CC BY
4УДК 37.013
БОЛАШАЦ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЬЩ 0ЗШ-0З1 ДАМЫТУДАГЫ КЭС1БИ
Ц¥ЗЫРЕТТ1Л1ГШ ЦАЛЫПТАСТЫРУ
САДЫКОВА МАХАББАТ КАРИМОВНА
п.г.к.,кауымд.профессорДазак улттык кыздар педагогикалык университет! ,Алматы,
^азакстан
КАРИПЖАНОВА НАЗИГУЛЬ МУХТАРБЕКОВНА
Педагогика жэне психология мамандыгыныц 3 курс докторанты, Alikhan Bokeikhan
University, Семей, ^азакстан
ЖОЛДЫБЕКОВА АСЕМ ТЛЕУБЕКОВНА
Педагогика жэне психология мамандыгыныц 3 курс докторанты, Alikhan Bokeikhan
University, Семей, ^азакстан
ЖАЙРГАЗИНА НУРГУЛЬ ТОКАНОВНА
Педагогика жэне психология мамандыгыныц 1 курс докторанты, Alikhan Bokeikhan
University, Семей, ^азакстан
ИБАШЕВ БЕКБОЛАТ ОМИРЗАХОВИЧ
Химия гылымдарыныц магистр^ Абай атындагы ^азак Yлттык педагогикалык университетi,
Алматы, ^азакстан
Аннотация. Зерттеу тацырыбы бшм алушылардыц вз беттше кэЫби даму цабшеттерт цалыптастыру цажеттытмен взектенд1р1лд1. Жумыстыц мацсаты-болашац педагог-психологтардыц кэс1би цузыретттттерт вз1н-вз1 дамытуга дайындыгын цалыптастыру ЖYйесiн эзгрлеу жэне оны бшм беру процестде эксперименттт сынацтан вттзу.Педагогика гылымында негiзделген бшм алушыларды даярлаудыц ЖYйелi жэне белсендi тэсiлдерi,гылыми эдебиеттердi, бшм алушыларды кэсттт даярлау практикасын, байцау, сауалнама, сараптамалыц багалау, тестшк сынацтар эд^терт цолдануды, сыналушылардыц w-эрекеттщ втмдерт талдауды ЖYзеге асырды. Мацалада кэЫби цузыреттшктщ взiн-взi дамыту процестщ мэт аныцталган. Болашац педагог-психологтарды кэЫби цузыреттшктщ взiн-взi дамытуга дайындаудыц теориялыц, практикалыц жэне психологиялыц блоктары айцындалып, мазмундалган. Бшм алушыларды, болашац педагог - психологтарды кэЫби даярлау процестде мтдеттт тэсiлдi wке асыру усынылган. Бшм алушылардыц кэЫби цузыреттшктерт взiн-взi дамытуга дайындыгыныц кврсеткiштерi мен децгейлерi бвлiндi. Калыптастырушы эксперименттщ мазмуны жэне оныц нэтижелерi ашылды. Тэжiрибелiк-эксперименттiк зерттеудщ нэтижелерi болашац педагог-психологтардыц кэЫби цузыреттшктщ взiн-взi дамытуга дайындыгын цалыптастырудыц взектi мэселест "взiн-взi уйымдастыру жэне кэЫби взiн-взi дамыту негiздерi"оцу пэнтщ шецбертде эзiрленген ЖYйесi цазiргi процесстт кэЫби даярлыцтыц квмегiмен сэттi шешуге болатындыгын дэлелдедi.
Ктт свздер: кэЫби цузыреттшк, болашац педагог-психологтардыц дайындыгын цалыптастыру, взiн-взi дамыту, бшм алушыларды даярлау процестде мтдеттт тэсш.
Элемде болып жаткан элеуметпк-экономикалык жэне eндiрiстiк-техникалык езгерютер жаца талаптар жYЙелiк бшм беру кадрларын даярлау^гшп тацда шыгармашылык,¥ткырлык,дербеспк,бэсекеге кабшеттшк, жаца жагдайларга бешмделу кабшет^ ез безмен жYЙелi жумыс ютеу кажеттшп сиякты химиялык касиеттерi бар кэсшкойлар сураныска ие.
Жогары бшм сапасыньщ мацызды кeрсеткiшi тYлектерде тYЙiндi жэне кэсiби кузыреттшктердш калыптасуы болып табылады, сондыктан оларды калыптастыру, елшеу технологиялары eзектi болып табылады. Бшм алушылардыц тулгалык жэне кэсiби e3iH-e3i жетiлдiру кабшеттерш калыптастыру да мацызды мэселе болып табылады.
Бiздш зерттеуiмiздш максаты болашак педагог-психологтардыц кэсiби кузыреттшктерш eзiн-eзi дамытуга дайындыгын калыптастыру жYЙесiн эзiрлеу жэне оны бiлiм беру процесшде эксперименттiк сынактан eткiзу болды. Зерттеу барысында бiз Андреев зерттеулерше CYЙендiк. Дамудыц жеке тулганыц шыгармашылык eзiн-eзi дамытуына фазалык ауысуыныц непзп зацы, оныц мэнi жеке тулганыц белгiлi бiр кезецдеп дамуы, белгш бiр кезецдеп "eзiндiк" позитивтi сандык жэне сапалык eзгерiстер жеке тулганыц шыгармашылык eзiн-eзi дамытуына айналады [1].
Кэаби кузыреттшктер жеке тулганыц белгш бiр кэсiби мiндеттер класын тиiмдi шешуге кабiлеттiлiгiн бiлдiретiндiктен, кэсiби кузыреттшктш eзiн-eзi дамыту деп бiз кэаби бiлiмдi e3 бетшше терецдетудi жэне кецейтуд^ жалпы касиеттердi, Дагдылар мен дагдыларды, кузыреттiлiктердi eзiн-eзi жетiлдiрудi камтитын бiлiм алушылардыц eзiне багытталган, жоспарлы саналы iс-кимыл процесiн тYсiнемiз, бул кэсiби кызметте нэтижелiлiктi арттыруга мYмкiндiк бередi.
ЖYЙелi тэсiлдi iске асыру шецбершде бiз болашак педагог-психологтарды кэаби кузыреттшктш eзiн-eзi дамытуга даярлаудыц Yш негiзгi блогын бeлдiк: теориялык, практикалык жэне психологиялык.
Теориялык блок бiлiмдi камтиды:
✓ психологиялык-педагогикалык кызметтш мазмуны, оныц ерекшелiктерi, непзп мшдеттер^ багыттары, тиiмдiлiк критерийлерi;
✓ оку процесшде калыптастырылуы тиiс кузыреттердш мазмуны, сондай-ак табысты жумыс ютеу Yшiн кажеттi жеке жэне кэаби касиеттер;
✓ кэсiптiк eзiн-eзi дамыту куралдарыныц мэш,курылымы,жолдары;
✓ гылыми непзделген эдiстер мен заманауи акпараттык технологиялардыц мэнi, оларды eзiнiц кэсiби кызметш уйымдастыруда колдану мYмкiндiгi;
✓ eзiн-eзi тану теориялары мен эдiстемелерi, eзiн-eзi эсер ету тэсiлдерi мен тэсшдерц эмоционалды-ерiктi кYЙлердi eзiн-eзi реттеу тэсшдер^ тулганыц психикалык касиеттерiн eзiн-eзi дамыту эдютерц
✓ eзiн-eзi тэрбиелеу жэне eзiн-eзi тэрбиелеу кызметiнiц мазмуны, оларды уйымдастырудыц принциптерi мен жолдары; кэаби бiлiм мен дагдыларды калыптастыру, шыгармашылык кабiлеттерiн дамыту тэсiлдерi;
✓ теорияны практикага енгiзудiц жалпы принциптерi, озык психологиялык-педагогикалык тэжiрибенi зерделеу жэне eз тэжiрибесiн жинактау тэсiлдерi, кэаби интроспекция эдiстерi.
Практикалык багыт багдарламаларды калыптастыруга багытталган:
✓ психологиялык-педагогикалык кубылыстар мен фактiлердi кэсiби талдауды жYзеге асыру; накты мiндеттердi шешудiц кэаби iс-эрекеттерiн модельдеу;
✓ eз кызметш жэне жеке басын, жумыс тэж1рибесш интроспекциялауды жYзеге асыру; болашак кэаби кызметке дайындыкты eзiн-eзi диагностикалау эдютерш мецгеру;
✓ "психологиялык - педагогикалык бiлiм беру"фофмо багдарламасында камтылган кузыреттердш мазмунын бiлуге CYЙене отырып, кэаби жэне жеке eзiн-eзi дамыту багдарламаларын эзiрлеу;
✓ г) эмоционалды-ерiктi жагдайларды eзiн-eзi реттеу эдiстерiн, кэсiби жэне жеке жетiлдiру максатында eзiн-eзi эсер ету эдютерш колдану;
✓ д) eзiн-eзi тэрбиелеу мен eзiн-eзi тэрбиелеудш накты жолдары мен куралдарын аныктау, оц нэтижелерге кол жеткiзу;
✓ е) озык кэаби тэжiрибе, инновациялык кызмет идеяларын зерделеу жэне практикага енпзу.
Кэаби шеберлштш YHeMi ecyÏHe психологиялык кезкарас, кэаби кузыреттшктш езш-03Ï дамытуы кебшесе оныц мамандыкка бейiмделy дэрежесiн жэне оны c9ttï жYзеге асыруды аныктайды, ал психологиялык дайындык блогы студенттердш болашак кэсiби кызметке деген кезкарасын аныктайтын жеке тулганыц мотивациялык саласыныц касиеттерiн дамытуга багытталган. [2]
Бшм алушылардыц кажеттшк-мотивациялык жагына эсер ететш жагдайлардыц iшiнде мыналарды бeлiп кeрсетемiз:
^ тацдалган кэсiптiц элеyметтiк мацыздылыгын керсету, оган кызыгушылыкты дамыту; ^ зерттелетiн процестердiц ез кызметi Yшiн мацыздылыгын, eзiн-eзi жYзеге асыру мYмкiндiгiн тYсiнy;
^ оку iс-эрекетi процесшде e3rn-e3i тану, eзiн-eзi ашу, e3rn-e3i керсету кажеттiлiктерiн eзектендiрy.
Педагогика гылымы саласындагы кептеген кeрнектi галымдар (А. А. Абульханова-Славская,И.Я.Лернер,Л.В.Кондрашова,Ю.Н. Кулюткинидр) бшм алушылардыц шыгармашылык ойлау кызметш калыптастырудагы мшдеттердш ерекше рeлiн атап етп. Бiз сондай-ак мiндеттiк тэсiл стyденттердi кэсiби кызметке дайындаудыц жетекшi дидактикалык куралдарыныц бiрi болып табылады деген кезкараспен бeлiсемiз.
Болашак педагогтарды даярлау процесшш мiндеттерiн шешy-психологтанy,кэсiби маман ез кызметшде накты жYзеге асыратын даму жэне шешiм кабылдау процестерiн кайта куру жэне имитациялау сиякты. Сондыктан кэаби багытталган мiндет теория мен студентпц болашак тэyелсiз практикалык кызмет арасындагы аралык буын ретiнде эрекет етедь 1ске асыру Yшiн Н.М. Яковлева эзiрлеген мiндеттердi жiктеyдi колданды, ол жалпы маманныц кэсiби жэне шыгармашылык дайындыгыныц курылымын негiзге ала отырып, терт негiзгi мiндеттер тобын усынды: эдiснамалык, теориялык, эдiстемелiк жэне практикалык. [3] Болашак педагог-психологтардыц кэаби кузыреттшктш eзiн-eзi дамытуга дайындыгын калыптастыру жYЙесi децгейлiк сипатка ие жэне Yш децгейден турады:темен,орташа жогары.
"Кэаби кузыреттiлiктердiц eзiн-eзi дамытуга дайындыгы" бiз бiлiм алушыныц кэсiби бiлiм мен дагдылар жYЙесiнiц, калыптаскан eзiн-eзi тэрбиелеу жэне eзiн-eзi тэрбиелеу дагдыларыныц, кэаби eзiн-eзi табысты iске асыруга жэне кэаби eзiн-eзi дамытуга багытталган белсендi кызметке айкын кажеттiлiктiц болуымен сипатталатын калыптасатын жеке касиетi ретiнде аныктаймыз.
Бiз зерттеп жаткан мэселе бойынша психологиялык-педагогикалык эдебиеттердi талдау негiзiнде бiз келесi кeрсеткiштер жYЙесiн эзiрледiк, олардыц кeмегiмен стyденттердiц кэсiби кузыреттшктердш eзiн-eзi дамытуга дайындык децгейiн елшеуге болады: игерiлген стyденттердiц кэсiби бiлiмдерiнiц сапа; кэаби ойлаудыц калыптасу дэрежесi; кэаби сананыц даму децгейi;
курылымныц болуы калпы кэсiби жаксы тулгалык есу;
шыгармашылык eзiн-eзi жYзеге асыру кажеттшп жэне оку жэне кэсiби кызметте;
кэсiби eзiн-eзi дамыту технологияларын, eзiн-eзi диагностикалау эдiстерiн мецгеру дэрежесi,
eзiн-eзi уйымдастыру дагдыларын калыптастыру.
Осы керсетюштерге назар аудара отырып, бiз болашак педагог-психологтардыц кэаби кузыреттiлiктiц eзiн-eзi дамытуга дайындык децгейлершш келесi сипаттамаларын эзiрледiк.
❖ Бiрiншi децгей темен (жарамсыз). Бул децгей психологиялык-педагогикалык пэндер бойынша бшмшц элсiздiгiмен сипатталады. Оку пэндерi бойынша бiлiм окшауланган, кэсiби дагдылар жеткшказ дамыган. Педагогикалык жэне психологиялык кубылыстар мен фактiлердi талдау кезшде шыгармашылык кeрiнбейдi, байкалады
❖ Екiншi децгей - орташа (руксат етшген). Бул децгей жаксы кэсiби жэне педагогикалык бшмшц болуымен сипатталады. Оку пэндерi бойынша бшм жYЙеленген, бiрак пэнаралык байланыстар эркашан накты жYзеге асырыла бермейдi. Студенттер кэсiби
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кызметке дайындык дэрежесш тYсiнедi, ез бетiнше немесе окытушыныц басшылыгымен кэсiби касиеттер мен дагдыларды дамыту бойынша мiндеттер кояды. Педагогикалык жэне психологиялык кубылыстар мен фактiлердi талдау кезiнде себеп-салдарлык байланыстар байкалады, дурыс шешiмдер усынады, шыгармашылы; шешiмдерге бейiм. Студенттер e3rn-e3i дамытудыц болашак мамандыгыныц мYДделерiмен байланысын тYсiнедi, бiрак эркашан осы багыттагы накты кызметте накты максаттарды тужырымдай алмайды. Кейде, анда-санда,ез кызметш талдауга жэне багалауга, кажет емес тYзетулер енгiзуге деген умтылыс пайда болады.Ол eзiн кeрсетедiэмоционалды-к¥ндылык катынасыкэаби есу мэселесшде. Эз бетiмен жумыс жасау багдарламасы бар. Алайда, уйымдастырылмау, уакытты беле алмау, максаттыц жеткiлiксiздiгi алга койылган максаттарга жету Yшiн оц нэтижелерге кол жетюзуге мYмкiндiк бермейдi.
• Yшiншi децгей-жоFары(оцтайлы).Кэсiби eзiн-eзi дамыту, кэаби к¥зыреттiлiктердi терец игеру мэселелерiмен сипатталады.Пэндер туралы бшмжаксы, мiнезi бYтiндiк, оларды негiзге ала отырып-FылымдаFы iшкi жэне пэнаралык байланыстардыц болуын терец тYсiну. Кэсiби даFдылардыц кeпшiлiгi калыптасады. Бшм алушылар eздерi бойынша элеуметтiк мацызды максаттармен жумыс iстеу кажеттшгш тYсiнедi, осындай максатты накты тужырымдай алады, OFан оцтайлы тYPде кол жетюзуге тырысады. Кэсiби ойлау дербестiгiмен жэне шы^армашылык сипатымен ерекшеленедi. Студенттер eздерiн кэсiпте ойлайды, оныц мэнi мен максатын тYсiнедi,олардыц кызметiн Yнемi талдап отыру кажеттiлiгi калыптасады, нэтижелерieзiн-eзi дамыту мшдеттерш кою.Кэсiби eзiн-eзi дамыту процесш жоспарлаудан бастап жоспарлауды жYзеге асыруFа жэне алынFан нэтижелердi eзiн-eзi бакылауFа дейiн баскару мYмкiндiгi бар. Шъ^армашылык eзiн-eзi кeрсетуге деген белсендi умтылыс байкалады, ал жаца тэжiрибе моральдык канаFат экеледi.
Бiздiц тэжiрибемiзде болашак педагог-психологтардыц кэаби к¥зыреттiлiктiц eзiн-eзi дамытуFа дайындыFын калыптастыру жYЙесi студенттердiц оку кызметш уйымдастыруды камтыды:
а) eзiн-eзi тэрбиелеу тэжiрибесiн игеру;
б) eзiн-eзi тэрбиелеу тэжiрибесiне ие болу;
в)кэаби eзiн-eзi тануды дамыту;
г)Fылыми-зерттеу жэне жобалау кызметше косу.
Оку жумысыныц эр баFытында бiз бiлiм алушылардыц теориялык жэне практикалык дайындыктарын атап eir^.
• Теориялык бiрiншi баFыт: дайындыкка мыналар кiредi:
1) кэаби eсудегi eзiн-eзi тэрбиелеудiц рeлi;
2) педагог-психологтыц eзiн-eзi тэрбиелеу жумысыныц непзп баFыттары;
3) акпарат кeздерiмен жумыс мэдениетi.
• Практикалык блок студенттердщ шыFармашылык мiндеттердi орындауын камтыды, олардыц iшiнде мыналарды бeлiп кeрсетуге болады:
1) eзiнiц бiлiм беру кызметшщ жоспары мен мазмунын эзiрлеу;
2) эдебиетте сипатталFан психологиялык-педагогикалык CYЙемелдеудiц озык тэжiрибесiн зерделеу жэне оныц жетекшi идеяларын бeлiп кeрсету;
3) эртYрлi кeздер бойынша eзiндiк жумыс максаттарын тужырымдау;
4) накты эдiстемелiк эзiрлемелердi салыстыру, корытынды жасау;
5) баланыц жаFдайын баFалау, оныц психологиялык портретш жасау;
6) бiлiм беру процесше катысушылардыц психологиялык к¥зыреттiлiк децгейiн арттыру бойынша окыту семинарыныц жоспарын эзiрлеу; 7)стандартталFан куралдарды пайдалана отырып, балаFа диагностикалык тексеру жYргiзу;
8) отбасында тиiмдi eзара iс-кимыл мен карым-катынасты уйымдастыру максатында жэне максатында ата-аналарFа арналFан дэрiстер циклiн эзiрлеу жэне т. б.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Окыту кызметшщ екiншi багыты стyденттердiц eзiн-eзi тэрбиелеyдi уйымдастырумен байланысты, ол Yнемi рухани есу жэне кэаби шеберлiктi арттыру максатында eзiнiц жеке басын жетiлдiрy бойынша жYЙелi жумысты камтиды. Дэрю сабактарда мынадай теориялык мэселелер каралды:
1)Педагог-психологтыц жеке басы кэсiби езш - eзi тэрбиелеу объектiсi ретшде;
2) eзiн-eзi танy-eзiн-eзi тэрбиелеyдiц кажетп алгышарты;
3) eзiн-eзi эсер етудщ эдiстерi мен тэсiлдерi;
4) кэаби эл-аукатты реттеу тэсiлдерi;
5) кэаби eзiн-eзi тэрбиелеyдiц максаты ретiнде кэаби шеберлiктi мецгеру.
Эзiн-eзi тану жэне eзiн-eзi тэрбиелеу максатында студенттер '^rn^i бакылау кYнделiктерiн" жYргiздi; eзiн-eзi бакылау багдарламаларын эзiрлеyге катысты, тэрбие такырыптары бойынша пiкiрталас алацдарына катысуга тартылды.
Кэсiби eзiн-eзi тануды дамытуга ыкпал ететiн окыту кызметiнiц Yшiншi багытыныц теориялык блогы мынадай мэселелердi камтыды: 1) кэсiби eзiн-eзi танудыц мэш мен курылымы; 2) кэсiби eзiн-eзi танудыц жетекшi элементтерiнiц бiрi ретшде кэаби eзiн-eзi багалау; 3) педагог-психологтыц кэсiби кызметiнiц тиiмдiлiгiн кэаби eзiн-eзi талдау.
Стyденттердiц кэсiби eзiн-eзi тануын калыптастыру максатында практикалык дайындык блогына бiз баскалардыц тэжiрибесiн талдауга арналган мiндеттердi костык. Мундай тэжiрибе оку-тэрбие процесiнде кэсiби-педагогикалык бiлiмнiц эртYрлi кeздерi, тiкелей байкалатын тэжiрибе болып табылады.
Студенттер психологиялык-педагогикалык мэселелердi шешудщ эртYрлi нускаларын талкылады, ез пшрлерш дэлелдедi, ез устанымдарын негiздедi. Нэтижесшде eзiн-eзi талдау Yшiн объективтi критерийлер жасалды,кэаби салада бiлiм алушылардыц кундылык багдарлары калыптасты, кэсiби eзiн-eзi дамытуга кезкарас калыптасты.
Кэсiби даму кабшеттерш игеру рефлексия жагдайында тиiмдi болгандыктан, оны игеру Yшiн бiз келес жаттыгуларды усындык:
1) тYсiнiктi, баскаларды калай кабылдаймыз;
2) рефлексия кершютерш саналы тYрде бакылау;
3) eмiрдегi кез-келген мацызды окиганы талдау, жетютштер мен сэтсiздiктердiц себептерiн тYсiндiрy;
4) баланыц орнында eзiн керсету, оныц ойларыныц сyретiн сипаттау,
5) кандай да бiр кэсiби жагдайда езшщ "iшкi монологында" ез сезiмдерiне назар аудару.
Тэжiрибелiк-эксперименттiк зерттеуге Элихан Бекейхан университетшщ 75 стyдентi катысты.И. Н. Ульянова багыттары бойынша бiлiм алушылар "Психологиялык-педагогикалык бiлiм"атты диагностикалык курал ретшде бiз бакылау, стyденттердiц сауалнамасы, кызмет eнiмдерiн талдау, тест сынактары, эзiрленген тэжiрибеге багытталган жэне шыгармашылык тапсырмаларды колдандык.
^алыптастырушы эксперимент "eзiн-eзi уйымдастыру жэне кэаби eзiн-eзi дамыту негiздерi"пэнiн зерттеу шецбершде жYзеге асырылды.
Эксперименттiц бакылау кезещнщ нэтижелерi стyденттердiц кэсiби eзiн-eзi дамытуга дайындыгыныц оцтайлы жэне руксат етшген децгейлерiнiц eсyi байкалганын кeрсеттi (тшсшше 24% жэне 15%).
Осылайша, тэж1рибелш-экспериментпк зерттеyдiц нэтижелерi болашак педагог-психологтардыц кэаби кузыреттiлiктiц eзiн-eзi дамытуга дайындыгын калыптастырудыц езект мэселесiн бiз эзiрлеген кэсiби дайындык процесiнде мiндеттер жYЙесiнiц кeмегiмен сэттi шешуге болатындыгын дэлелдедь
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Андреев В.И. Педагогика: учебный курс для творческого саморазвития. Казань: Центр инновационных технологий, 2003. 606 с.
2. Чемерилова И.А., Иванова Е.К. Формирование способностей к нравственно-волевому самоконтролю своего поведения у будущих педагогов-психологов // Известия высших учебных заведений. Поволжский регион. Гуманитарные науки. 2016. № 3(39). С.187-194.
3. Яковлева Н.М. Теоретическая и практическая подготовка будущего учителя к творческому решению воспитательных задач: дис... д-ра пед. наук. Челябинск, 1992. 403 с.
