CC BY
77. Ч,оми, А. Осор. Иборат аз дашт чилд. Ч,илди 8 / Абдурадмони Ч,оми. МураттибонАбубакр Зудуриддинов, АлИ Мудаммадиев, АсрорРадмонов - Душанбе: Адиб, 1990. - 496 с.
РЕДИФ В ГАЗЕЛЯХ ДЖАМИ
Редиф (словосочетания, повторяющиеся в конце стиха) в персидско-таджикской поэзии является важной структурой согласования смысла с рифмой, который также оказывает влияние на трансформацию стиха в музыку, создавая при этом песню. Этот поэтический метод широко и по-своему используют все персоязычные поэты. Редиф, являясь важным средством развития структуры языка и создавая созвучие стиха подобно музыке, занимает особое место в газелях Джами. Этот великий поэт уделяет особое внимание редифу и почти все его газели написаны именно с использованием стиля редифа. Целесообразное использование редифов в предложениях, в деепричастиях, местоимениях и составных предложениях в его стихах, обеспечивает единство смысла, красоту речи и свежее содержание, что говорит о поэтическом мастерстве этого великого поэта.
Ключевые слова: Редиф, рифма, газели Джами, единство смысла, созвучие стиха, поэтическое мастерство
RADIF IN GHAZALS OF JAMI
Radif (word or phrases repeated at the end of the verse), in Persian-Tajik poetry, is an important structure for harmonizing meaning with rhyme, which also influences the transformation of the verse into music, creating thus a song. This poetic method is widely used in its own way by all Persian-speaking poets. Radif, being an important means of developing the structure of the language and creating a consonance of verse like music, occupies a special place in ghazals of Jami. This great poet gives particular attention to radif and almost all his ghazals are written using the radif style. The expedient use of radifs in sentences, verbals, pronouns and compound words in his poems, provides unity of meaning, beauty of speech and fresh content, which points to the poetic skill of this great poet.
Keywords: Radif, qaafiyaa, Jami's ghazal, unity of meaning, consonance of verse, poetic skill
Сведения об авторе:
Назар Бохруло, аспирант отдела классической литература Института языка и литературы имени А. Рудаки АН Республики Таджикистан, e-mail: nazarbahrullo@,gmail.com
About the author:
Nazar Bahrulo, graduate student of the Department of Classical Literature of the Institute of Language and Literature named after Rudaki of Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, е-mail: nazarbahrullo@,gmail.com
Б. ОРТИТОВ ВА ^ИКОЯИ БАЧАГОНАИ ТО^ИК
Исматуллоев М.Р.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Болта Ортитов (1924 - 2001) аз ибтидо ба навиштани дикоя мепардозад ва бо роди эчоди нав бо шаклу хусусиятдои хоси ададбии худ ба дили бачагон род меёбад. Дикоядои Болта Ортитов дар мачмуадои «Таътил», «Ба калонкардаат радмат», «Духтарчаи нагз», Себи орухур», «Хдндалак», «Падлавон», «Бачадои лолазор», «Доги хун» ва «Киссаи мумиё» гирд оварда шуда, дар бораи даёти пурчушу хуруши бачагон ва кору кирдори хонандагони имруза бадс мекунанд.
Яке аз мачмуадои калони Болта Ортитов бо номи «Повест ва дикоя» соли 1984 барои бачагони синни миёнаи мактабИ ва синни хурди мактабИ аз чоп баромад. Дар ин мачмуа чор повест: «Таътил», «Полвон», «Бачадои Лолазор», «Киссаи мумиё» ва 22 дикоя барои бачагони синни миёна ва хурди мактабИ, 10 дикоя барои хурдтаракон чамъ оварда шудаанд. Дикоядоаз даёти даррузаи бачагон маълумот дода, инъикоси даёти
вокеии онхоро дар бар мегиранд. Махз вокеаву ходисахои хаёти наврасон сабаби ба риштаи наср кашидани тахаюлоти нависанда гардида, пешкаши хонанда гардидаанд. Мавзуъхои асосии хикояхои Болта Ортиковро дустй, бародарй, якдигарфахмй, хониш, хурмату эхтиром, далерй, часорат, бетараф набудан, омухтани касбу хунар ва гайра ташкил додаанд. Масалан, дар хикояи «Сухтор» дар бораи кахрамонии ду писарбачаи дехотй Дайдар ва Толиб сухан меравад. Онхо вакте ки нисфирузй ба хирмани колхоз барои падаронашон нону ангуру чой мебаранд ва аз байни гандумзори хочагй мегузаранд, мебинанд, ки чй тавр гандумзор сухта истодааст:
«- Ух! Дайдар! Нигох кун, сухтор-ку!
Ман ба тарафе, ки у нишон медод, нигох карда дидам, ки каме дуртар аз мо, дар пахлуи рохи охан сухтор пайдо шудааст.
Аз афти кор сухтор аз шарорачахои ангиштсанг, ки аз алавхонаи паровоз бо хамрохи дуд мебарояд, пайдо шуда буд» (3, 310).
Бачахо вактро аз даст надода, бо чусту чолокии худ ба куштани алангаи оташ сар мекунанд. Аммо забонаи оташ аллакай масохати зиёдро зери коми худ гирифта буд:
«Дарду ба даруни сухтор давида медаромадем, алафхои сухтаистодаро бо пойхоямон лагад мекардем, сангу кулух хаво дода, оташро хомуш карданй мешудем, лекин фоида намебахшид.
- Дайдар - гуфт Толиб. Ман ба вай нигох кардам. Абру ва мижгонхои у сухта буданд.
- Тоз, ба хирманчихо хабар дех! - тарафи хирманро нишон дода гуфт у» (3, 311).
Тамоми аъзои бадани Дайдар ба сузиш омада буд, вале фурсатро аз даст надода, ба
суи хирман давид ва ягон сад метри дигар монда буд, ки Дайдар ба замин меафтад. У фарёд заданй мешавад, аммо овозаш намебаромад. Баъди якчанд дакика у худро дар руи дастони падараш мебинаду охиста ба падараш мегуяд, ки «дар кади рохи охан сухтор аст» ва боз аз хуш меравад.
«-Давед! Давед! Дама чо сухта истодааст! Давед!
Дама ба тарафи рохи охан давида рафтанд. ман боз аз хуш рафтам» (1, 312).
Дамин тарик, бачахо эхсос мекунанд, ки нигохубини моликияти чамъиятй вазифаи мукаддаси хар як шахси солимфикр буда, онро хамеша чун гавхараки чашм мухофизат намудан лозим аст. Инчунин, Дайдару Толиб бачагони далеру часуранд ва дар хама холат дасти худро барои кумаки дигарон дароз менамоянд.
Болта Ортиков дар хикояи дигар, ки «Дустй» ном дорад, дар бораи хониши Ахмад дар мактаб ва бо русбача Коля дар лагери пионерй шинос шудану дустй варзиданро инъикос намудааст. Ахмад аз хамаи фанхо бахои хубу аъло мегирифт, аммо аз фанни забони русй, ки муаллимашон Галина Николаевна буд, бахои «ду» мегирифт. Лекин баъди он ки дар лагер бо Коля шинос мешавад, бо забони русй хам хондану навиштанро ёд мегирад ва дар рузи дуюми дарс баъди диктант навиштан аз Галина Николаевна суханони хуб шунида, бахои «хуб» мегирад, ки самараи дустии бачагони точику рус буд. Дар бораи хусусиятхои эчодиёти Б. Ортиков профессор Ч,. Бобокалонова чунин ибрози андеша намудааст: «Хусусиятхои намоёни эчодиёти Б. Ортиков иборат аз он аст, ки чй кахрамонхои асархояш, чй мавзуъхои рангинаш мухиманд ва ахамияти ахлокй-тарбиявй доранд. Ба хамин хусусиятхо хикояхои нисбатан бехтарини нависанда «Сузани пулодин», «Сим», «Сумка» ва монанди инхо моликанд, ки дар хар кадоми ин хикояхо симои фардии кахрамонхо, хатти муайяни харакати онхоро дида метавонем (2, 117).
Дар хакикат хикояхои аввалини Б. Ортиков аз камбудй ва нуксонхоорй набуданд ва аз тарафи адабиётшиносон ва мунаккидон дар солхои 50-60-уми садаи бистум зери танкид шуда буданд. Дар баъзе хикояхои ин давра, ба монанди «Дамрохи сунъии замин», Полшуяк», «Дандалак», «Шофёр» ва гайра насихатхои дуру дароз, кашол додани сухан мушохида мешавад ва нависанда барои кушода додани амалиёт ва симои кахрамонхояш кушиши чиддй зохир накардааст.
Солхои шастум ва хафтодуми садаи бистум Б. Ортиков баъди пайдо намудани тачрибаи бойи эчодй ба навиштани асархои мукаммалтар махсусан барои эчоди
обpазxои мyшаххас кушиши xамачониба намyдааст. Чунончи, xикояи «Себи оpyхyp» киссаи ачибе мебошад, ки бо обу pангитоза навишта шуда, мазмуни баланди таpбиявй доpад. ^аxpамонxои маpказии xикоя ду писаpчаи хypди деxотй мебошанд. ^аxpамони асосии асаp бо писаpи Ма^уфамак, ки номаш Фотеx буд, дустй дошт. Маъpyфамак шахси xалимy хоксоp буд. У бачаxоpо дуст медошт, онxоpо даp гиpди худ чамъ оваpда, xаp хел xикоявy киссаxои ачоиб накл менамуд.
Маъpyфамак даp лаби xавзи xавлиаш як себи оpyхyp дошт ва ин себ даp вактипухтанаш чунон шиpин мешуд, ки даp деxа ин хел себ набуд. Чи калонсолон ва чи хypдсолони деxа пухта pасидани себи сypхи Маъpyфамакpо бесабpона интизоpй мекашиданд. «Себи оpyхyp ба даpачае хуштамъ ва шиpин мешуд, ки xатто каме бехабаp монанд, онpо аз болои даpахт худи оpyxо хypда меpафтанд. Аз он факат пусти тунук ва донаxои майда-майда бокй мемонаду бас. «Дамин ки себи оpyхyp мепухт, xавлии Маъpyфамак pанги тyйхонаpо мегиpифт. Ягон pyзе беодам намешуд. Дамсояxо паси xам меомаданд. Нишаста, мудаои табъ себ мехypдандy байни худ таъpиф мекаpданд. Таъми xеч кадом себи кишло^о ба он баpобаp каpда наметавонистанд» (З, З51).
Аммо бачаxо x^ мекунанд, ки худи Маъpyфамак аз себи xавлии худаш намехypад. Ощо максад мегyзоpанд, ки аз соxибхона инpо пypсида, аз сиppи он бохабаp мешаванд. Рузе Маъpyфамак себи калони сypхpо гиpифта ба Фотеxчон медиxад ва бачаxо чypъат намуда, ба y ин саволpо медщанд. Амак аввал хомуш нишаста, баъд ба бачаxо сиppи он XOдисаpо муфассал накл менамояд:
«- Шаш ё xафтсола будам, - гуфта xикояташpо саp каpд Маъpyф амак. -Тобистон xаво гаpм буд. Рузе чанд боp оббозй мекаpдем. Он вакщо саxни xавлй васеъ буд. Даp миёначои xавлй xавзча, даp як лабаки он даpахтча буд. Худаш нозук, ба шамоли сахттаp хам мешуд. Танааш саpангyшти ман баpин боpик буд.
Росташ, ман даp xавзча дypyст шино каpда наметавонистам. Бинобаp xамин, аввал нуги шохи даpахтчаpо маxкам медоштаму сонй даp pyи об кайф каpда шино мекаpдам. Бо ду поям обpо тапаp - тyпypкyнон зада, онpо ба чоp таpаф пош медодам.
Падаpам маpо медиду даpтоз омада:
- Дой, xой Маъpyф! - гуён шиддат мекаpд. - Даpахтчаpо саp те! Саp те!... - Ин даpахти мевадоp, писаpам, - гуён падаpам ба насщат додан мегузашт. - Аз нуги шохчааш дошта хам кунй, танаи вай лат мехypад. Фаxмидй?
- Фаxмидам» (З, З52).
Маъpyфамак ин xодисаpо накл намуда, даp боpаи боpи дуюм ба оббозй машгул шуда, даpахти навниxолpо мешиканад ва pyзи дигаp падаpаш xавзчаpо аз хок ^p мекунаду даpахтpо ду-се поя зада мебандад. Ва y хyдpо даp назди даpахт Ty^x^p меxисобадy аз меваи он намехypад:
«Хайpият, ки даpахтча хушк нашуд. Вай ба воя pасид, xосил каpд. Вале ба назаpам чунин менамояд, ки xанyз аз дилаш xамон алам наpафтааст. Вай xамеша ба суи ман бо нафpат менигаpад. Гуё «Ту нобудкунандаи ман будй. Чаpо боз ба наздам меой, боз бамеваам даст даpоз мекунй? - мегуяд.
Себи оpyхypе, ки бо шиpиниаш ба xамаи аxли деxа манзyp мебошад, xамон даpахчаи ман шикастагй аст» (З, З5З).
Хулоса, ин xодисаи накл намудаи Маъpyфамак бачаxоpо хеле мyтаасиp намуд. Гаpчанде ки Маъpyф амак ин амалpо даp хypдиаш содиp намуда буд, аммо ниxолчаpо паpваpиш каpд ва самаpаашpо тамоми аxли деxа мечашанду ба y «офаpин» мегуфтанд.
Бале, xикоя хеле чолиб омадааст ва ба дили хонандаи хypдсол зуд чо мекаpд. Илова баp ин, дуст доштани меxнатpо даp калби бачагон мепаpваpад.
Болта Оpтиков xикояxои «Мyxаppиpи чавон», Дандалак», «Тангаи заpд», «Лой» ва Fайpа даp мавзyxои гуногун сухан гуфта, моxияти xаp як масъалаву xикояxоpо батафсил накл намуда, гиpеxкyшоии онxоpо ба навpасон нишон додааст. Мусбат xал шудани xаp амали бачаxо, боиси боз xам шавковаpтаp шудани xикояxо гаpдидааст.
Як кисми xикояxои мачмуа баpои хypдтаpакон навишта шудааст. Дикояxо хypд-хypд буда, мучаз нигошта шудаанд. Онxо даp мавзyxои гуногуни таpбиявй навишта шуда, ба завки табиати бачагон мувофиканд. Чунончи, даp xикояи «Аз ин мондаву аз
он ронда» дар бораи пишаки дарисе сухан меравад, кибаъзе табиати бачагон ба монанди гурур, худписандИ, бедурматиро мазаммат менамояд. Дар дикояи «Ба калонкардаат радмат» нависанда тарбияи дурусти ду писарбача - Табар ва Зафарро инъикос намудааст. Ондо дар канори род бозИ доштанд, родгузаре аз ондо як коса об ходиш менамояд, аммо Табар дар хел бадона мекобад:
«-Меовардаму дар хонаамон коса надорем, гуён бадона кард.
- Дар сатил биёрИ дам майлаш, писарам, - гуфта боз зорИ кард родгузар. - Хез, шери амакаш.
- Мехестаму аммо дар хонаамон об набудагист-дия, - гуён бадонаи дигар ёфт. -Сатиламон дам сурох шудагИ» (..., 390).
Родгузар дар кадру газаб шуда буд, ки дар ин долат Зафар як коса об оварда ба родгузар дод. Родгузар ба Зафар «Ба калонкардаат радмат, писарам» - гуфту ба роди худ рафт.
Тарбияи дурусти фарзанд, ба акидаи нависанда, пеш аз дама аз падару модар ва оила сарчашма мегирад. Амалдое, ки фарзандон дар кучаю мактаб содир мекунанд, боиси ташвишу ранчи волидайн мегарданд. Б. Ортиков дар ин навъ дикоядояш ба максад ноил гаштааст.
Дар замони содибистиклолии мамлакат бо Карори Дукумати Ч,умдурии Точикистон ва ибтикори Асосгузорисулдуваддат, Пешвои миллат, Президенти мудтарам ЭмомалИ Радмон конун дар бораи «Масъулияти падару модар дар тарбияи фарзанд» ба тавсиб расонида шуда, амалИ гардида истодааст. Ин конун барои боз дам ба тарбияи дуруст фаро гирифтани наврасон мусоидат намуда, вазифадои мушаххасро дар назди падару модароноид ба тарбияи фарзанд мегузорад.
Дикоядои дачвии Б. Ортиков барои калонсолон, ки бо дачви тезу тунд писанди хонандагон гардидааст, чолиб аст. Дар дикояе, ки бо калами нависанда навишта шудааст, калтакест бар сари даннотон, муфтхурон, косалесон, хушомадгуёну каллобон. Нависанда камбудИ ва нуксондои дар чамъият чойдошта ва шахсони алодидаро зери тозиёнаи танкид гирифта, ондоро фош намудааст. Образдои манфии ин гуна персонаждо дар дикоядои «Ормони ДодИ Пиён», «Дарси расм», «Кассоб», «Хизмати хирсона», «Раиси дисобдон» ва гайра модирона инъикосёфтаанд. Умуман, дикоядои Болта Ортиков бо хусусиятдои таълимИ ва тарбиявии худ дар адабиёти бачагонаи точик мавкеи арзандаро доранд.
АДАБИЁТ
1. Амонов Р. Правда жизни и художественная правда. - Душанбе: Ирфон, 1984. — 381с.
2. Бобокалонова Дж. Материалы по таджикской детской литературе. - Душанбе: Маориф, 1975.
- 208с.
3. Ортиков Б. Повести и рассказы. - Душанбе: Маориф, 1984. - 398с.
БОЛТА ОРТИКОВ И ТАДЖИКСКИЕ ДЕТСКИЕ РАССКАЗЫ
Автор статьи указывает на элементы, которые носят воспитательный характер в детских историях Б. Ортикова. В них раскрыты темы: дружбы, братства, уважения и взаимопонимание, смена героев, овладение профессией. Повести «Таътил», «Полвон», «Бачадои Лолазор», «Киссаи мумиё» предназначены для детий младшего возраста.
Интересные истории увлекают детей различными жизнеными ситуациями, возникающими препятствими, решения которых достигается с помощью добрых дел и проявления положительных качеств характера героев, которые являются примером для маленьких читателей.
Ключевые слова: проза, детская литература, жанр, критик, соискатель.
BOLT ORTIQOV AND TAJIK CHILDREN STORIES
Researcher in his article indicates on the elements, which have educationfeature in the children history of B. Ortiqov. The themes, like friendship, brotherhood, respect and relationships, brave of heroes, professionmastering are described in his works. Essays, like"Tatil", "Polvon", "Bachahoi Lolazor", "Qissai mumiyo" are written for the children of small age. An interesting history attracts children form difference lite situation arose barriers, decision which is
reached by the help of kind activities and emerge of heroes character which are example for littlereaders.
Keywords: prose, children literature, genre, critic, literature, researcher.
Сведения об авторе:
Исматуллоев Мирзо Раджабалиевич, кандидат филологических наук, доцент, докторанту ТГПУ им. С. Айни
About the author:
Ismatulloev Mirzo, Ph. Din philology sciences, Associcele professor, Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni.
МАСОИЛИ ИЛМУ МАОРИФ ДАР НАХУСТНАШРИЯДОИ ДАВРИИ ТО^ИК
Хуршед Андамов
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Маълум аст, ки матбуоти сирф точикй аз нашри нахустин рузнома -«Бухорои шариф» дар таърихи 11 марти соли 1912 ба вучуд омадааст. Бояд зикр кард, ки пайдоиши матбуоти точик дар огози садаи 20 -ум пурра ба фаъолияти маорифпарварони точик алокаманд аст. Чун сухан аз ин харакат меравад, хадафи аслии маорифпарварон низ рушди маориф, дигаргунсозии низоми маорифи кишвар ва ба ин васила бехтар кардани сифати таълиму тадрис дар мактабхо ва босавод кардани мардум буд. Дар ин росто, яъне ислохоти илму маориф дастандаркорони «Бухорои шариф» захмати зиёде кашидаанд. Ин аст, ки бархе аз мухак;к;ик;он, «Бухорои шариф» -ро ба як маънй на танхо аввалин нашрияи точикй, балки нахустнашрияи сохаи маориф низ мепиндоранд. Зеро дар шумораи аввалини нашрия хддафи рузнома баробари хизмат ба ислом «дар нашри осори маориф», хизмат ба рушди маориф дониста шудааст, «Пас бар хасби авкот ва замина пояи улуми маорифро бояд тараккй дод» [1, 1].
Дар ин макола ибрози умедворй мешавад, ки ахли илму маориф ривочи илмро бо самимияту чиддият хохонанд. Бо он ки "Бухорои шариф" рузномаро илмй, адабй, ахлокй, фаннй, иктисодй ва ичтимой буд, аммо хадафи начиберо пайгирй кард ва ин хам бошад тачдиди чомеа ва ислохи мактабу мадорис аст. Аммо мухим ва зарур будани рузномаро барои рушди маориф дар чомеа равшанфикрони давр хуб дарк намудаанд. Ба таъкиди равшанфикрон рузнома бехтарин асбоб дар нашр ва таълими маъориф мебошад.
Ба хотири огохй пайдо намудани мардум аз навгонихои чомеа аз шумораи нахустини "Бухорои шариф" огоз намуда, хаводиси тозаи олам дар "Бухорои шариф" мунъакис меёфт. Дар хар сахифа, гушахои "Ахбори махаллй", "Хабархои хорича" чой доштанд. Зеро ахли эчоди нашрия огах будани мардумро афзалтар аз нодониву ногохй медонистанд ва на танхо аз хаёти дохили Бухоро, балки аз руйдодхои хоричй низ хабархо тахия мекарданд. Дар аксари навиштахои худ, рушанфикрони «Бухорои шариф» аз бесаводии ахли чомеа ва аз бемаънавиятй изхори ташвиш карда ва нигоштахои пурдарду аламеро дар ин замина таълиф карданд то ба мардум таъсире расонанд. Зеро хар навиштаи онхо муаммои руз ва иллати чомеаи он замонро дар бар мегирифт. Бо ёдоварй аз гузаштаи пурифтихор, равшанфикрон орзуи онро менамоянд, ки ин губори чахолату нодонй зудтар аз кишвар дур гарданд. Аз боби ободии Ватан харф зада онхо таъкид намудаанд, ки "бузургтарин хидмати ватани имруза (омма - Х. А.) ин аст, ки дар таълими нашри маориф ва мактаб ва ислоху тартиботи таълим ва тахсилу илм кушиш намоянд" [1. 1].
Нияту максуди маорифпарварон, ки дар аксарият навиштахояшон зикр шудааст, ба оммаи мазлум зарраи умедро барои фардо равшан месохт. Чунончй, дар мактубе, ки ба рузнома омадааст, мехонем; "Умедворем, ки чамъияти нашри маориф ва ислохи мактаб
