. ru/wps/wcm/соппеС:/ rosstat_ts/kra.

3. Зайнутдинов Ш.Н., Муракаев И.У. Основы менеджмента. Т.: Укитувчи, 1996.

4. Зубарев М.Г. Система управления знаниями внутри компании / М.Г. Зубарев // Экономика, управление, финансы: материалы VI междунар. науч. конф. - Краснодар: Новация, 2016.

5. Кабушкин Н. И. Основы менеджмента. Учебник. — МН.: НПЖ «ФУА», ЗАО «Эконом-пресс».2001. 284 с. Голубков Е.П. Технология принятия управленческих решений: Учебник. - М.: Издательство «Дело и Сервис», 2005. - 544 с.

6. Казначевская Г.Б. Менеджмент: учебник / Г.Б. Казначевская. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2012. - 452 с.

7. Нигматуллин Р.А. Автоматизация принятия управленческих решений на основе экспертных оценок / Р.А. Нигматуллин // Российское предпринимательство. - 2011. - № 7 Вып. 1 (187). - С. 34-39.

8. Ремезова А. Эффективное принятие решений / А. Ремезова // Социально-экономические явления и процессы. - 2012. - № 5. - С. 21-24.

9. Холов А.Х. Бошкарув карорлари кабул килишнинг назарий концепциялари. Монография. - Т.: 2013.

10. Шарифхужаев М., Абдуллаев Ё. Менежмент. - Т.: "Укитувчи", 2001. - 450-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 2 (161)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.