CC BY
31Р. ОМ1РТАЙ
Абай атындагы ¥ПУ Зац факулътетшц конституциялыц цщыц кафедрасыныц
ага оцытушысы
боск;ындардыц к¥кыктык мэртебесг
Адам кукыгын курметтеу Конституция-сына сайкес непзп кагида болып табылады. Адамныц кукыктык мартебес ол ем1р сурш жа-ткан мемлекеттщ зацымен бершген кукыктары мен бостандыктары, мадени, азаматтык, алеу-метлк, саяси, экономикалык кукыктары мен мшдеттер1 аркылы аныкталады. Ал, бул кукыктардыц сипаты сол мемлекеттщ алеу-меттш-экономикалык жане когамдык саяси куры-лымымен тыгыз байланысты сипаща ие болады. Бул тургыдан алар болсак, демократиялык ре-жимд1 тацдаган КР-ц Конституциясыныц екшш1 бел1м1 «Адам жане азамат» деп аталады. Бул бел1мде адам жане азаматтардыц неНзН кукыктары мен бостандыктары, мшдеттер1 анык айшыкталган. Боскын - ауел1 шет ел азаматы нгмесе азаматтыгы жок тулга. КР-сы Конституциясыныц 12-бап, 4 тармагына сайкес: «Консти-туцияда, зацдарда жане халыкаралык шарттарда езгеше кезделмесе, шет елджтер мен азамат-тыгы жок адамдар Республикада азаматтар ушш белгшенген кукыктар мен бостандыктарды пай-даланады, сондай-ак мшдеттер ащарады» [1.12-бап, 4-тармак].
Мемлекет1м1з халыкаралык адам кукыгыныц непз1 болып табылатын б1ршама кукыктык кужаттарга косылган. Мынадай халыкаралык кукыктык кужаттардыц боскындар мартебесш аныктауды езшдж орны бар:
1. 1948 жылы кабылданган Адам кукыгыныц жалпы декларациясы - бул туцгыш рет кудалауга тускен адамныц баспана 1здеу жане баспанага ие болу кукыгын беюткен кужат. Осы кужатта адамныц непзп кукыктары мен бостандыктары оныц кандай мартебедеп мемлекет аумагында ем1р сурш жаткандыгына карамастан еш шектеус1з камтамасыз етшетшдт бектлген. Сондай-ак, адамныц непзп алеуметпк, экономикалык, мадени кукыктарын адамныц саяси жане азаматтык кукыктармен байланыстыра отырып аныктаган.
2. Согыс кезшде азаматтык тургындарды коргау туралы 1949 жылгы кабылданган Женгва конвенциясында боскынга карсы согысушы мем-лекеттеп шет ел азаматы ретшде карамау керек екендтн беюткен. Осы маселе конвенцияныц на-кты 44, 70-баптарында бектлген: «...Держава, во власти которой находятся покровительствуемые лица, не должна обращаться с беженцами, фактически не пользующимися покровительством ни одного правительства, как с иностранцами, являющимися гражданами противника, в силу лишь их юридической принадлежности к неприятельскому Государству...».
3. Согыс кезшде азаматтык тургындарды коргау туралы 1949 жылгы кабылданган Женева конвенциясына 1 косымша ретшде 1977 жылы кабылданган хаттаманыц 73-бабында: «Лица, которые до начала военных действий рассматривались как апатриды или беженцы..., являются лицами, пользующимися защитой..., при всех обстоятельствах и без какого-либо неблагоприятного различия».
4. 1951 жылгы «Боскындардыц мартебеш ту-ралы» конвенция.
5. 1963 жылгы «Насшдш шектеудщ барлык нысандарын ликвидациялау туралы» Б¥¥-ц Дек-ларациясы.
6. 1967 жылгы боскындар мартебесше катыс-ты хаттама.
7. 1966 жылгы адам кукыгыныц Пактшерк 1 .«Экономикалык, алеуметтш жане мадени кукыктар туралы халыкаралык пакт», 2. «Азамат-тык жане саяси кукыктыр туралы халыкаралык пакт». Осы кукыктык кужаттарга посылу не-пзшде туындайтын мшдеттемелерге сайкес, Казахстан езшщ адам кукыгына арнаган зацда-рында непзп кукыктарды бекиуге ттс.
Адам кукыгын коргау, ез мемлектшщ тургын-дарына камкорлык жасау, адам кукыгы мен непзп бостандыктарын бекту арб1р мемлекеттщ шю га
Конституционное и административное праео
23
болып табылады, ар! бул ^атынастар сол мемле-кетт!ц !шк! зацымен реттелед!. Осы тургыдан ал-ганда хальщаральщ ку^ыщ субьектшер!н!ц арасын-да ^алыптас^ан, мойындалган мынадай нег!зг! ^агидалар бар: бас^а мемлекеттщ !шк! !с!не аралас-пау; мемлекеттердщ егеменд!к тенд1г!; арб!р мем-лзкеттщ ез аумагында жогаргы бил!гш жург!зу! т.б.
Каз!рг! тацда алемдег! ^ау!пс!зд!к пен бейб!тш!л!ктщ тура^тануы уш!н мемлекеттердщ ынтымактастыгыныц мацызы ете зор. Бос^ын-дардыц тууы да осы ынтымактастыщтыц басты ережелер!н!ц бузылуыныц натижес!.
Бейб!т ар! демократиялыщ жолмен дамуды кездеген Казахстан да адам ку^ыгы саласында ез м!ндеттерш ойдагыдай ащарып келед!. Эл! де шешшу! ти!с маселелер б!раз уа^ытты талап етед!.
Бос^ындар туралы зацныц да п!с!п жет!лу! уа^ыт енш!с!ндег! маселе. Мемлекетте бос^ын-дар маселес!н гылыми тургыда зерттемей турып, зац ^абылдай салу а^ылга ^онымсыз маселе. Сон-дыщтан, бул ецбек кадеге жарар деп ум!ттенем!з.
Ал, ^аза^стандыщ галым, профессор Сапаргали-ев ЕС: «жеке тулганыц конституциялыщ мартебе курылымына мынадай компонзнттер к!ред!: 1) аза-маттыщ; 2) нег!зг! к;ук;ык;, бостандыщтар, зацды мудделер мен м!ндеттер; 3) ^у^ыщтыщ мартебенщ кепшд!ктер!», - деп керсеткен [2. 73-бет]. Бос^ын-дар мартебес!н аныщтауда ЕС. Сапаргалиевтыц осы шк!р!н ескерген жен.
Азаматтыгы тургысынан бос^ын - шет ел аза-маты немесе азаматтыгы жо^ тулга болуы ти!с. Ал, бос^ынга бер!лет!н нег!зг! ку^ыщтар мен бос-тандыщтар, зацды мудделер мен мшдеттердщ елшем!н аныщтау ма^сатында бос^ындарга арна-лган халыщаралыщ, айма^тыщ к;ук;ык;тык; ^ужат-тар мен Тауелс!з Мемлекеттер Достастыгы (ар! ^арай - ТМД) елдер!ндег! бос^ындар мартебес!-не арналган к;ук;ык;тык; ^ужаттарды, ^аза^стан-дагы бос^ындар мартебес!не арналган к;ук;ык;тык; кужаттарды зерттегел! отырмыз.
Каз!рг! кезде алем ^ауымдастыгында бос^ын-дардыц ^у^ыщтыщ жагдайы бос^ындардыц к;ук;ык;тык; мартебес!мен (статус) аныщталады. Бул атау кундел!кт! таж!рибеде жане кукъщтык; кец!ст!кте кец!нен ^олданылуда. Зацгер галымдар да «статус» атауын орыс жан агылшын тшдер!н-де кец!нен ^олданады, ар! бул атау бос^ындар ку^ыгыныц ^айнар кездер!нде де ^олданылуда. Маселен, бос^ындар маселес!н зерттеген адеби-еттерде «мартебе» атауы орысша - статус, агыл-шынша - 81а1ш атауымен ерк!н ^олданыс^а ен-
ген. Т!птен, 1951 жылгы ^абылдаган конвенция-ныц атауында мартебе сез! ^олданылган: ол -«Босщындар мартебес! туралы конвенция» деп аталады. Ал, «статус» атауы ^аза^шага мартебе деп аударылады [3. 132-бет].
Ендеше, бос^ындардыц к;ук;ык;тык; жагдайын - бос^ындар мартебес! деп атау дастурл! ^алып-тас^ан, мойындалган угым деп ^орытынды жа-сауга абден болады.
Б!зд!ц осы шыгарган ^орытындымызга адеби-еттерде б!р гана ^айшы п!к!р кездесед!. Ол Ре-сейлж бос^ындар ку^ыгын зерттеуш! галым В.И По-таповтыц пшр!. Ол ^у^ыщтыщ квалификация тургысынан алганда «статус» термин! оны бос^ындар маселес1нде ^олдануда б1раз сез1к тудырады дейд1: «Правовой статус - это установленное нормами международного права положение субъектов международного права, отдельных территорий, различных международных и государственных органов, отдельных категорий лиц и имущества. Например, когда речь идет о правовом статусе отдельных категорий лиц, то подразумевается прежде всего правовое положение дипломатических сотрудников и международных служащих, то есть тех категорий физических лиц, деятельность которых носит с некоторыми оговорками международный характер и не обусловлена спецификой их временного пребывания на территории другого государстава.
Положение беженцев, несмотря на все сложности и противоречия, ему присущие, носит временный характер. Поэтому, говоря о положении беженцев в международном праве, было бы правильным называть его не статусом, а режимом» [4. 7-бет].
Бос^ындардыц жагдайын уа^ытша деп багала-удыц ез1 ^ате екендт ^аз1рг1 кезде мойындалган п1к1р. Бос^ындар маселес! тура^ты сипат^а ие бола бастагандыгы себепт! 1951 жылгы «Бос^ындар мартебес! туралы» Женева конвенциясыныц шек-теулер1н жою ма^сатында 1967 жылы Хаттама ^аб^1лданд^1. Эр! «статус» атауыныц орнына «режим» деген атауды ^олдану мулдем сайкеспейд!. Режим - саяси бил!кт! жузеге асырудыц ад!с-тас!л! магынасын беред!. Маселен, мемлекетт! бас^ару режим! - мемлекетт! бас^аруда ^олданылатын нег!зг! ад!с-тас!лдерден турады. Осы бас^ару реж!м!н!ц ерекшел!г!не байланысты мемлекеттер-де адамныц ^у^ы^ты^ мартебес! ар алуан тургы-дан танылуы мумк!н.
Ал, бос^ындар маселес!н!ц уа^ытша емес
екенд!г! туралы п!к!рд! ^аза^стандыщ галымдар М.А. Сарсембаев пен А. Шарипова да ^остай-ды. Олар: «Однако проблема беженцев в современном международном праве не позволяет говорить о временном характере положения этих лиц. Эта категория лиц нуждается в устойчивом и постоянном правовом статусе, как гарантии прочности своего положения в государстве, предоставившем беженцам данной статус» [5. 14-бет].
Жеке тулгалардыц ^у^ыщтыщ мартебес!н арб!р мемлекет ез!н!ц улттык; зацымен б!рге ез! жасас-^ан ек!жащы жане кепжащы кел!с!мдермен аныщтайды.
Конституциялыщ кук;ык; теориясында тулгалар-ды мартебес! бойынша мынадай топтарга белуге болады: 1) азаматтар; 2) шет ел азаматтары; 3) ^ос азаматтыгы бар тулгалар-бипатридтер; 4) азамат-тыгы жо^ тулгалар-апатридтер (аполидтер) - олар ^андай да б!р мемлекетт!ц азаматы екенд!г!н зац-ды тургыдан далелдей алмайтын тулгалар.
Азамат угымы ежелг! кезден-а^ белг!л!. Ол кезде тек ерк!н адамдар гана азамат деп таныл-ган. Азамат белг!л! мемлекетт!ц азаматтыгына ие болган, сол мемлекетпен тура^ты саяси-к;ук;ык;тык; ^атынастагы адам.
Ал, шет ел азаматы - ез! азаматы болып та-былмайтын мемлекетте тура^ты немесе уа^ыт-ша турып жат^ан, ^олында бас^а мемлекетт!ц азаматы екенд!г!н зацды турде далелдейт!н кужаты бар тулга.
Эр мемлекет ез!н!ц бил!г!ндег! аумагына жане онда ем!р сур!п жащан тургын хал^ына ^атысты ^у^ыщтыщ ережелерд! бек!тед!. Осы ережелер ар^ылы ондагы тургындардыц, ягни жеке тулгалардыц к;ук;ык;тык; мартебес! аныщталады.
Адамныц белгш! б!р мемлекетт!ц аумагында ем!р суру! мемлекет пен сол адамныц арасын-дагы факт!л! байланысты б!лд!ред!. Осындай бай-ланыс аясында мемлекет пен онда ем!р сур!п жащан адамдар арасында ^у^ыщтыщ байланыс орнайды. Ол к;ук;ык;тык; байланыс мемлекетт!ц дербес бил!г! ар^ылы тулгага берген ку^ыщтар мен бостандыщтарды, езара м!ндеттерд! аныщтай тусед!. Мундай к;ук;ык;тык; байланыс тулга мен мемлекет арасындагы к;ук;ык;тык; ^атынастарды реттейт!н нег!зг! к;ук;ык;тык; кужатта бек!т!лед!. Маселен: Конституцияда, зацдарда, зацга сайкес акт!лерде т.б.
Азаматтыщ - тулга мен мемлекет арасындагы мыщты, тыгыз саяси-^у^ыщтыщ байланысты б!лд!ред!. Азаматтыщ ар^ылы мемлекет пен тулга
арасында езара ку^ыщтар мен м!ндеттер туын-дайды.
Бос^ындар мартебес! оны ^абылдаушы мем-лекетт!ц улттык; зацымен жане сол мемлекет бе-к!ткен ек!жа^ты жане кепжа^ты кел!с!мдермен аныщталады. Мысалы, Америка ^урама штатын-да «Бос^ын туралы» зац 1980 жылы ^абылдан-ган. Ресейде «Бос^ындар туралы» зац 1993 жылы 19 а^панда ^абылданган.
Бос^ын мартебес!н беру бос^ындар масе-лес!н!ц тупк!л!кт! шеш!м! болып табылмайды. Бос^ын деп тану оны ^абылдаушы мемлекет пен бос^ын арасында белг!л! ку^ыщтар мен м!ндет-терд! тугызады.
Бос^ындар маселес!н тубегейл! шешуд!ц жол-дары мынадай: 1) репатриациялау - егер бос^ын ^аш^ан мемлекетте оныц басына тенген ^ау!п туп тамырымен жойылган болса; 2) бос^ынга азаматтыщ беру шарасы, ягни адаптациялау. Бос-^ындарга азаматтыщты беру натурализация жо-лымен жузеге асады. Мундай мумк!нд!к кепте-ген елдерд!ц зацдарында ^арастырылган. Сон-дыщтан, Казахстан ез!н!ц «Бос^ындар туралы» зацын жасау кез!нде бул мумк!нш!л!кт! ойлас-тырганы да жен. Бул мумк!нд!кт! жузеге асыру уш!н жалпы алганда мынадай шарттар ^ойылуы мумк!н: а) Каза^станда белг!л! мерз!мде тура^-ты ем!р суру, маселен уш, бес немесе он жыл;
а) мемлекетт!к т!лд! б!лу. Бул ^аз!рг! кездег! мемлекетт!к т!лд!ц мартебес!н жогарылату туралы мемлекет саясатына ^ос^ан улес болар ед!;
б) ^огамдыщ тарт!пт! ерескел бузбау т.б.
Апатридтердщ бос^ын болу маселес! 1954 жы-
лгы 28 ^ыркуйектег! «Апатридтерд!ц мартебес! туралы» конвенцияда жане 1951 жылгы «Бос^ындар мартебес! туралы» конвенцияда езара у^сас ережелер ар^ылы реттелген. «Апатридтерд!ц мартебес! туралы» конвенцияга сайкес: «апатридтер дегешм!з -^андай да б!р мемлекетт!ц зацына сайкес азамат болып ^арастырылмайтын тулга» [6.1-бап, 1 тарма^].
Тулга ез!н!ц адеттег! азаматтыгын жогалтып, одан кей!н еш^андай мемлекетт!ц азаматтыгына ие болмаса да апатрид бола алады. Азаматтыщ-ты жогалту себеб! тулганыц ез бастамасынмен, немесе сот жане бас^а да ^уз!ретт! органдардыц шеш!м! ар^ылы, не автоматты турде куш!н жоюы, не азаматтыщ ^атыстылыгы бар мемлекетт!ц жойылуы натижес!нде жузеге асуы мумк!н.
Корыта келер болса^, бос^ындардыц ^у^ыщтыщ мартебес! ар мемлекетт!ц улттык; зацымен жане сол мемлекет бек!ткен немесе косылган, ратифи-
Конституционное и административное право
25
кациялаган еюжак;ты жане кепжакты келгам шар-ттар мен халыщаралыщ кук;ык;тык; кужаттармен аныщталады.
Бос^ындардыц ^у^ыщтыщ мартебес де-генiмiз - мемлекеттiц улттыщ зацы мен сол мем-
лекет бекгткен халыщаралыщ к;ук;ык;тык; ^ужат-тарга сайкес бос^ындарга арнап бекiтiлген ^у^ыщтар мен бостандьщтардыц, зацды мудде-лер мен мшдеттердщ, оларга берiлетiн кепшдж-тердщ жиынтыгы.
^олданылган адебиеттер
1. КР-Ц Конституциясы, 1995 ж. 30 тамызда ^абылданган, 1998 жылгы, 2007 жылгы езгертулер мен толыщтыруларды ^оса алганда.
2. Сапаргалиев F.C. Казахстан Республикасыныц Конституциялыщ ^у^ыгы. - Алматы: Жет жаргы, 2004.
3. Зац терминдершщ ^аза^ша-орысша жане орысша-^аза^ша сездiгi. Курастырган Н.О. Дулатбе-ков жанг т.б. - Алматы: Жет жаргы, 1995.
4. Потапов В.И. Беженцы и международное право. - Москва: «Международные отношения», 1986.
5. Сарсембаев М.А., Шарипова А.А. Статус беженцев в казахстанском и международном праве: учебное пособие. - Алматы: «Данекер», 2002.
6. «Апатридтердщ мартебесi туралы» конвенция. 1954 жылгы 28 ^ыркуйектеп.
ккккк
В статье рассматриваются точки зрения о правовом положении беженцев в международных правовых документах - статус это или режим? Автор говорит о сложностях и противоречиях, присущих положению беженцев.
In the article it is examined the points of view about legal situation of the refugees in the international legal documents - is that status or mode? The author speaks about difficulties and contradictions relating to the situation of the refugees.
Институт законодательства Республики Казахстан представляет:
Иоффе О.С.
Гражданское законодательство Республики Казахстан. Размышления о праве: Научное издание. - Астана: Институт законодательства Республики Казахстан, 2002. - 72 с.
пишнснм
ЗАКОНОДАТЫМТВС РВСПТинП!
KAÏAX-CT.lH
<Tl1U< Ь'ННиНПк №1НЫ
Данный труд представляет собой своеобразное введение к изучению права. Читатель встретится здесь как с достаточно известными и простыми для профессионального юриста, но чрезвычайно важными для начинающего познавать идеи права истинами, так и со сложными постулатами юриспруденции, уяснение которых требует определенной подготовки.
