Научная статья на тему 'ҚАРОРЛАР ҚАБУЛ ҚИЛИШДА МИЛЛИЙ ҲАМДА САНОАТИ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ'

ҚАРОРЛАР ҚАБУЛ ҚИЛИШДА МИЛЛИЙ ҲАМДА САНОАТИ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
325
83
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
корхона / қарор қабул қилишда ўзига хослик / ривожланган давлатлар / бошқарув қарорлари / бошқарув қарорларининг қиёсий таҳлили / предприятие / специфика принятия решений / развитые страны / управленческие решения / сравнительный анализ управленческих решений.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рустамова Сайёра Хатамовна

Бошқарув қарорларини қабул қилиш ҳар қандай макон ва ҳар қайси замонда ҳам ўз муҳимлигини йўқотмаган. Ушбу мақоламизда бошқарув қарорларини қабул қилишда корхоналарнинг фаолият тур­ лари бўйича ўзига хослиги ёритилган. Бундан ташқари саноати ривожланган давлатларнинг қарор қабул қилишдаги ўзига хос хусусиятлари акс этган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ОПЫТА НАЦИОНАЛЬНЫХ И ПРОМЫШЛЕННО РАЗВИТЫХ СТРАН В ПРИНЯТИИ РЕШЕНИЙ

Принятие управленческих решений не потеряло своей актуальности ни в каком пространстве и в любое время. В статье описывается специфика видов деятельности предприятий по принятию управленческих решений. Здесь также отражена специфика принятия решений в промышленно развитых странах.

Текст научной работы на тему «ҚАРОРЛАР ҚАБУЛ ҚИЛИШДА МИЛЛИЙ ҲАМДА САНОАТИ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ»

Рустамова Сайёра Хатамовна,

Андижон давлат университети таянч докторанти

КАРОРЛАР КАБУЛ КИЛИШДА МИЛЛИЙ ДОМДА САНОАТИ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАРНИНГ

КИЁСИЙ ЩЛИЛИ

УДК: 33.05

РУСТАМОВА С.Х. КАРОРЛАР КАБУЛ КИЛИШДА МИЛЛИЙ ^АМДА САНОАТИ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИНИНГ КИЁСИЙ ТАЦЛИЛИ

Бошкарув карорларини кабул килиш х,ар кандай макон ва х,ар кайси замонда х,ам уз мух,имлигини йукотмаган. Ушбу маколамизда бошкарув карорларини кабул килишда корхоналарнинг фаолият тур-лари буйича узига хослиги ёритилган. Бундан ташкари саноати ривожланган давлатларнинг карор кабул килишдаги узига хос хусусиятлари акс этган.

Таянч иборалар: корхона, карор кабул килишда узига хослик, ривожланган давлатлар, бошкарув карорлари, бошкарув карорларининг киёсий тах,лили

РУСТАМОВА С.Х. СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ОПЫТА НАЦИОНАЛЬНЫХ И ПРОМЫШЛЕННО РАЗВИТЫХ СТРАН В ПРИНЯТИИ РЕШЕНИЙ

Принятие управленческих решений не потеряло своей актуальности ни в каком пространстве и в любое время. В статье описывается специфика видов деятельности предприятий по принятию управленческих решений. Здесь также отражена специфика принятия решений в промышленно развитых странах.

Ключевые слова: предприятие, специфика принятия решений, развитые страны, управленческие решения, сравнительный анализ управленческих решений.

RUSTAMOVA S.KH. COMPARATIVE ANALYSIS OF THE NATIONAL AND INDUSTRIALLY DEVELOPED COUNTRIES IN DECISION MAKING EXPERIENCE

Management decision-making has not lost its relevance in any space and at any time. In the article is discussed the specifics of enterprises' activities in making management decisions. It also reflects the specifics of decision-making in industrialized countries.

Key words: enterprise, specifics in decision-making, developed countries, management decisions, comparative analysis of management decisions

Кириш.

Глобал узгаришлар даврида окилона бошкарув карорларини кабул килиш ва уларни ижроси самарадорлигига талаб кучаймокда. Хар кандай давлатда ва хар кайси турдаги корхонанинг узига хос карор кабул килиш йуллари мавжуд булади. Бу бошкарув карорларини кабул килиш йулларининг узига хослиги уша давлатнинг мен-талитети ёки корхонанинг ташкилий маданияти, ходимлар орасида коммуникацион жараённи амалга ошиши ва бошка бир неча омиллар билан белгиланади. Бошкарувчиларнинг кунлик иши-нинг бир кисми булган карор кабул килиш мене-жерларга катта масъулият юклайди [1].

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта усту-вор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини "Илм, маърифат ва ракамли иктисодиётни ривож-лантириш йили"да амалга оширишга оид дав-лат дастури туFрисида"ги ПФ-5953-сон Фармо-нида тармок ва худуд рахбарлари фаолиятини самарали ташкил этиш учун илFор хорижий таж-риба асосида замонавий менежмент тизимини жорий этиш назарда тутилган [2]. Шу уринда биринчи Президентимизнинг куйидаги фикрлари билан уртоклашмокчимиз: "Биз истиклолимизни тараккий топган мамлакатлар тажрибасидан фой-даланиб, давлат ва жамият бошкарувини эркин-лаштириш, инсон хукук, ва эркинликларини, фик-рлар ранг-баранглигини уз хаётимизда янада кенгрок жорий килишда курамиз" [3]. Демак хар кандай сохада авваламбор хориж мамла-катлардаги тажрибалардан фойдаланиш, хамда бошкарувда юзага келадиган ноаникликларни улар орттирган тажрибалар оркали енгишимиз мумкин.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Ушбу маколада карор кабул килишда миллий ва саноати ривожланган мамлакатлар тажриба-ларини урганар эканмиз, аввало корхоналар-нинг шаклларини аниклаштириб олсак. Корхо-налар ташкилий-хукукий шакли буйича: хусусий, дехкон хужалиги, фермер хужалиги, масъулияти чекланган жамият, кушимча масъулиятли жамият, акциядорлар жамияти (очик ва ёпик турдаги), ишлаб чикариш кооперативлари, унитар кор-хоналарга булинади. Фаолият йуналиши буйича: ишлаб чикариш, хизмат курсатиш, тижорат, моли-

явий, консалтинг корхоналари булади. Бундан ташкари тармок таркиби, фаолият максадлари, тайёр махсулотнинг максадларига, техноло-гик умумийлигига, йил давомида ишлаш мудда-тига, мулкчилик шакли буйича корхоналар бир неча турларга булинади [4]. Ушбу тадкикотларда бошкарув карорларини кабул килишда корхо-наларнинг фаолият турлари буйича узига хосли-гини таснифланиши нафакат илмий, куп холларда катта амалий ахамиятга хам эгадир.

Тадк,ик,от мацсади.

Катта, урта ва кичик корхоналар уртасидаги кооперация ривожланишини тухтатиб турадиган асосий омил - бу маълумотларнинг етишмаслиги [5]. Улар орасидаги маълумот алмашиш ёки катта корхоналар кичик корхоналарнинг имкониятла-рини паст бахолашлиги окибатида муаммо юзага келиши мумкин. Ана шундай холатда улар орасидаги мувозанатлашган карорлар кабул килиш мухим булиб хисобланади.

Йирик корхоналардаги бошкарувнинг ташкилий тузилмалари жуда мураккаб ва етарли дара-жада динамик эмаслиги бошкарув карорларини кабул килиш ва амалга ошириш тезлигини пасай-тиради. Йирик корхоналарнинг узига хос хусуси-яти хам ана шунда, яъни йирик корхоналарда уз навбатида ахборотлар окими тез ва куплиги ва масъулият юкорилигидан бошкарув карорларини кабул килиш мураккаб хисобланади.

Мулк эгаси якка шахсни ташкил килган турли шаклдаги корхоналарнинг хусусиятли томонлари хам улар уз тадбиркорлик фаолиятига узлари хужайин булишлик асносида карорларни мустакил узлари кабул киладилар, лекин бошкарув билан боFлик барча функцияларни бажариши учун куп вакт сарф этадилар.

Бундан ташк,ари Узбекистон Республикаси-нинг турли х^удудларида бошкарув карорларини кабул килиш хусусиятлари хам узига хос ахамиятга эга. Зеро Президентимиз 2020 йил декабрь ойида Олий Мажлисга йуллаган Муро-жаатномасида хам 2021 йилдан хар бир кишлок ёки махалла уз йуналиши ва "усиш нукталари"дан келиб чикиб ривожлантирилиши ва бунинг учун 3 трлн сумлик маблагга эга буладиган худудлар инфратузилмасини ривожлантириш жамгармасини тузишни таклиф этдилар [6].

З. Нуриддинов бошчилигидаги бир гурух тадкикотчилар мамлакат худудлар иктисодиётининг потенциал ривожланишини статистик бахолашга йуналтирилган тадкикот

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

нaтижacидa динaмик нopмaтив ycyли opкaли Xyдyдлap иктиcoдиëти pивoжлaнишининг интe-гpaл ^^т^чи яpaтгaнлap. Унга ^pa пoтeнциaл pивoжлaнишининг интeгpaл ^^т^чи юкopи бул^н хyдyдлap Тoшкeнт maxpki, ФapFoнa, Нaмaн-гaн вa Андижoн вилoятлapи, хyдyдлapнинг пoтeн-циaл pивoжлaнишининг интeгpaл ^pca^^M пacт бул^н хyдyдлap Сypxoндapë ßa Сиpдapë вилoят-лapи экaнлигини aниклaдилap [7].

ФapFoнa вoдийcи вилoятлapидa худуди бyйичa энг K>K,op! ^^ткич Нaмaнгaн вилoя-тидa, иктитодий caлoхият Андижoндa, дeмoгpa-фик вa икти^дий caлoхият ФapFoнa вилoятидa K>K,op!. Айни вaктдa, нaфaкaт вoдийдa, бaлки Рecпyбликaмиздa хaм Нaмaнгaн вилoяти ни^ бaтaн cycт pивoжлaнгaн минтaкa хиcoблaнaди. Шyнингдeк тaдкикoтчи Сoтвoлдиeв Н.Ж. oлиб бopгaн излaнишлapи шуни кypcaтaдики, ялпи худудий мax1cyлoтнинг тapмoк тapкибидa к1ишлoк1 xyжaлигининг улуши вoдий вилoятлapидaн Анди-жoн вилoяти вa Нaмaнгaн вилoятининг хи^^ юкopиpoк бул^, ФapFoнa вилoятидa эca caнoaт вa xизмaт ^^тиш coхacининг улуши ^po! [8]. Дeмaк Рecпyбликaмизнинг бoшкa вилoятлapигa ниcбaтaн кишлoк xyжaлиги вa кишлoк xyжaлиги мaхcyлoтлapини кaйтa ишлaш caнoaти кopxoнa-лapининг ФapFoнa вoдийcи вилoятлapидa яxши pивoжлaниши учун гeoгpaфик имкoният мaвжyд-лиги, вa бу тapмoкдaги кopxoнaлapдa бoшкapyв Kapopлapининг узига xoc xycycиятлapини ëp!-тишгa oлиб кeлaди.

Хизмaт ^^тиш йyнaлишдaги кopxoнaлapдa эca бoшкapyв кapopлapни кaбyл килишдa aco-cий эътибop aввaлo иcтeъмoлчининг xoхишигa acocлaнaди. Шунинг учун хaм иcтeъмoлчининг дид вa xoхишлapини инoбaтгa oлгaн хoлдa i^pop Kaбyл килaëтгaндa acocaн кpeaтив ëндaшишни тaлaб килaди. Индивидyaл ишлaб чикapaдигaн ëки xизмaт кopxoнaлapдa хaм кapopлap ижoдий ëндaшишни тaлaб килaди, чунки иcтeъмoлчи-нинг эхтиëжлapи opacидa узини нaмoëн килишгa бyлгaн эхтиëжи, K^ap^ ëки кypcaтилaëтгaн xиз-мaтни aлoхидaлaштиpилишини xoхлaши билaн изoхлaнaди.

XXI acpнинг биpинчи 10 йиллигидa, мoлия-вий инкиpoз дaвpидa, Рoccиядaги кoнcaлтинг кopxoнaлapи кaттa киcкapишгa дyчop 6УЛДИ. Дaвлaт идopaлapи вa кopпopaциялapи билaн бapкapop aлoкaлap, интeгpaция лoйихaлapи нaфaкaт oмoн кoлиш, бaлки мyвaффaкиятгa эpи-шиш^ имкoн бepди. Кoнcaлтинг фиpмaлapи

мижoзни йyкoтмacлик учун зapapигa хaм k^am^ poзи эди. Кaдpлap xизмaти хaжми бapчa aco-cий йyнaлишлapдa пacaйиб кeтди. Кoмпaниялap xoдимлapини мycтaкил paвишдa бaхoлaшни вa Укитишни бoшлaдилap, ички мypaббийлap тap-кибини кeнгaйтиpдилap, бaъзилapи эca фaкaт ycтyвop тoифaдaги кaдpлapни тaйëpлaшгa !apop Kилдилap. Ba aйнaн глoбaл мoлиявий инкиpoз шapoитидa xизмaт кypcaтиш coхacидaги ушбу Kapopлap caмapaдopликкa oлиб кeлди [9].

Kишлoк xyжaлиги кopxoнaлapдa эca кapop Kaбyл килиш биpoз мyшкyлpoк, чунки бу coхaдa тaвaккaлчилик жyдa юкopи бyлaди, caбaби Kишлoк xyжaлиги кopxoнacи paхбapигa бeвo-cитa бoFлик бyлмaгaн oбъeктив oмиллapнинг мaвжyдлиги. Тaвaккaлчиликни кaмaйтиpиш учун э^ бу тypдaги кopxoнa paхбapлapидaн илмийлик тaмoйилигa aмaл килиши билaн биpгa, тaвaккaл-чиликни кaмaйтиpиш йyллapи бyйичa yйлaнгaн Kapopлap кaбyл килиш кyздa тyтилaди. Тaвaккaл-чилик ëки нoaникликни кaмaйтиpиш учун !apop Kaбyл килишдa yлap acocaн ишлaб чикapишни дивepcификaция килишлapи opкaли хaм эpишиш-лapи мумкин. Ёки кapop кaбyл килишдa тaжpибaгa cyянгaн хoлдa paхбap yзидa илмийликни мyжac-caмлaштиpиши вa oлдиндaн кypa oлиши шapт Xиcoблaнaди.

Озик^в^т мaхcyлoтлapи ишлaб чикapyвчи ëки кaйтa ишлoвчи кopxoнaлapдa хaм кapop ^бул килишдa вaкт oмили мухим хиcoблaнaди. Билaмизки oзик-oвкaт мaхcyлoтлapи тeз cифaтини йyкoтyвчи хиcoблaнгaнлиги учун paхбapлapдaн !apop кaбyл килaëтгaндa вaзият нyктaи нaзapидaн тeзликни тaлaб килaди. Ёки aввaл яxшилaб yйлaб, бapчa oмиллapини хигаб^ oлиб еунг биpop тyp-дaги мaхcyлoт ишлaб чикapишни йyлгa ^^^apM мумкин.

Дyнë бyйлaб энг ^нг тapкaлгaн ишлaб чикapиш вa бoшк1a йyнaлишлapдaги кopxoнaлap-нинг шaкли - хaмкopликдaги кopxoнaлapдиp. Кop-пopaция бизнecни aлoхидa шaxcлap ëки мулк э^-лapидaн aлoхидaлaштиpилгaн тaшкилий-хyкyкий шaклидиp. Бyндaй тypдaги кopxoнaлap opacидa кeнг тapкaлгaни aкциядopлик жaмиятлapининг миллий вa xopиж тaжpибaлapини кeйинги бaнд-лapимиздa coлиштиpиб yтaмиз.

Акциядopлик жaмиятлapидa кopпopaтив бoшкapишнинг xaлкapo дapaжaдa тaн oлингaн Kyйидaги acocий кopпopaтив мoдeллapи мaвжyд: aнглo-aмepикa мoдeли, гepмaн, япoн, oилaгa тaян-гaн oилa мoдeли мaвжyд булиб yлapдa бoшкapyв

ИКТИCОД ВД МОЛИЯ I ЭKОHОMИKА И ФИHДHCЫ 2021, 5(141)

Kapopnapurnu Ka6yn K,umuwHUHr y3ura xoc xycycu-aTnapu MaBxyg [10].

AHr^o-aMepuKa Mo^en^a MycraKun TamKU a^uagopnap (ayTcaMgepnap) coHUHUHr ycumu Ba y^apHUHr cTpaTeruK Kapopnap Ka6yn Ku^umra Tatcup KypcaTumu MyMKUH^uruAaflup. yHUTap gupeK-Topnap KeHramu 6ap^a acocutf KapopnapHU Ka6yn Kunaflu Ba xaBo6rap^UK xaM ynap 6yMHUga 6ynaflu. AHMo-AMepuKaH Mogenga aкцмaпapнмнг 20-30%u aкцмaпapнмнг Ha3opaT naKeTura arani^ KunyBmu a^uoHepnap Kynuga y3oK MyggaT caKnaHu6 Konagu. 70-80% a^uanap эca Mo6un, atHU ^oh, 6o3o-puga coTu^agu Ba эгaпapмнм Te3 y3rapTupaflu^ap. By Moge^MHUHr a^a^num - ^oh, 6o3opu opKanu rarra MUKgopgaru capMoanapHU xan6 K^num Ko6u^uflTUAup. ByHgaH TamKapu, ym6y ropnopa-tub 6omKapyB Moge^uHUHr aHa 6up xycycua™, ^aonuaT ma^o^num gapaxacuHu omupumu-gup [11]. By Mogenga ,цмpeктopпap ^H^mu $ao-nua™ caMapagop^uruHu omupum MaKcaguga ^h-ram Komuga 5 Ta KyMUTa Tam^n Ku^uHagu: pauc-nu^ puc^ TaMumnoBnap Ba кopпopaтмв 6omKapyB, ayguT, paf6aT^aHTupum KyMuiTanapu.

repMaH Moge^uga aca aкцмaпapгa rapno-paцмaпap Ba 6aHi<nap y3apo aranu^ K,unagumap. yw6y Moge^ra ^pa ,цмpeктopпap ^^amu u^u nanaTanu x,uco6naHu6, MycTaKun ,цмpeктopпap,цaн u6opaT кyзaтyв ^h^wu Ba MeHexepnapgaH Tam^n TonraH uxpoua opraHu MaBxyg. ^K,opu MogengaH ^apK,nu ynapoK, 6y Mogenga uxpoua opraHu 6omK,apyB $ao-nuaTUHu y3 Kynura onraH 6ynu6, ^aonuaTHu Ha3opaT Kunagu Ba a'paTeru^ Kapopnap K,a6yn Kunumagu Ba y3 HaB6aTuga кyзaтyв ^^amura x,uco6oT Tonmupa-gunap. ^hu^ y^yH xaM uxpo opraH^a Mana^^i MeHexepnap Tana6 KunuHagu.

AnoH Mogenuga xaM гepмaн mo^u,^ 6aHi<nap a^uagopnap x,uco6naHu6, ^eTgaH UHBecrop-napHu aкцuaflopпuк xaммaтпapмгa MaMna-

raTHu^ yзuгa xoc MeHTanuTeTu, atHu BaTaHnapBap-num Ty^aMnu k,umuh Macana. A^uagopnap tomohu-gaH flupeктopпap ^h^wu TaMuHnaHagu Ba uxpo^u Aupeктopпap npe3ugeHT 6unaH Macnax,aTnamu6 6omKapyB KapopnapuHu Ka6yn Kunagunap. By Typ-gam кopxoнaпapAa x,aM aпoнпapгa xoc 6y^aH кoн-ceHcycHu кypum мyмкuн.

KopnopaTUB 6omкapyвнuнг ouпaгa тaaнгaн ouna Mogenu Ayнeнuнг puвoxпaнгaн xyga кyппa6 мaмпaкaтпapм,цa кeнг тapкaпгaн Ba x^aTTo xyga KaguM тapuxгa эгa ounaBuM 6u3Hecnap MaBxyg (FIAT GROUP, Samsung, LG Group, Hundai Motor, L'oreal, BMW, Simens, Ford Motors Co Ba 6omKa

жуда маш^ур компаниялар). Оилавий моделда биринчи авлод вакиллари боск,ичида к,арор к,абул килиш ва корхонани назорат килиш осон кечади, яъни бошк,арув карорларини кабул килиш асосчи ёки бир неча кариндошлар кулида мужас-самлашган булади. Кейинги авлод вакилларида бошкарувга кийналадиган булса, карор кабул килишда ташкаридан олинган мутахассислар билан маслах,атлашиш, мутахассис менежерларга муро-жаат киладилар.

Россия Федерациясида акциядорлик жамиятла-рида директорлар кенгаши стратегик карорларни кабул килади. Бош директор кундалик бошкарув билан шуFулланади [12]. Россия корхоналарида худди Fарб мамлакатларидек "х,ар бир инсон узи учун" тамойили амал килсада, баъзи лойих,а жамо-аси йиFиладиган лойи^а ташкилий тузилмасига эга компаниялар муаммони хал килиш учун бир гурух, мутахассисларни жалб килади. Лекин бун-дай компаниялар озчиликни ташкил килади. Рос-сиянинг реклама корхоналари жамоавий карор кабул киладилар, чунки истеъмолчининг талаби бу ерда ута мухим хисобланиб, узига хос ижодий ечимни талаб килади. Нефть корхоналарида эса АК.Ш каби бошкарув индивидуал тарзда амалга оширади, негаки бу турдаги корхоналарнинг асо-сий максади реклама корхоналариникидек ижодий ёндашувни эмас, балки харажатни минимал-лаштиришга каратилади.

Акциядорлик жамиятлари фаолиятининг кен-гайишига бевосита манфаатдор томонлар сони-нинг ортиши хизмат килади. Дастлаб факат акци-ядорлар манфаатдор томон сифатида каралган булса, кейинчалик давлат, кредиторлар, ишчи-ходимлар, мол етказиб берувчилар, харидорлар ва бошкалар хам манфаатдор сифатида каралиши карор кабул килишда уларнинг хам манфаатини хисобга олишни шарт килиб куйди [13].

Узбекистон Республикасидаги Акциядорлик жамиятларида Таъсис йиFилиши (ташкил килган муассислар) карорларни оддий купчилик овоз бериш йули билан, бунда таъсис шартномасини узгартириш туFрисидаги карорларини кабул килишда барча муассисларнинг розилиги керак булади. Таъсис йиFилишининг карорлари барча муассислар томонидан имзоланган баённома билан расмийлаштирилади [14].

Республикамизда хам бирор бир карорни тай-ёрлашдан олдин уни кенг жамоатчиликка такдим этиш учун "Менинг фикрим" портали ишга туши-рилган булиб, карорнинг аввал лойихаси билан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

1-жадвал. Бошкарув карорларини кабул килишдаги саноати ривожланган мамлакатлар

тажрибалари [15]

№ Хорижий мамлакатлар Бошкарув карорларини кабул килишда ги тажрибалари

1. Араб мамлакатлари карорлар кабул килиш ва музокаралар олиб боришдаги узининг ролини бурттириб курсатишни эмас, балки намойишкорона маслахатлашиш ва жамоавий нуктаи назарни билдиришни афзал биладилар.

2. АКШ Рахбар ходимларни танлаб олишнинг америка амалиёти асосий эътиборни мутахассиснинг билимига эмас, балки яхши ташкилотчилик кобилиятига каратади. Карор шахсан кабул килинади.

3. Германия Немис "Рарцбург модели" жавобгарликни куйи даражаларга кучиришни куз-да тутади. Fоя карорлар кабул килиш хукукини самарали ишловчи ходимлар-га топширишдан иборат булади, бу бошкарувнинг барча даражаларига кабул килинаётган карорларнинг сифатини оширади. Хар бир ходим уз вазифалари доирасида бошкарув карорларини кабул килади.

4. Италия Бахсли масалалар булган холда италияликлар окилона муросага интиладилар

5. Франция Карор юкори буFиндаги шахсларнинг чекланган сони томонидан кабул килинади. Купгина мухим карорлар нафакат хизмат хоналарида, балки дастурхон устида хам кабул килинади

6. Хитой Хитойликлар хеч качон кузда тутилган битимларнинг барча жихатлари ва окибатларини синчиклаб урганмасдан карорлар кабул килмайдилар. Бундан ташкари, мухим масалалар буйича карор коллегия булиб, барча даражалардаги куп сонли келишишлар билан кабул килинади. Бу эса куп вактни талаб килади.

7. Япония Японларда карорлар кабул килишнинг анъанавий тизими («ринги») мавжуд, унинг мохияти шундаки, муаммони мухокама килиш, куриб чикиш ва мувофиклаштиришга шахсларнинг катта давраси - фирма рахбариятидан тортиб то оддий ходимгача жалб килинади, бунга куп вакт кетади. Ушбу боскичда карорларни бажаришнинг аник йуллари белгиланади. Шунингдек японлар вужудга келган вазиятни хисобга олиб, мослашадилар ва менежернинг кабул килган карорлари бутунлай вазиятга боFлик. Шунинг учун япон томонининг карори хамма вакт хам амалга ошадиган ва самаралидир.

8 Россия Бошкарувида карор кабул килиш Америка ёндашувига якинрок. Карорни ишлаб чикиш ва кабул килиш ташаббуси юкори ва урта менежерлар доирасидан келиб чикади ва курсатма, буйрук ёки буйрук сифатида тайёр карор бошкарув иерархиясининг куйи буFинларига ижро учун утказилади.

таништирилади. Карорларни кабул килиш жара-ёнида албатта уларнинг фикрлари инобатга оли-нади.

Тадкикот методологияси.

Тадкикотларимизда таккослама тахлил, тизимли ёндашув, тизимли ва мантикий тахлил, киёсий тахлил усулларидан самарали фойдаланилган.

Илмий мо^ияти.

Куйидаги жадвал оркали бошкарув карорларини кабул килишдаги саноати ривожланган мамлакатлар тажрибаларини тахлил килсак.

Тадбиркорлик ва хукумат уртасидаги узаро муносабатларнинг энг мухим муаммоси - бу хар бир субъектнинг ижтимоий муаммоларни хал килиш ва жамиятнинг ижтимоий ривожланиши учун жавобгарлик даражасини аниклашдир. Бу масалани хал килишда на илмда, на амалда ягона ёндашув мавжуд эмас. Баъзиларнинг фикрига кура, ижтимоий ва ик,тисодий ривожланиш учун жавобгарлик максимал даражада тадбиркор-ликка юкланади. Ушбу Европа деб номланган ёндашувни асосан нотижорат ташкилотлари ва давлат хокимияти органлари вакиллари куллаб-кувватлайдилар, бошкалари эса Американинг ёндашувини куллаб-кувватлайдилар, бунда тад-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

биркорликнинг асосий максади фойда олиш ва компаниянинг акциядорлар учун кийматини оши-риш ва масъулият, ижтимоий муаммоларни хал килиш давлат зиммасида [16].

Россиянинг Пенза вилоят мусулмонлари диний идораси рахбарлари тегишли равишда хакикий вазиятни бахолашда вазиятга хакконий бахо беради, кабул килинадиган карорни батафсил режалаштириш ва муайян вазифаларни амалга ошириш, ваколатларини самарали равишда беришни амалга оширадилар. Бундан ташкари, улар харакат дастурларини муваффакиятли туза-дилар ва мулжалланган максадларга эришиш учун буйсунувчиларнинг хатти-харакатларини башо-рат киладилар. Ташки шароитдаги мумкин булган узгаришлар билан улар карорларини амалга оши-ришда тезда керакли тузатишларни амалга оширадилар. Самарали ишнинг хусусиятларини етарли даражада бахолашга ва юзага келиши мумкин булган носозликларнинг сабабларини бартараф этишга кодирлар [17].

Россия компанияларнинг асосий муаммо-лари: махсулотларнинг ракобатбардошлиги (паст сифатли, юкори нарх), паст даражадаги технология, молиявий ресурсларнинг етишмаслиги ва бошкалар. Баъзи ташкилотлар ушбу муаммоларни билишади ва уларни хал килиш чорала-рини куришмокда [18].

Жамоавий карор кабул килишга асосланган Япон фирмаларида корхонанинг умумий фой-даси ортгани сари ходимларни раFбатлантириш хам ортади, яъни раFбат умумийликни касб этади.

Япон компанияларнинг ишлаши ёмонлашуви ходимларни ишдан бушатишга олиб келмас-дан, уларни иш хакини 30% гача тушишига олиб келади. Уларда "умрбод компанияга тегишлилик" деган тушунча мавжуд булиб, улар бир умр ком-панияда ишлаб уша ердан нафакага чикади. Япон корхоналарида шаркий мамлакатлар менталите-тига хос булган оилани мукаддас санаш тушун-часи, худди корхонани 2-оиласидек куришига олиб келади. Улардаги "умрбодга ёлланиш" деган тушунчанинг мавжудлиги, менталитетдаги узига хослик бошка ишчиларнинг манфаатларига зид булиб колмаслиги учун муаммоларни бирга-ликда хал килишга харакат килишади. Окибатда ишлаб чикилган деярли барча бошкарув карорлари юкори буFин рахбарлари томонидан тасдикланади. Япон корхоналарига хос булган "ринги" усулида гарчи охирги карорни бош директор кабул килсада, у узидан пастда турган мене-

жерларга ишонади. Чунки бу усулда корхонанинг барча булимларида муаммо аник куйилиб, максадларни муфассал куриб чикилгани учун, яъни ечим х,ар бир корхона булими менежери томонидан тасдикланган булганлиги бошкарув карорларининг аксарият холларда ижроси муваффакиятли якунланади.

Иши юришмаган "Nissan" компаниясида бошкарувини уз кулига олиб, 1-1,5 йил ичида инкироздан чикара олгантоп-менежер Кар-лос Горн узининг "Мен японлардан нимани ургандим?" мавзусидаги чикишида бир неча омилларни санаб утади. Жумладан, японлар олдига ута мураккаб вазифа ва масалаларни куймасликка интилади, устувор масалаларни аник белгилайди. Янгича фикрлайдиган, изланувчан ва ташаббускор кадрларни танлаш, жой-жойига куйиш ва янгилаш асосида бошкариш (менеж-мент)ни мунтазам такомиллаштиришга алох,ида эътибор каратилади [19].

Корея компанияларда карорлар кабул килиш жуда марказлашган булиб, юкори дара-жали менежерлар томонидан алох,ида ёки кичик гурух,ларда, барча манфаатдор томон-лар билан маслах,атлашгандан сунг амалга оши-рилади. Корейс халкида карорларни кабул килиш ташаббуси, Fарбнинг менежмент модели каби, юкоридан келади. Эгалари томонидан бошкариладиган компанияларда карорларни кабул килиш жараёни купрок авторитар, профессионал менежерлари булган компанияларда эса жамоавий карор кабул килинади. Конфуций-лик анъаналарига мувофик, бир овоздан карор кабул киладиган киши гурухдаги эх,тиёжлар ва уЙFунлик ва бизнес талаблари уртасида "олтин урта" кийматини топиши керак [20].

Финляндияда ошкоралик тамойили хукумат фаолияти устидаги фукаролар назоратининг самарали воситасидир ва у хукумат органлари томонидан карорлар кабул килишда жамиятнинг таъсир утказиш имкониятларини кенгайтиради. Триада (учталик) Финляндия мехнат бозори моделининг асосидир. У 3 та энг мухим таркибий кисмдан ибо-рат: мехнат ва ташкилотлар билан капитал учбур-чагининг асосида жойлашган, унинг чуккисида эса хукумат жойлашган [21]. Финляндия триада ёрдамида, Европада ахолиси узини энг бахтлилар каторида хис килаётган, етакчи ижтимоий фаро-вон мамлакатлардан бирига айланди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

2-жадвал. Ривожланган давлатлар ва Узбекистоннинг к,арор к,абул к,илиш жараёнининг к,иёсий

солиштирмаси [22]

Карор кабул килиш жараёни Бошкарувнинг узига хослиги

Япония АКШ Узбекистон

Карор кабул килувчилар Куйи буFин рахбарлар Юкори буFин рахбарлар Юкори буFин рахбарлар

Карор кабул килишнинг максади Муаммони келиб чикишини бахолаш мавжуд муаммони бартараф этиш мавжуд муаммони бартараф этиш

Карорларни кайта ишлаш усули ва жавобгарлик жамоавий яккабошчилик Индивидуал ва жамоавий вазиятга караб

Карор кабул килиш тезлиги Куп вакт талаб этади (куйи буFиндаги мухокама булгани учун) тезкор куп вакт сарфланади (ходимларнинг лаёкатсизлиги, керакли маълумотларнинг этишмаслиги сабабли)

Ривожланиш жараёнида мехнат таксимоти ва ечимни амалга ошириш карор ташаббускорлари уни ишлаб чикувчилар ва ижрочилар Бир турдаги ходимлар ечимларни ишлаб чикишади, бошкалар томонидан кабул килинади, бошкалари эса уни бажаради Бир турдаги ходимлар ечимларни ишлаб чикишади, бошкалар томонидан кабул килинади, бошкалари эса уни бажаради

Асосий натижалар.

Юкорида урганилган саноати ривожланган ва мамлакатимиз корхоналарида карор кабул килинишини куйидаги жадвалда киёсий тахлили келтирилган.

Республикамизда бу борада карор кабул килиш марказлашганлигини бартараф этиш учун хукуматимиз томонидан бир катор амалий ишлар олиб борилмокда. Жумладан Узбекистан Республикаси Президентининг 2021 йил 3 фев-ралдаги "2017-2021 йилларда Узбекистан Респу-бликасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини «Ёшларни куллаб-кувватлаш ва ахоли саломат-лигини мустахкамлаш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури туFрисида"ги ПФ-6155-сон Фармонида вазирлик ва идоралар фаолиятида карор кабул килиш жараёнларини соддалашти-риш ва бошк,арувда бир-бирини такрорлайдиган идоралар, функциялар ва бюрократик тусик,ларни ва мажлисбозликларни кискартириш ва катор масалалар кузда тутилган [23]. Бундан ташкари Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 8 сентябрдаги "Узбекистон Республикасида маъмурий ислохотлар концепциясини тасдиклаш тутрисида"ги ПФ-5185-сонли Фармонида "хужалик бошкаруви органлари томонидан давлатнинг тар-тибга солиш ва хужалик функцияларини кушиб олиб борилиши, етарли даражада мослашув-

чанликка ва бозорга йуналтирилганликка эга булмаган эскирган тармок бошкарув тизими, индивидуал имтиёз, преференция ва афзал-ликларнинг асоссиз такдим этилиши соFлом ракобат мухитининг ривожланишига тускинлик килаётганлиги", хамда "иктисодиёт тармокларига маъмурий таъсир курсатишни янада кискартириш хамда бошкарувнинг соFлом ракобат мухитини ривожлантириш, мамлакатнинг инвестициявий жозибадорлиги ва ахолининг ишчанлик фаол-лигини оширишга каратилган бозор механизм-ларини кенгайтириш" масалалари кузда тутилган [24].

Хулоса ва таклифлар.

Биз юкоридаги хориж мамлакатлари тажри-баси ва миллий корхоналар тажрибасини урганиб куйидаги хулосаларга келдик:

1. Япония мамлакати карор кабул килишда жамоа билан хамжихатликда иш юритар экан. Уларга хос булган хусусият сифатида "корпора-тив рух" ни мисол тарикасида келтирсак булади. Уларда ташкил этиладиган "сифат тугараклари" оркали ходимлар махсулотни сифатли тайёр булишида иштирок этиши, корхонасига иккинчи оиласидек карашлиги, бошкарув карорларини кабул килишдаги иштироки, жамоавий бирдам-лик "Япон мужизаси" сифатида эътироф этилади.

2. АКШ корхоналарида "шахсий усиш" усту-ворликка эга. Бунда албатта ходимлар орасида

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

ракобат шаклланади, бу эса уз навбатида корхо-нани ривожланишига туртки булади. Бошкарув карорларини кабул килишдаги узига хослиги х^ам карорлар айнан бошкарувчи шахс томони-дан кабул килинишидадир.

3. Юкоридаги жадвал маълумотлари шуни курсатадики, саноати ривожланган мамлакатла-рида тажрибали ходимга таяниш, "компромисс" усули ва х.к усуллар оркали бошкарув карорлари кабул килинади. Ташаббусли ходимларга таяниш албатта юкори натижа беради.

4. Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, мамлакатда корхоналарни ташкил этиш ва бошкариш тенденцияларига таъсир курсатувчи маълум шароитларнинг мавжудлиги хам ички имкониятлар хусусиятини белгилаб беради. Агар, жахон тажрибасидан келиб чикадиган булсак, корхоналарни бошкаришнинг универсал тизими мавжуд эмас. Мазкур холатда тармокнинг ривожланиши айнан ушбу мамлакат учун ракобат жихатидан устунликлардан келиб чикиб ишлаб

чикаришнинг маълум тармоFи учун юзага келган бошкарув амалиёти хамда ташкил этиш модел-ларини уЙFунлаштиришнинг натижаси сифатида иштирок этади.

5. Миллий корхоналаримиз бошкарув тузил-масида бир-бирини такрорловчи буFинларни оптималлаштириш бевосита карор кабул килиш жараёнига хам ижобий таъсир этади. Чунки бошкарув карорлари учун бирламчи омил хисобланган ахборотларнинг куйи тизимга етиб боришида ёки аксинча булган вазиятларда буFинларда ахборотларнинг "фильтрланиши" окибатида карор сифатига салбий таъсир этади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Менежментда вазиятли ёндашув мавжуд булиб, унга кура айнан кайсидир хорижий мамлакат-нинг бошкарув моделини узимизга татбик этиш-нинг хеч иложи йук. Чунки уларнинг бошкарув карорларини кабул килишдаги моделлари айнан бизнинг вазият ва менталитетимизга мос келмас-лиги мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Рустамова С.Х. Буюк аждодларимизнинг бошкарув карорларини кабул килишда узига хос босиб утган йуллари. - "Иктисод ва молия" илмий-амалий оммабоп журнали, 2019, №4 (124), 59-б.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги "2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегиясини "Илм, маърифат ва ракамли иктисодиётни ривожлантириш йили"да амалга оширишга оид давлат дастури туFрисида"ги ПФ-5953-сон фармони.

3. И.А.Каримов. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008, 72-бет

4. Худойбердиев З. бошчилигидаги муаллифлар. Тадбиркорлик ва бизнес асослари. Тош-кент: "Илм зиё", 2010,106-б.

5. Асаул А.Н., Грахов В.П., Ко валь О.С., Рыбнов Е.И. Теория и практика разработки принятия и реализации управленче ских решений в предпринимательстве / Монография. Под ред. заслуженного деятеля науки РФ, д-ра экон. наук, профессора А.Н. Асаула. — СПб.: АНО «ИПЭВ», 2014. 36 - с.

6. Узбекистон республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси. - "Халк сузи" газетаси, 2020 йил 30 декабрь №276 (7778).

7. Нуриддинов З., Бурцева Т., Насриддинов Ф. "Худудлар иктисодиётининг потенциал ривожланишини статистик бахолаш" "Иктисодиёт: тахлиллар ва прогнозлар" журнали №1 (12) январь-март 2021 й, 115-б

8. www.iqtisodiyot.uz. Сотволдиев Н.Ж. "ФарFона водийсида озик-овкат бозори ва унинг минтакавий фаолияти" "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. N0 1, январь-февраль, 2018йил1/2018^о00033), 5-б

9. Салихов Ф.Н. "О факторах принятия эффективных управленческих решений" "Экономика и управление: анализ тенденций и перспектив развития " 2014 г / 110-111 ст

10. Элмирзаев С.Е. Замонавий корпоратив бошкарув. Дарслик. - Т.:"Иктисод-молия", 2019. 31-6.

11. Бepдиeв Т. "Англo-Амepикaн мoдeлигa acocлaнгaн кopпopaтив бoшкapyвнинг aмaлдaги Xoлaти". - "Иктиcoдиëт:тaxлиллap ßa пpoгнoзлap" жypнaли №1 (12) янвapь-мapт 2G21 й, 41-б

12. Оcтpoyxoвa Н.Г. Сpaвнитeльный aнaлиз пpoцeдypы ^и^тия yпpaвлeнчecкиx peшe-ний в paмкax aмepикaнcкoй и япoнcкoй мoдeлeй yпpaвлeния. Poccийcкий пoдxoд к пpиня-тию yпpaвлeнчecкиx peшeний. - Миp экoнoмики и yпpaвлeния, 2G1G №3, 99 - crp.

13. Елмиpзaeв С.Е. Зaмoнaвий кopпopaтив бoшкapyв. Дapcлик. - Т.:"Иктиcoд-мoлия", 2G19.,1 З-б

14. Ушa жoйдa, 66-б

15. Жaдвaл мyaллиф тoмoнидaн тизимлaштиpилгaн.

16. А^ул А.Н. Взaимoдeйcтвиe гocyдapcтвa и биз^^ в peшeнии coциaльныx npo- блeм II Экoнoмичecкoe вoзpoждeниe Poccии. 2G1G. № 2. С. 4-7.

17. Аюпoв. Р.Н. Уcпeшнocть пpинятия yпpaвлeнчecкиx peшeний лидepaми peлигиoзныx мycyльмaнcкиx opгaнизaций. Мeждyнapoдный нayчный жypнaл «Симвoл нayки» №3|2G16, 15G-cтp.

18. А^ул А.Н. Paзвитиe cиcтeмы кoнкypeнтocпocoбнocти oбpaзoвaния нa ocнoвe нayч-нь^ знaний в paмкax фopмиpoвaния иннoвaциoннoй мoдeли || Укpaинa и ee peгиoны нa пути к иннoвaциoннoмy oбщecтвy. Дoнeцк: Югo-Вocтoк, 2G11. Т. 2. С. 185-197.

19. "Япoн мyжизacи"нинг cиpи нимa? "Хaлк cyзи" гaзeтacи 2G19 йил, 25-дeкaбp

2G. Оcтpoyxoвa Н.Г. Сpaвнитeльный aнaлиз пpoцeдypы npинятия ynpaвлeнчecкиx peшe-ний в paмкax aмepикaнcкoй и япoнcкoй мoдeлeй yпpaвлeния.Poccийcкий пoдxoд к пpиня-тию yпpaвлeнчecкиx peшeний. Миp экoнoмики и yпpaвлeния 2G1G №3,1GG-cr

21. Илк^ Тaйпaлe "Финлaндиянинг 1GG тa ижтимoий иннoвaцияcи. | Финлaндия кaндaй килиб Финлaмндия 6Улди: cиëcий, ижтимoий вa мaиший иннoвaциялap " -Т.: '^apK" 2G19 й, 36-38-б

22. Мyaллиф ишлaнмacи.

23. Узбeкиcтoн Pecnyбликacи Пpeзидeнтининг 2G21 йил 3 фeвpaлдaги "Узбeкиcтoн Pe^y-бликacини pивoжлaнтиpишнинг бeштa ycтyвop йу^ЛИШИ бyйичa Xapa^Lnap cтpaтeгияcини «Ëшлapни кУллaб-кyввaтлaш вa axoли caлoмaтлигини мycтaxкaмлaш йили»дa aмaлгa oши-pишгa oид дaвлaт дacтypи тyFpиcидa"ги ПФ-6155-ган Фapмoни. - https:||lex.uz|pdfs|526G791

24. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2G17 йил 8 ceнтябpдaги "Узбeкиcтoн Pemy-бликacидa мaъмypий иcлoxoтлap кoнцeпцияcини тacдиклaш тyFpиcидa"ги ПФ-5185-coн фap-мoни. - https:||www.lex.uz|acts|3331174

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.