Научная статья на тему 'Оптимал қарор қабул қилиш- корхоналарни оқилона бошқаришнинг пойдевори'

Оптимал қарор қабул қилиш- корхоналарни оқилона бошқаришнинг пойдевори Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
178
86
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қарор / мақсад / бошқарув қарори / бошқарув қарорини оптималлаштириш / жамоавий руҳ / ахборот / решение / цель / решение руководства / оптимизация управленческого решения / командный дух / информация

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рустамова Сайёра Хатамовна

Ушбу мақолада ҳар қандай корхона бошқарувида қарорларнинг ўрни ва аҳамияти ҳақида фикрлар ёритилган. Бошқарув қарорларнинг оқилона тарзда қабул қилинганлиги корхонанинг келажагини таъминласа, нотўғри қабул қилинган қарорлар унинг таназзулига сабаб бўлади. Бошқарув қарорларини оптималлаштириш ҳозирги замон бошқарувининг долзарб масалаларидан ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИНЯТИЕ ОПТИМАЛНЫХ РЕШЕНИЙ КАК ФУНДАМЕНТ РАЦИОНАЛЬНОГО УПРАВЛЕНИЯ ПРЕДПРИЯТИЯМИ

В этой статье даётся обзор роли и важности принятия решений на любом предприятии. Разумное принятие управленческих решений гарантирует будущее предприятия, в то время как неправильное толкование может привести к его ухудшению. Оптимизация управленческих решений одна из актуальных проблем современного управления.

Текст научной работы на тему «Оптимал қарор қабул қилиш- корхоналарни оқилона бошқаришнинг пойдевори»

РУСТАМОВА Сайёра Хатамовна

Тошкент давлат аграруниверситети Андижонфилиали "Агробизнес ва инвестиционфаолият" кафедраси ассистенти

ОПТИМАЛ КАРОР КАБУЛ КИЛИШ -КОРХОНАЛАРНИ ОКИЛОНА БОШКАРИШНИНГ ПОЙДЕВОРИ

УДК:33.05

РУСТАМОВА С.Х. ОПТИМАЛ КАРОР КАБУЛ КИЛИШ-КОРХОНАЛАРНИ ОКИЛОНА БОШКАРИШНИНГ ПОЙДЕВОРИ

Ушбу маколада х,ар кандай корхона бошкарувида карорларнинг урни ва ахамияти х,ак,ида фик-рлар ёритилган. Бошкарув карорларнинг окилона тарзда кабул килинганлиги корхонанинг кела-жагини таъминласа, нотуFри кабул килинган карорлар унинг таназзулига сабаб булади. Бошкарув карорларини оптималлаштириш хозирги замон бошкарувининг долзарб масалаларидан хисобланади.

Таянч иборалар: карор, максад, бошкарув карори, бошкарув карорини оптималлаштириш, жамо-авий рух, ахборот.

РУСТАМОВА С.Х. ПРИНЯТИЕ ОПТИМАЛНЫХ РЕШЕНИЙ КАК ФУНДАМЕНТ РАЦИОНАЛЬНОГО УПРАВЛЕНИЯ ПРЕДПРИЯТИЯМИ

В этой статье даётся обзор роли и важности принятия решений на любом предприятии. Разумное принятие управленческих решений гарантирует будущее предприятия, в то время как неправильное толкование может привести к его ухудшению. Оптимизация управленческих решений - одна из актуальных проблем современного управления.

Ключевые слова: решение, цель, решение руководства, оптимизация управленческого решения, командный дух, информация.

XATAMOVNA R.S. OPTIMIZATION OF THE DECISION MAKING AS BASICS OF ENTERPRISES RATIONAL MANAGEMENT.

This article gives an overview of the role and importance of decision-making in any enterprise. Reasonable acceptance of management decisions ensures the future of the enterprise, while misinterpretations can lead to its deterioration. Optimization of management decisions is one of the topical issues of contemporary governance.

Key Words: decision, goal, management decision, optimization of management decision, team spirit, Information.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

Бошк,арувнингхартомонламаюксаксанъатдар ажасигаолибчик,ишдак,арорларнингурниваахам иятибекиёсдир. Бошк,арувчинингбиргинак,абулк, илганок,илонак,ароримиллионлабинсонлартакди риниижобийузгаришигавааксинчапухтауйланмай к,абулкилинганк,арорларокибатидаинсонларорас идатурликелишмовчиликларкелибчик,ишигасаба ббулишимумкин.

Менежментфансифатидашаклланишитарихига-назарташласак, менежментназариясининг "Мум-тоз" мактабнамоёндаларинизоларнимоддийраFб атлантиришважазолашйулибилан, "инсонмуноса-батлари" мактабинамоёндалариэсаишлабчик,ари шжараёниниадолатлик,илишйулибиланхалэтишни таклифк,илганбулсалар, "ижтимоийтизимлар" мак-табинамоёндалариташкилотданизоларнингмавж удбулишиунингтабиатиданкелибчик,увчихолатде бхисоблаб, асосийвазифанизовауларнингок,ибат иниюмшатишданиборатдебтаъкидлайдилар.

1950-йилларнингбошидаменежмент-назариясифаниривожланишига "янги"

мактабкаттатаъсиркурсатди. Уменежментгаани кфанларуслубваусуллари -к,арорк,абулк,илишни математикмоделлаштириш, математикмантик,, дастурлаш, ик,тисодийжараёнларниматематикм оделлаштиришусулларинижорийк,илишбиланаж ралибтурди. Кейинчалик "янги" мактабтаркиби-дамустак,илфан-менежментк,арорлариник,абулк,и лишназариясишаклланди. Хорижийменежментр-ивожланишинингк,иск,атавсифименежментнитако-миллаштиришянгиусулларивашакллариниизлашу злуксиздавомэтганлигидандаълолатберади.

Карорк,абулк,илишкеракбулган, лекинреалхаё тдатажрибаутказишмумкинбулмаганбехисобтанг вазиятлармавжуд. Масалан, "Фолксваген" фирма

сиАК,Шдаишлабчик,арувчикорхонак,уришгак,арор

к,илганда, унгаетарлиишкучи, маъкулбуладигансо лик,солишшартлари, мавжудвазарурматериаллар ниолишдаватайёравтомобилларниюклабжунати шдаик,тисодийжихатданк,улайжойнитанлашигату Fрикелди. Унга "Реббит" моделинингкупминглабк, исмларинийиFишнавбатинианик1лаш, заводнингу зик,айбирк,исмларниишлабчик,ариши, к,айбирини эсасотиболишимумкинлигинибилиболиш, харби рк,исмнингзарурзахирадаражасинибелгилашгату Fрикелди. Маълумки, фирмабумуоммоларнитаж-рибасифатидахарбиримкониборжойдабирнечал ойихаларбуйичазаводк,урибхалк,илаолмасди.

МенежментфанинингномоёндалариданДевид-Херснингтаъкидлашича: "Рахбармавжудэнгяхшиа лтернативниузресурсларинитак,симлаш, узивабо

шк,аларучунхаракатларнавбатинибелгилаш, янги-одамларваматериалресурсларинижалбэтишучун-танлаболишикерак. Бунингучунук,иск,аваузок,муд датликелажакдак,арорларнингок,ибатларипайдоб уладиганмух,итх,усусиятларивабарк,арорлаигитаъ рифигаишонишикерак. Убирпайтнингузидамук,ар рарваолдинданайтиббулмайдиганмухитнингбуту нноаниклигинитасаввурк,илишикерак."1

Кундаликхаётимиздавомидабизюзлабк,арорла рник,абулк,иламиз. ТуFрик1абулк1илинганк1арорэса узнавбатидакелажагимизпойдеворихисобланади. Юк,оридаменежментингфансифатидашаклланиш ивак,арорларнингах,амиятих,ак,идатурлификрларб иланурток,лашдик.

Бошк1арув-буинсонларнибирмак1садсаритуFр ийуналтираолишдир. Анашумак,садгаэришишйу лидарах,барузх,одимларинимаънанмуштараклиг инитаъминлашорк,алиик,тисодийюксакфойдагаэ ришишгайуналтирабилишидаркор. Бундаалбатт абошк,арувк,арорларинингурнибек,иёсдир, бошк, ачаайтадиганбулсакбиргинатуFрик1абулкилинган к,арорминглабинсонларнингтак,дириниижобийто монгах,алк,илади.

Буни биз республикамиз хукумати томонидан олиб борилаётган ислохотларда, рахбариятнинг кабул к,илган к,арорлари халк,нинг фаровон яша-шида мухим омил эканлигида кузатамиз. Шу уринда Республикамизнинг биринчи президенти И.А.Каримовнинг рахбар ходимлар хакидаги куйидаги нутк,и уринли деб топдик: "Бизнинг зим-мамиздаги энг мухим вазифа- эл-юртимизнинг ишончига муносиб булиш, одамларнинг хаётини амалий ишлар билан яхшилашдан иборат. Биз рахбарлар бир нарсани кулс^имизга к^ошиндай куйиб олишимиз керак. Агарки бизга катта умид ва ишонч билан к,арайдиган одамларнинг дастур-хонида , оилавий ахволида , рузFор тебратишида, умуман кундалик хаётида ижобий узгаришлар кузга ташланмаса, бу ахолининг хак,ли эътирози ва норозилигига олиб келиши табиий хол. Шунинг учун хам биз каерда к,айси лавозимда ишламай-лик , рахбарлик ишимизнинг самараси ва махсули охир ок,ибатда ана шундай мезон билан улчанади десак, айни хак,ик,атни айтган буламиз.2 "

Бошк,арув к,арори- бу рахбар томонидан эгал-лаб турган лавозимидан келиб чик,к,ан холда таш-килотнинг мак,садларига эришиш йулида мавжуд

1 Д.С.Косимова "Менежмент назарияси" Тош-кент-2011, 15-бет

2 И.А.Каримов "Узбек халк,и хеч к,ачон, хеч кига карам булайди". 13-жилд.Узбекистон2005

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

1-чизма. Бошкарув карорларини кабул килиш усуллари.1

ресурслардан самарали фойдаланиш имкониятла-ридан бирини танлаш. Бошкарув карорлари жуда мураккаб ва тизимлашган жараён булиб, уларни тайёрлаш ва кабул килиш катта эътибор талаб килади, чунки уларга ташкилотнинг максадалрига эришиши, ресурслар сарфи ва ходимларнинг иши боFликдир.

Бошкарув карорларининг таркибий кисмларига куйидагилар киради:

- максад;

- килиниши керак булган вазифалар, яъни масалалар;

- ижрочилар;

- ресурслар билан таъминланиши;

- мухлатлар;

- жавобгарлик.

Бошкарув карорлари куйидаги талабларгна жавоб бериши керак:

1. Аник максадга йуналтирилганлик;

2. Оперативлик;

3. Тушунарли ва лунда, яъни умумийлик ва мавхумликка йул куймаслик;

4. Тежамлилик, яъни иктисодий жихатдан самаралилик.

Биз берилган 1-чизма оркали бошкарув карорларини кабул килиш усулларини батафсил куриб чикамиз.

Муаммони куйиш боскичида кулланиладиган усуллар муаммони батафсил ёритишга, муам-мога таъсир килувчи ички ва ташки омилларни аниклашга, вазиятни бахолашга ва шу асосда муаммоли вазиятни ифодалашга имкон яратади. Муаммони ечиш, яъни ечим вариантларини ишлаб чикиш боскичида хам маълумотларни

1 Чизма муаллиф томонидан ишланган. Манба: М.Шарифхужаев, Ё.Абдуллаев "Менежмент: 100 савол ва жавоб". Т.:"Мехнат, 139-бет.

йиFишда кулланиладиган усуллардан фойдалани-лади. Карорни танлаш боскичида энг аввало танлаш меъёрларини шакллантиришга эътибор бери-лади. Одатда бундай танловни оптималлаштириш деб аталади. Кабул килинган карорларнинг бажа-рилишини таъминлаш буйича тадбирлар карор кабул килиниб, тасдиклангандан сунг тузилади. Бу боскичда карорлар шажараси тузилиб, унда максадга эришишнинг барча йуналиш ва йуллари батафсил аниклаб чикилади.

Бошкарув карорларини кабул килишда ахбо-ротларнинг урни бекиёсдир. Ахборотни кабул килиш ва уни кай даражада туFри тушинишлик хам карор кабул килишга катта таъсир килади. Кулок солишни истамайдиганлар асосли карор кабул килиш учун етарли ахборотни олишга муваффак булмайдилар Куйида берилган 1-жад-валда америкалик олим, профессор Кит Дэвис самарали кулок солиш санъатининг 10 коидасини келтиради. Бошкарувда карорларнинг окилона кабул килинишида хам ахборотларни туFри етиб келишига хам боFлик. Чунончи рах,бар узининг 50-90% вактини коммуникацияга сарфлайди.

Хозирги пайтда бошкарув карорларини кабул килишга кумаклашувчи "Emperor 3_01", "MPriority 1.0", "ESSChoice" ва "Мыслитель Экспресс 2015" махсус дастурлар мавжуд булиб, куп мезонли карорлар кабул килишда фойдаланрилади. Америкалик олим Томас Саати (Thomas Saaty [7]) куп мезонли карорлар кабул килишда "Карор кабул жараёни тах^ил иерархияси" (Analytic Hierarchy Decision Process) ва "Тармокли тахлил жараён" (Analytic Network Process) усулларини яратган.2

2 А.Холов "Самарали бошкарув карорларини кабул килиш мезонлари"25.05.2017 "Бизнес эксперт"№5

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

1-жадвал. Самарали к,улок, солишнинг 10 ^оидаси1

№ К,оидалар Изох

1. Сузлашдан тухтанг Гапира туриб кулок, солиш мумкин эмас."Хар бир кишига шивирла, аммо хеч кимга овоз кутарма" деган нак,л бор

2. Сузловчига узини эркин тутишга ёрдамлашинг Гапирувчи кишига узини эркин тутиши учун шароит яратинг. Купинча буни хал килувчи мухитни яратувчиси деб аташади.

3. Узингизни сузловчига кулок, солаётганингизни курсатинг Узингизни манфаатдор эканлигингизни курсатинг ва шунга мос равишда харакат килинг. Сузлашув жараёнида газета, журнал укиманг. Эшита туриб унга рад килиш бахоналарини изламасдан, балки уни тушунишга харакат килинг.

4. Fашга тегадиган холатларини бартараф килинг Расм чизиб турманг, столга урманг, ^озларни бир жойдан иккинчи жойга кУзFатаверманг, эхтимол эшик ёпиб куйилса, хонада сокинлик булади?

5. Бардошли булинг Вактни аяманг. Сузлагувчини булманг. Чикишга зур берманг, эшик томон кадам босманг.

6. Сузловчига хамдард булинг Узингизни сузловчини урнига куйиб куринг.

7. Характерингизни сак,лай билинг Fазабланган киши сухбат мазмунига ноаниклик киритиш пайида булади.

8. Бахсга ва танкидга йул куйманг Бундай хол сузловчи химояга утишга мажбур килади. У жим булиб колиши ёки жахлланиши мумкин. Айнан бу бахсда Fолиб чикиб, бу билан натижавий ютказган буласиз.

9 Саволлар беринг Бу сузловчини илхомлантиради, у сизнинг унга кулок солаётганингизга яна бир бор икрор булади. Бу олдинга жилишга ёрдам беради.

10. Сузлашдан тухтанг Биринчи маслахат хам шундан бошланган. Охири хам шу билан тугайди. Зеро, кайд килинганларнинг барчаси шунга боFлик. Сиз гапиришдан тухтамас экансиз, демак самарали кулок солишни хам билмайсиз.

"Узбекистон Республикасида Маъмурий ислохотлар концепцияси давлат бошкарув тизи-мини тубдан ислох килиш, "Электрон хукумат" ва давлат хизматлари курсатиш тизимини ривож-лантириш, иктисодиётга маъмурий таъсирни к,иск,артириш хамда бошкарувнинг бозор меха-низмларини кенгайтириш, соFлом ракобат мухити ва кулай инвестиция иклимини яратиш буйича аник чора-тадбирларни белгилаб берди."2

Фукароларнинг давлатни бошкаришда ишти-рок этишга булган хукукини руёбга чикаришнинг янги механизми сифатида электрон жамоа-вий мурожаат килиш - петиция йуллаш тизими жорий килинмокда. Ушбу тизим фукароларга давлат хокимиятининг вакиллик органларига аник

1 М.Шарифхужаев, Ё.Абдуллаев "Менежмент:100 савол ва жавоб". Т.:"Мехнат" 456-бет

2 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини "Фаол тадбиркорлик, инно-вацион Fоялар ва технологияларни куллаб-кувватлаш йили"да а^малга оширишга оид давлат дастури №

ПФ-5308 Узбекистон Республикаси Президентининг фармони

саволлар куйиш имконини беради, ушбу орган-лар эса фукароларнинг маълум сони томони-дан маъкулланган мурожаатлар юзасидан чора куриши шарт булади.

Мазкур механизм туфайли фаол фукаролар ва жамоат ташкилотлари турли муаммолар ечими буйича ташаббус курсатишлари мум-кин. Шу оркали «Мамлакат хаётига алокадор энг мухим карорлар бевосита мулокот асосида кабул килинади», деган тамойил амалда руёбга чикарилади.3

Демакки карор кабул жараёнида бошкарув поFоналари уртасида тескари алок,аларнинг мав-жуд булиши, корпаратив рухда кабул килинган карорлар ва мураккаб масалаларда ахборот тех-нологияларига таяниш энг долзарб масалалари-дан биридир.

3 Узбекистон Республикаси Президентининг «20172021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини «Фаол тадбиркорлик, инно-вацион Fоялар ва технологияларни к,уллаб-к,увватлаш йили»да амалга оширишга оид Давлат дастури туFрисида»ги Фармонига шарх

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 11(119)

Адабиётлар руйхати:

1. Д.CK1ocимoвa "Мeнeжмeнт нaзapияcи" Toшкeнт-2011, 15^т

2. И.A.Kapимoв "Узбeк xaлки xeч ^o^ xeч кигa кapaм бyлaйди"13-жилд.Узбeкиcтoн 2005

3. М.Шapифxyжaeв, Ë.Aбдyллaeв "Мeнeжмeнт:100 caвoл вa жaвoб". T.:"Мexнaт, 139^т.

А. М.Шapифxyжaeв, Ë.Aбдyллaeв "Мeнeжмeнт:100 caвoл вa жaвoб". T.:"Мexнaт" 456-бeт

5. A.Xoлoв "Сaмapaли бoшкapyв кapopлapини ^бул килиш мeзoнлapи"25.05.2017 "Биз-нec экcпepт"№5

6. 2017-2021 йиллapдa Узбeкиcтoн Рecпyбликacини pивoжлaнтиpишнинг бeштa ycтyвop йyнaлиши бyйичa Xapaкaтлap cтpaтeгияcини "Фaoл тaдбиpкopлик, иннoвaциoн Foялap вa тex-нoлoгиялapни кyллaб-кyввaтлaш йили"дa aмaлгa oшиpишгa oид дaвлaт дacтypи № ПФ-5308 Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг фapмoни

7. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг "2017-2021 йиллapдa Узбeкиcтoн Рecпyбли-кacини pивoжлaнтиpишнинг бeштa ycтyвop йyнaлиши бyйичa Xapaкaтлap cтpaтeгияcини "Фaoл тaдбиpкopлик, иннoвaциoн Foялap вa тexнoлoгиялapни кУллaб-кyввaтлaш йили"дa aмaлгa oшиpишгa oид Дaвлaт дacтypи тyFpиcидa"ги Фapмoнигa шapx.

И^ИМД ВА MOЛИЯ I ЭKOHOMИKA И ФИНАКЫ 2G18, 11(119)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.