CC BY
12Сведения об авторе:
Наимова Фарзона, аспирант кафедра теория и литература новый персидско-таджикский литературы Таджикский национальный университет, e-mail: naimzoda89@mail. ru
About the author:
Naimova Farzona, post-graduate student of the theory and literature of the new Persian-Tajik literature Tajik National University, e-mail: naimzoda89@mail.ru
УДК 82. 1+801. 66
РАДИФ ДАР ЕАЗАЛХ,ОИ ЧОМИ
БохрулоН.
Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
Аксари мухаккикон радифро хоси шеъри форсй дониста, таъкид хам кардаанд, ки дар шеъри арабй танхо дар кадимтарин намунахое аз сурудаи шоирони эронитабор радиф омадааст [1, 123].
Аз чумла муаллифи «Дадоик-ус-сехр» Рашидаддини Ватвот бар ин назар аст, ки «... арабро радиф нест магар мухаддисон, ки бархе ба такаллуф бигуянд» [1, 79]. Шамси Кайси Розй радифро «ба форсиён махсус» [2, 176] дониста, Абдурахмони Ч,омй низ радифро «хоссаи шуарои Ачам» [7, 142] таъбир кардааст.
Аз мухаккикони назарияи шеъри гузашта Шамсиддин Мухаммад ибни Кайси Розй дар «Ал-муъчам» аввалинбор маънии истилохй ва хунарии онро шарх дода, аз чумла навиштааст: «Ва радифи кофия калимае бошад мустаким мунфасил аз кофия, ки баъд аз иштоми он дар лафз ояд, бар вачхе, ки шеърро дар вазну маъни бад-он хочат бошад ва ба хамон маънй дар охири чумлаи абёт мутакаррар шавад...» [3, 210].
Радиф дар шеъри форсии точикй кофияро мукаммал сохта, таносуби комилеро дар сохтори шеър ба вучуд меоварад. Корбурди огохонаи он майдоне густурдаро барои хунарнамоии шоир мухайё месозад. Агар дар корбурди радиф эътидол риоя шавад, «хам чафту басти абётро махкамтар ва мутмаинтар месозад ва хам хунари шоирро менамоёнад ва аз ин тарик шеърро инсичом ва халовати бештаре мебахшад» [2, 35]. Ба ин далел, шоирон низ бакоргирии радифро мояи ифтихор дониста, ба чанбаи хунарии он таъкид варзидаанд. Аз чумла, Хоконй «радиф шеъри маро омадй ба кор» гуён накши онро дар устуворй ва таносуби сохтории шеър таъкид кардааст. Ду аср аз у пештар Лукарй низ аз шеъри мураддафи хеш ифтихор карда гуфтааст:
Сокй, бидех он гулгун каркафро,
Наёфта аз оташи газ тафро.
Наздики амир Ахмади Мансур
Бар кушк бар ин шеъри мураддафро [2, 210].
Вокеан хам радиф яке аз неъматхои шеъри форсии точикй буда, аз чихати мусикй, маъонй ва аз назари таркибот ва мачозхои бадеъ ба шеър зебой ва ахамият мебахшад ва мояи бедории афкору андешахо ва ангезиши завки солим мешавад.
Абдурахмони Ч,омй дар «Рисолаи кофия» «бар сабили истиклол»-и [7, 142] радиф «дар охири хама абёт» [7, 142] таъкид варзида, худ дар тачрибаи шоириаш дилнишинтарин ашъор, ба вижа мусикиёттарин газалиёташро дар шакли мураддаф сурудааст. Радифи газалхои Ч,омй бо содагй ва бепироягй ба шеъри у хусн бахшида, ба аносири дигари байт дархам омехтаанд ва таносуби сохтори газалро кавй сохтаанд. Дар тарзи нигориши шоир такрори вожагон, хамовой ва таносуби калимот ё худ тазоди байни онхо гуши чони сохибони завкро менавозад ва хотири ононро ба нишот меоварад. Аз ин назар, тахкику тахлил ва шинохти накш ва чойгохи радиф дар
газалиёти Ч,омй ба масъалаи ташаккyл ва таxаввyли pадиф даp шеъpи точикй маpбyт мешавад.
Коpбypди pадифxои Fайpиодй ва маъмyлй далели онанд, ки Ч,омй ба он гypyxи шоиpоне мансyб аст, ки навъxои зикpшyдаи pадифpо огоxонаистифода каpда, ба ин васила xyдyд ва микёси xyнаpии коpбypди онpо танаввyъ ва тафаннyн бахшидааст. Шоиpи бyзypг даp ин замина xам дакикии сyннатии pадифсозиpо pиоя каpдааст, xам вожаxоеpо ба rap гиpифта, ки диккати хонандаpо бо оxанги Fайpиодиашон чалб мекyнад. Бо максади гyногyнpанг сохтани xайати pадифxо Ч,омй вожаxои маъмyлй ва сеpистифода, аз кабили гуям, гирям, мегуям, кардем, нагирям ва Fайpаpо xадафмандона ба коp гиpифтааст.
Даp ин pавиш коpбypди таpкибxои феълй низ даp таpзи нигоpиши шоиp мусикизо ва мyассиp аст. Масалан:
Биё, эй ашк, то баp xоли зоpи хештан гирям,
4y шамъ аз меxнати шабxои тоpи хештан гирям [б, 231].
Даp pадифи хештан гирям илова ба феъли том бyданаш ва таносyби он бо бофти Fазал, офаpинишxои xy^pñ ва мyсикиёиpо xам аз такpоpи мyсавватxо ва сомитxо, мypоот, назиp, тазод, мачоз ва Fайpаpо метавон бо чашми xис дид ва бо гуши завк шунид.
Камоли xyнаpи шоиppо даp ин pавиш аввалан бакоpгиpии огоxонаи pадиф ва танаввyъи он ошкоp созад, аз суи дигаp даp таpзи нигоpиши y pадиф чанбаи таъкид гиpифта, такpоpи бештаpи калимот сyхани шоиppо yстyвоpтаp ва наFмаи онpо д^нишим^ сохтааст.
Зоти pадифxои чумлай ва шабеxи чумла даp Fазалиёти Ч,омй чойгоxи хос дошта, такpоpи ощо мусикизост. Ин навъи pадифxо фаpовон ба чашм мехypад, ки гоxе чанд pyкни аpyзиpо месозанд:
Эй ба боло хамон, ки медони, Ту гулй, мо хамон, ки медони. ^p pавй даp чаман, зи pашки кадат Равад аз чо хамон, ки медони. Баpи ту симобу андаp сим Санги хоpо хамон, ки медони [б, 506].
Радифи ин Fазал аз ду pyкни аpyзй ташкил ёфта, оxанг ва мазмуни шеъppо таквият бахшидааст. Ба ифодаи дигаp, pадиф даp Fазалxои Ч,омй накши мусикой ва савтй, ваxдат бахшидан ба афкоp ва тахаюлоти шоиp, эчоди мафxyмxо ва таpкибxои нав даp шеъp, эчоди ваxдат байни саpоянда ва хонанда, баpчастасозии тасвиp ва мазмyнpо доpад, ки то чое хусусияти хосси Fазалxои шоиppо низ ифода мекунад.
Ч,омй зимни коpбасти тамоми коpкаpдxои ёдшудаи pадиф бо истифода аз заpфиятxои забонй, аз чумла эчоди маънои мачозй, киной ва истиоpии чадид даp таpкиби калом xамаи хyсyсиятxои pадифpо ифода каpда тавонистааст. Масалан, даp Fазали зеpвожаи нагирям ба унвони pадиф илова ба ифодаи pанчи каxpамони лиpикй ба василаи ифшои xол, зимни баpчаста каpдани мазмун ва ваxдат бахшидан ба афкоp ва тахаюли худ, бо эчоди ваxдат байни саpоянда ва хонанда бо ин вожа ва ба вучуд оваpдани наздикии дидоpй ва шyнидоpй, мафxyми хос, яъне фочиаи чудоии як инсонpо аз гyмкаpдаи худ ба саpоxат тачассум намудааст. Илова баp ин, интихоби ин вожа ба унвони pадиф мучиби тадоъии маъонии вожаи нагирям ва маънии мачозии он даp зеxни хонанда ва офаpиниши мазмуни тоза шудааст. Инак ин Fазал: Даме нагзаpад, к-аз Fамат хун нагирям, Зи васлат чудо мондаам, чун нагирям? Чу афзун шавад дамбадам бе ту даpдам, На маpдам, агаp xаp дам афзун нагирям! Набинам ба таpфи чаман саpви нозе, Ки аз шавки он кадди мавзун нагирям. Наёpам гоxе суи лаб чоми бода, Ки баp ёди он лаъли майгун нагирям!
Зи Лайлй маpо xеч гаx ёд н-ояд,
Ки баp меxнатy даpди Mачнyн нагирям.
На хуни чигаp монд, не оби дида,
На аз беFамй дон, ки акнун нагирям.
Набинам гаxе гиpяи зоpи Ч,омй,
Ки аз дидаву дил баp y хун нагирям [б, 227].
Даp ин замина метавон гуфт, ки xy^p ва тачpибаи шоиpии Ч,омй даp коpбypди pадиф чанд нуктаи мyxимpо пеши назаp меоpад:
а) pадиф даp Fазалxои Ч,омй натанxо мyшкилофаpин нест, балки тавонистааст ба афзоиши заpфиятxои маъной низ ëpï pасонад.
б) Ч,омй даp сохтани pадифxои таpкибй тавонманд ва навоваp аст.
в) андешаxои маxдyдpо оид ба pадиф баpxам мезанад.
Шафеии Кадканй яке аз аломатxои таъсиpбахшии pадифpо даp эчоди таъбиpоти хоси забони шеъp, тавсиъаи мачозxо ва истиоpаxо мебинад, ки xак аст [4, 142]. Чунин фазилати pадиф даp Fазалxои Ч,омй назаppас буда, шеъpи ypо пyppанг ва таъсиpгyзоp каpдааст. Ба унвони мисол ба мактаи зеp аз як Fазали шоиp таваччyx кунед:
Ч,омй аз даpди чудой xасби xоле менавишт,
Аз калам оташ алам беpyнзадy дафтаp бисухт [5, 289].
Ин Fазал доpои xафт байт буда, назаp ва андешаи тозаи шоиppо ба вокеият ба сypати бадеъ ифода каpдааст. Бо таваччyx ба абёти Fазал пай бypдан дyшвоp нест, ки Ч,омй аз xамнишинии pадифи феълии бисухт бо чyзъxои дигаpи матни Fазал таpкибxо, кинояxо ва мачозxои бадеъй падид оваpдааст, ки аввалан кyдpати шоиpииypо даp офаpидани маъонй ва таpкибxои хос собит мекунад, сониян аpзиш ва мавкеи pадифpо даp шеъp бозгу менамояд.
Ч,омй бо истифода аз pадифи зикpшyдаи феълй (бисухт) ба микдоpе таpкиботи мачозй, истиъоpй ва киной офаpида, имконе фаpоxам оваpдааст, ки хонанда бидуни таваччyx ба pиоя нашудани ваxдати маъноии pадиф, онxоpо ба осонй ва бегумон мепазиpад.
Ч,омй бо истифодаи ин pадиф тавонистааст, ки илова ба маънои зоxиpй хонандаpо бо маънои мачозй ва киноии pадифxои таpкибй ошно созад.
Ч,омй даp эчоди pадиф монанди Хоконй xинчоpшиканй накаpдааст, балки яксонии маъноиpо pиоя намудааст ва ба василаи офаpиниши таpкибxои истиъоpй, киной ва мачозй зебоии бештаpи шеъppо таъмин намудааст.
Хдмин таpик, аз ин мypypи кyтоx метавон ба ин натича pасид, ки pадиф даp Fазалxои Ч,омй пас аз кофия омада, доpои маънй ва xавзаи лафзии хос мебошад ва даp бофти калом маънои мачозй ё худ киноиеpо падид меоваpад. Ба ифодаи дакиктаpе, Ч,омй даp эчоди Fазал ба pадиф аxамияти фаpовоне дода, навад даp сади Fазалxояшpо бо pадиф гуфтааст. Даp ин миён pадифxои чумлай, феълй, замиpй ва таpкибй даp таpзи нигоpиши y чойгоxи хос доpанд. Шоиpи тавоно даp офаpиниши pадиф илова ба таъмини забощои калон, мазмущои тозаpо низ xадафи эчодй каpоp додааст, ки афзалиятxои таpзи коpбypди pадиф даp таpзи нигоpиши уст.
АДАБИЁТ
1. Ватвот Р. X,адоик,-yс-сеxp фй дак,оик,-yш-шеъp / Рашидаддини Ватвот. Tаxияи матн, мукаддима ва тавзеxотиXyдой Шлифов - Душанбе: Адиб, 1990. - 160 с.
2. Myдаppисзода А. Радиф даp шеъpи фоpсй / Aбдyppизо Myдаppисзода // Номаи пажyxишгоx, 14 I 2. - с. 34 - 39
3. Кайси Розй, Шамсиддин Myxаммад. Ал - муъчам фй маъойиpи-ил- ашъоp - ил - Ачам / Шамсиддин Myxаммад ибни Кайси Розй. Myаллифи саpсyханy тавзеxот ва xозиpкyнандаи он Уpбатyлло Tоиpов - Душанбе: Адиб, 1991. - 464 с.
4. Кадкании Шафеъй, M. MyœE^ шеъp / Myxаммадpизо Шафеии Кадканй: чопи дувум, -Tеxpон: Огоx, 1378. - 168 с.
5. Ч,омй, A. Oœp. Ибоpат аз xашт чилд. Ч,илди 1 / Aбдypаxмони Ч,омй. (Ба чопxозиpкyнандаAфсаxзод Аълохон). - Душанбе: Адиб, 198б. - 559 с.
6. Ч,омй, A. Oœp. Ибоpат аз xашт чилд. Ч,илди 2 / Aбдypаxмони Ч,омй. (Ба чопxозиpкyнандаAълохон Aфсаxзод). - Душанбе: Адиб, 1987 - 576 с.
7. Ч,омй, А. Осор. Иборат аз хашт чилд. Ч,илди 8 / Абдурахмони Ч,омй. МураттибонАбубакр Зухуриддинов, Алй Мухаммадиев, АсрорРахмонов - Душанбе: Адиб, 1990. - 496 с.
РЕДИФ В ГАЗЕЛЯХ ДЖАМИ
Редиф (словосочетания, повторяющиеся в конце стиха) в персидско-таджикской поэзии является важной структурой согласования смысла с рифмой, который также оказывает влияние на трансформацию стиха в музыку, создавая при этом песню. Этот поэтический метод широко и по-своему используют все персоязычные поэты. Редиф, являясь важным средством развития структуры языка и создавая созвучие стиха подобно музыке, занимает особое место в газелях Джами. Этот великий поэт уделяет особое внимание редифу и почти все его газели написаны именно с использованием стиля редифа. Целесообразное использование редифов в предложениях, в деепричастиях, местоимениях и составных предложениях в его стихах, обеспечивает единство смысла, красоту речи и свежее содержание, что говорит о поэтическом мастерстве этого великого поэта.
Ключевые слова: Редиф, рифма, газели Джами, единство смысла, созвучие стиха, поэтическое мастерство
RADIF IN GHAZALS OF JAMI
Radif (word or phrases repeated at the end of the verse), in Persian-Tajik poetry, is an important structure for harmonizing meaning with rhyme, which also influences the transformation of the verse into music, creating thus a song. This poetic method is widely used in its own way by all Persian-speaking poets. Radif, being an important means of developing the structure of the language and creating a consonance of verse like music, occupies a special place in ghazals of Jami. This great poet gives particular attention to radif and almost all his ghazals are written using the radif style. The expedient use of radifs in sentences, verbals, pronouns and compound words in his poems, provides unity of meaning, beauty of speech and fresh content, which points to the poetic skill of this great poet.
Keywords: Radif, qaafiyaa, Jami's ghazal, unity of meaning, consonance of verse, poetic skill
Сведения об авторе:
Назар Бохруло, аспирант отдела классической литература Института языка и литературы имени А. Рудаки АН Республики Таджикистан, e-mail: nazarbahrullo@,gmail.com
About the author:
Nazar Bahrulo, graduate student of the Department of Classical Literature of the Institute of Language and Literature named after Rudaki of Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, е-mail: nazarbahrullo@,gmail.com
Б. ОРТИТОВ ВА ^ИКОЯИ БАЧАГОНАИ ТО^ИК
Исматуллоев М.Р.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Болта Ортиков (1924 - 2001) аз ибтидо ба навиштани хикоя мепардозад ва бо рохи эчоди нав бо шаклу хусусиятхои хоси ададбии худ ба дили бачагон рох меёбад. Дикояхои Болта Ортиков дар мачмуахои «Таътил», «Ба калонкардаат рахмат», «Духтарчаи нагз», Себи орухур», «Хдндалак», «Пахлавон», «Бачахои лолазор», «Доги хун» ва «Киссаи мумиё» гирд оварда шуда, дар бораи хаёти пурчушу хуруши бачагон ва кору кирдори хонандагони имруза бахс мекунанд.
Яке аз мачмуахои калони Болта Ортиков бо номи «Повест ва хикоя» соли 1984 барои бачагони синни миёнаи мактабй ва синни хурди мактабй аз чоп баромад. Дар ин мачмуа чор повест: «Таътил», «Полвон», «Бачахои Лолазор», «Киссаи мумиё» ва 22 хикоя барои бачагони синни миёна ва хурди мактабй, 10 хикоя барои хурдтаракон чамъ оварда шудаанд. Х,икояхоаз хаёти харрузаи бачагон маълумот дода, инъикоси хаёти
