CC BY
8DOI 10.24412/2709-1201-2024-354-360
АКТЕРЛ1К ШЕБЕРЛ1К ОЦЫТУШЫСЫНЬЩ Т¥ЛГАЛЬЩ БАГДАРЛАНГАН КЭС1БИ ДАЯРЛЫГЫ
АЙТЖАНОВ МАЦСАТ АЙТЖАН¥ЛЫ
КР Мэдениет саласыньщ Yздiгi., ага окытушы.Кожа Ахмет Ясауи Атындагы Халыкаралы; казак-TYpÍK университетi (Казакстан, TYPKicTaH)
ШАПАГАТ ТYГЕЛБАЙ
6В02123- Актер eHepi мамандыгыньщ 3 курс студент
Аннотация: Цазгргг цогамдагы сапалы взгер1стер жэне 6ykím вркениеттг элемде болып жатцан ацпараттыц взгер1стер жогары кэсттгк б1л1м беру ЖYйесiндегi жаца белестердг аныцтайды. Элемдт цогамдастыцтыц ацпараттыц дэуiрге енуi кезещнде нарыцтыц цатынастарды дамыту жогары мектептщ алдына элеуметтт белсендi, шыгармашылыц жэне бастамашыл ойлаушы, сондай-ац актерлж шеберлттщ кэЫби Mo6rnbdi оцытушысын даярлау бойынша жаца мтдеттер цояды. Эр тYрлi бшм салаларыныц белсендi интеграциясымен, мэдениеттер диалогыныц мацыздылыгыныц артуымен цатар ЖYретiн элеуметтт взгер^тер процестде жогары кэсттт бшмге жаца талаптар пайда болады, оцытушыларды сапалы оцытуга oбъективтi сураныс артып келедi. Буцаралыц ацпарат цуралдарыныц бшм алушыларына эсер ету ерекшелттерт ескере отырып, цазiргi замангы актерлт мYгалiм Казацстанда жэне басца елдерде де адамдардыц санасына эсер ететт идеялар мен ойлардыц тасымалдаушысы болуы керек.
Шлт свздер: шеберлщ кэЫби, театр, дэстYP, мэдениет, кврермен, актер, эстетика, внер, цогам.
Kipicne: Кэстт1к бшм мугал1мшщ жеке басын дамытуга, сондай-ак оньщ жумысыныц сапасын арттыруга, кэаби кызметке белсендi косылуга жэрдемдесуге, кэсштш даярлыктагы кемшшктердщ орнын толтыруга арналгандыктан, окытушыныц актерлш шеберлЫ жаhандык децгейде мэдени саясат саласындагы соцгы Yрдiстердi назарга ала отырып, бiлiм беру жэне рекреациялык саланыц казiргi жагдайына сэйкес жYргiзiлуi тиiс.
^Р «Бшм туралы» зацымен бекiтiлген бiлiм берудщ т^лгалы; багыты актерлiк шеберлiк окытушысыныц кэсiби даярлыгын кэсiби кызметтi жогары шыгармашылы; децгейде жYзеге асыруга кабшетп жалпы мэдени, зияткерлiк жэне ец бастысы оныц жеке басыныц кэаби дамуыныц элеуметтiк функциясын жоспарлы юке асыруга багыттайды. Сонымен катар, психологиялык-педагогикалык зерттеулерде жеке т^лганыц шыгармашылы; 63m-e3i дамытуы мен кэсiптiк бiлiм берудщ бiрлiгi тужырымдамалары эрдайым тэж1рибеде жеткшкп кeрiнiс таба бермейдi, ал оку процесше енгiзiлген инновациялар студенттердiц жеке шыгармашылык кeрiнiске, шыгармашылык дамудыц мYмкiндiктерiн, эдiстерi мен куралдарын зерттеуге деген жеке умтылысын жеткiлiктi тYPде ескермейдь
Эр адамныц жеке бiрегейлiгi, оныц шю элемiнiц бiрегейлiгi т^ргысынан когамга eмiрдiц барлык алуан тYрлiлiгiн тYсiнуге, алдыцгы урпактардыц тэжiрибесiн кайта карастыруга мYмкiндiк беретiн кубылыс ретiнде актерлш м¥Fалiмнiц iс -эрекетiнiц мацызы бiрнеше есе артады. Оныц кэсiби жэне жеке калыптасуыныц кажеттi шарты ретшде эрекет ететiн актерлiк м¥Fалiмнiц т¥ЛFаFа баFытталFан кэсiби даму моделiн куру жэне практикалык iске асыру езект! болып табылады. Адамныц шыFармашылык дамуына тиiмдi эсер ететiн адам eмiрiнiц бiр саласы-актерлiк енер. ^арастырылып отырFан сала адамныц eзiн-eзi кeрсетудiц жаца формалары мен тэсiлдерiн iздеумен, оныц жеке бiрегейлiгiн дамытумен байланысты, ол OFан терец психологиялык жэне архетиптш децгейде eзiн-eзi жYзеге асырудыц мYмкiндiктерi мен куралдарын усынады. Бул актердщ кeпфункционалды психофизикалык саласын оятуда, сондай-ак оныц шю элемiн дамыту жэне калыптастыру
Yшiн эртYрлi эдютемелш эдiстердi тартуда жэне осы зерттеу такырыбыныц eзектiлiгiн аныктайтын актерлiк мугал1мнщ Heri3ri кызмет жатыр.
Педагогикалык зерттеулерде бiлiм мен eнердiц (А.Я. Эйзенберг, Б.Т. Лихачев, А.А. Мелик-Пашаев, В.В. Сериков жэне т. б.) табысты езара ю-кимылыныц мYмкiндiктерi бiрнеше рет атап етшд^ оныц жеке жэне шыгармашылык багытын аныктайтын eнердщ эртYрлi функционалдык жYЙелерi карастырылды (В.П. Демин, А.С. Запесоцкий, М.С.. Каган, В.М.Межуев, Г.К.Селевко жэне т.б.), эр тYрлi енер тYрлерiнде т^лганы шыгармашылык белсендiру к¥ралдары мен тэсiлдерi теориялык тургыдан негiзделген (А. Г. Асмолов, В.Ф. Асмус, М.В. Боуэн, А.Я. Пономарев жэне т. б.).
Нег1зг1 бел1м: Шыгармашылык e3rn-e3i ^рсетудщ эртYрлi к¥ралдары мен тэсiлдерiн бiрiктiретiн интегративтi eнер турлершщ бiрi-актерлiк eнер, оныц непзп касиеттерi, мысалы, iшкi еркiндiк, бостандык, шыгармашылык белсендiлiк, жеке т^лганыц психоэмоционалды мYмкiндiктерiн жумылдыру кабiлеттерiн калыптастырады.
Сонымен катар, театр жэне кино eнерi кeп кырлы жэне педагогикалык гылым мен практиканы кызыктыратын эр тYрлi, элi зерттелмеген касиеттер мен ерекшелштердщ айтарлыктай спектрiне ие. Кэсiби бшм беру процесiнде туындайтын кабiлеттер мен элеуметпк-азаматтык устанымдарды iске асырумен байланысты проблемалардыц кeпшiлiгi кeркем образдардыц юке асырылуына тiкелей эсер ететiндiктен, психологиялык-педагогикалык т^лгага багытталган тэсiл аспектюшде актерлiк шеберлiк окытушысыныц кэсiби даярлыгыныц теориясы мен практикасына арнайы талдау кажет, бул осы саланы кэаби педагогиканыц дербес бeлiмiне бeлуге мYмкiндiк бередi. Бул жагдайлар тулганыц шыгармашылык дамуыныц ерекше тиiмдi куралы ретшде актерлiк шеберлiк муFалiмiн кэсiби даярлау процесшщ казiргi заманFы курылысыныц мацыздылы^ын аныктаудыц eзектiлiгiн аныктайды. Сонымен катар, актерлш муFалiмнiц кэсiби бшмшщ заманауи моделш колдану барысында жинакталFан теориялык жэне практикалык тэж1рибе осы уакытка дейiн жеткiлiктi зерттелмеген жэне педагогикалык практикада аз сураныска ие.
Осыпан байланысты педагогикалык элеует, актерлiк муFалiмнiц кэсiби мYмкiндiктерi мен театр жэне кино eнерi аркылы оныц шыгармашылык даму процесiнiц Fылыми-теориялык жэне технологиялык негiздерiнiц жеткiлiксiз дамуы арасында кайшылык туындайды.
Зерттеудiц проблемасы болашак актерлш муFалiмнiц кэсiби дайындыFына жеке баFдарланFан баFыттылыктыц айкын кажеттiлiгiнде жэне сонымен бiрге жоFары кэсiптiк бiлiм берудщ осы саласыныц жеткiлiксiз дамуында жатыр.
Эр тYрлi мамандыктаFы жоFары бшкп педагогтар мен психологтар психотехника мен театр eнерiнiц эртYрлi элементтерiн жаксы мецгергендiгi жэне мамандардыц басым ^пш^т оларды кYPделi кэсiби кызметiнде кещнен колданатыны жалпыFа бiрдей танылFан. Бул эаресе мектептердегi, орта жэне жоFары кэсiптiк мекемелердегi (15 жылдан астам) окытушылык кызмет кезiнде бiздiц бакылауларымызда (тiкелей, жанама жэне жасырын) байкалды. Муныц дэлелi соцFы жылдары мамандар педагогтар мен психологтардыц конкурстарында олардыц кузыреттiлiгi мен бiлiктiлiгiн корытындылаудыц непзп критерийлерi тек кэсiби бiлiм Fана емес, сонымен катар eз маманды^ын жоFары кeркемдiк децгейде iс жYзiнде усына бiлу болып табылады. Осыпан орай, Ресейдегi эйгiлi отандык муFалiм жэне педагогикалык психологияныц негiзiн калаушы К. Д. Ушинскийдiц беделдi пшрше CYЙенсек: «йз муFалiмдерге айтпай - ак кояйык-кандай да бiр жолмен эрекет епщз; бiрак бiз оларFа айтамыз: сiз баскарFыцыз келетiн психикалык кубылыстардыц зацдарын зерттеп, осы зацдар мен жаFдайларFа байланысты эрекет етщз сiз оларды коскыцыз келедi. Бул жаFдайлар шексiз алуан тYрлi Fана емес, сонымен катар тэрбиеленушiлердiц табетаты бiр-бiрiне уксамайды» [1, б.55].
Субъектшердщ - муFалiмдердiц, психологтардыц, актерлердiц кэаби кызметiнде кeптеген уксастыктар бар, бiрак айтарлыктай айырмашылыктар да бар.
Бiрiншiден, жогарыда аталган барлык субъектiлер баска адамдармен езара эрекеттесетшш атап eTKÏMÎ3 келедi.
Екшшщен, олардыц кэсiби кызмет жогары децгейдеп шыгармашылыкты, стресске тeзiмдiлiктi, кeркемдiктi, коммуникабельдшкп, кабылдауды, эмпатияны, импровизацияны, экспромтты, психофизиологиялык жэне элеуметтiк рухани-адамгершiлiк мэдениеттi кажет етедi.
Yшiншiден, олардыц жемiстi кэаби кызметi Yшiн ез бiлiмдерiн, дагдыларын, тэсiлдерiн, стратегиялары мен адамдармен карым-катынас стилiн Yнемi жетiлдiру кажет.
Тертшшщен, екеуiн де баска субъектiлер баскалардыц эмоционалды кYЙiн олардыц экспрессивтi белгшерш, дауыстыц тэн рецктерiн бiлдiру аркылы жаксы тYсiнiп, оларга максатты Yздiксiз жаттыгулар, тренингтер аркылы эсер етуi керек.
Бесiншiден, актерлiк шеберлiк - бул баска «Мен» - ге реинкарнация екенш атап еткен жен. Бiздiц ойымызша, муFалiмдi де, психологты да театр маманы деп санауга болатындыгын ескерiцiз, бiрак олардыц ю-эрекетш сенiмдi жэне эдiлеттi тYPде ">^р актер театры» деп атауга болады.
К.С. Станиславскийдiц iлiмi негiзiнде м:рашм мен актердiц ецбектерiндегi жалпы ойларды аныктауга кейбiр эрекеттердi Л.С. Выготский, А.Б. Васкер, И.М. Горчаков, П.М. Ершов, Н.В. Клюева сиякты зерттеушшер жасады. Сонымен бiрге, болашак педагогтар мен психологтардыц кэсiби дайындыгында актерлш психотехниканы колдану бойынша гылыми дереккeздердi талдау бул мэселе, парадоксальды емес сиякты, соцгы жылдары ете сирек зерттелгенш кeрсетедi. Сонымен катар, бiздiц кепжылдык практикалык психологиялык-педагогикалык тэжiрибемiз мрашм де, психолог та, актер де ездершщ кэсiби кызметiнде театр енершщ арсеналынан тiкелей алынган психотехникалык кeркемдiк стратегияларга, стильдер мен эдютерге Yнемi жYгiнедi деп айтуга мYмкiндiк бередi. Сондыктан болашак мамандардыц кэаби к¥зыреттiлiгiн арттырудыц eзектi мэселесi олардыц психологиялык, педагогикалык жэне кeркемдiк кабшеттерш жYЙелi дамыту болып табылады.
Болашак eмiр Yшiн саналы жэне бейсаналык децгейде муFалiм немесе психолог мамандыгын тацдаган эрбiр жас жiгiт жэне эрбiр кыз актерлiк eнердiц дэндерш тыныш жэне бiртiндеп игередi. Эаресе мектептердiц бейiндiк сыныптарында, арнайы орта жэне жогары оку орындарында эртYрлi оку пэндерiнен окытылатын материалды игеру процесшде. Кэсiби кузыреттшкп сапалы дамыту Yшiн, ец алдымен, эр субъектшщ ез бетiнше мукият iшкi жумысы кажет. Бул кажеттi сэтте эл-аукатты ынталандыратын эдiстер мен ережелердi мецгеруден турады; экспрессивт кeрiнiстерден туратын соматикалык аппаратты дайындаудагы сырткы белсендi эрекет: козгалыстар, мимика, кезкарас, сейлеу, калып, жест-ишара, жYPу, вегетативтi реакциялардыц ерекшелiктерi (терiнiц тYсi мен ^ш, колдыц дiрiлi, тыныс алу ерекшелiктерi жэне т.б.). Муныц бэрi коммуникациялык арналар аркылы баска адамдарга терец жэне мэнерлi акпарат беру жэне кешннен езара байыта отырып, оларга психологиялык-педагогикалык эсер ету Yшiн кажет.
Болашак педагогтар мен психологтарды даярлау женшдеп оку-тэрбие процесiнде К.С. Станиславскийдщ пiкiрiн ескеру кажет, ол: «...Студияга CYЙкiмдiлiк пен куаныштыц орнына коркыныш пен YPей экелетiн муFалiм оган Yйретпеуi керек. Ол зиянды. Сондай - ак, эншiлерде назар аударуды бiлмейтiн дирижер - махаббат жэне ерескел жэне катал тYPде багыт-багдар беру студияда болмауы керек. Ол тек дэрменаз шыгармашылык адам, сондыктан езшщ непзп сезiмдерiнен тыс iздейдi: тiтiркену, бiреудiц жеке калауы; ол композитордыц бейнелерiн унатпайды жэне оларды iздемейдi, бiрак белгiлi бiр адамдардан жалацаш ноталар iздейдi» [2, б.47].
Бiз педагогтар мен психологтарды даярлау процесшде студенттерге актерлiк психотехника элементтерш дэрiс, семинар, зертханалык, практикалык жэне тренингпк сабактарда, сабакты психологиялык-педагогикалык талдау кезшде немесе eндiрiстiк жэне педагогикалык практикадагы сыныптан тыс iс-шараларда психологиялык-педагогикалык шеберлштщ курамдас бeлiгi ретiнде окыту бойынша жYЙелi жумыс жYргiзiп келемiз.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Мысалы, психотехника мен психологиялык технологиялардьщ элементтерш игеру эдютерш окыту «^арым-катынас психологиясы», «Педагогикалык технологиялар», «Педагогикалык карым-катынас психологиясы», «Педагогикалык психология» сиякты оку курстарын окыту процесшде жузеге асырылды.
Бiздiц соцгы бiрнеше жылдагы зерттеулерiмiз керсеткендей, карастырылып отырган мамандыктардыц орта жэне жогары оку орындарыныц 1-2 курс студенттершщ кепшшгшде жуйке-психикалык жэне сенсорлык-психикалык салалар, тыныс алу жYЙесi, олардыц экспрессивтi кершютерш баскару кабiлетi, зерттелетiн субъектшердщ психофизикалык потенциалдары мен тыныс алу арсеналдарыныц эртYрлi к¥зыреттерiн бiлдiретiн сейлеу-козгалткыш аппараты жеткiлiксiз жетiлдiрiлген жэне мрашмдер, психологтар жэне актерлер режиссерлерi.
Болашак мамандарда психофизикалык аппаратты сапалы дайындау жэне арнайы дамыту актерлiк енерде де, жогары бшкп педагогтар мен психологтарда да кещнен колданылатын мамандандырылган элементтер - эдютер, жаттыгулар мен кернекi куралдар (тренинг, коучинг, релдш ойындар, гештальт-терапия, медитация, автотренинг, эртYрлi жаттыгулар жэне т.б.) жиынтыгы аркылы жYзеге асырылады. Психологиялык-педагогикалык кызметтщ ерекшелiгi муFалiмдер мен психолог мамандардан актердщ психотехника элементтерiн игерудi талап етедi, ейткенi ол баска субъектшермен вербалды жэне вербалды емес езара эрекеттесумен т1келей байланысты. Сонымен катар, ол, эдетте, эртYрлi жэне кейде айкын жанжалды жаFдайларды шешуге баFытталFан. Тетенше жаFдайлар мамандарыныц кызметшде жэне Yнемi жацартылып отыратын бшм беру жYЙесiнде киындыктар бар. Муныц бэрi оларды балалармен, студенттермен жэне эрiптестерiмен белсендi, шыFармашылык жэне экспромттык жумыс iстеуге Yнемi психофизикалык дайын болуFа мэжбYP етедi. Бул кызметте актерлiк техниканыц элементтерiн колданбай жасау мYмкiн емес екенiн таFы бiр рет растай отырмыз.
^узыреттшк децгей жоFары мамандарды даярлау проблемасы жоFары оку орындары мен колледждердщ окытушыларына максатты кэсiптiк окыту процесiнде педагогтар мен психологтарFа студенттермен жYЙелi тYPде кайталануFа арналFан арнайы жаттыFулар кешеншщ кемегiмен жYктеледi. Мiндеттi окытуFа, актерлш психотехника элементтерiн ез бетiнше игеру процесше, оныц iшiнде заманауи мультимедиялык куралдарды кецiнен KOлдануFа ерекше назар аудару кажет.
мiндеттерге байланысты педагогтар мен психологтарды даярлау бойынша психологиялык-педагогикалык кызметтiц кейбiр куралдарын, эдютерш, функцияларын, стильдерi мен стратегияларын кыскаша карастырайык. Ец алдымен, креативтiлiк тренинп, серiктестiк карым-катынас тренингi, сезiмталдык тренинп, педагогикалык карым-катынас тренингi, езiне деген сешмдшк тренингi, тиiмдi телефон аркылы сейлесу тренинп, юкерлш карым-катынас тренинп, сату тренинп жэне т.б. сиякты бiркатар тренингтердi пайдалануFа токталайык. Мамандардыц психофизикалык даярлыFын дамытуFа баFытталFан заманауи психологиялык-педагогикалык тренинга уйымдастыру мен етюзудщ бастауы белгiлi актерлiк жэне режиссерлш маман К.С. Станиславскийдiц Fылыми-практикалык усыныстарынан туындайды [2].
^азiргi уакытта психотехникалык эдiстеме мамандардыц психофизиологиялык аппаратын дамыту проблемасына эртYрлi технологиялык тэсiлдердiц жиышъ^ы болып табылады, онда бiздiц ойымызша бiркатар функцияларды белiп керсету керек:
а) сабакты немесе сыныптан тыс ю-шараны немесе емiрлiк проблемалык жаFдайды талдауFа психологиялык-педагогикалык дайындык;
б) психологиялык-педагогикалык бшмд^ даFдыларды жэне даFдыларды дамыту жацадан бастаFан педагогтар мен психологтарда, ал болашакта олардыц негiзiнде кэаби, оныц шшде керкемдiк кузыреттiлiктi калыптастыруды жYзеге асыру;
в) тулFаныц танымдык саласыныц даму децгейiн зерттеу (кабылдау, сезiну, есте сактау, ойлау, сейлеу, киял);
г) тулганыц жеке психологиялык ерекшелштерш зерттеу (темперамент, мiнез, кабiлет, эмоционалды-ерiктiк сала);
д) карым-катынас жасайтын адамдардыц эркайсысыныц рухани-адамгершiлiк тэрбиесiнiц децгейiн зерттеу;
е) акыл-ойды сактау жэне жаксарту, мамандардыц жэне олардыц студенттерiнiц психологиялык, элеуметпк жэне физиологиялык денсаулыгы;
ж) eзiн-eзi реттеу эдiстерiн игеру негiзiнде мамандардыц акыл-ой жэне физикалык eнiмдiлiгiн колдайтын, калпына келтiретiн функционалдык мYмкiндiктерiн, элеуетш арттыру: аутогендiк жаттыгулар, психикалык тренинг, психофизикалык тренинг, медитация жэне т. б.
Сонымен катар, психологиялык-педагогикалык тренинг-бул бiрнеше мамандандырылган кузыреттерд^ функцияларды, стратегиялар мен стильдердi камтитын кYPделi уйымдастырылган максатты кызмет:
- коммуникативт -тренинг субъектiлерi (катысушылары) арасында тыгыз карым -катынас орнату;
- акпараттык-катысушыларды кажеттi акпаратпен камтамасыз ету, онсыз жоспарланган бiрлескен тренингпк кызметтi жYзеге асыру мYмкiн емес;
- окыту - бiлiм, бшк, оку-тэрбие процесiнiц дагдыларын колдану (максат кою, басты нэрсенi жалпылау жэне окшаулау, салыстыру, талдау, синтездеу жэне т. б.);
- интерактивт!-эр субъектшщ ортак максатты шешуге коскан жеке Yлестерi негiзiнде даму динамикасын (колда бар бiлiмнен жацаларын игеруге кешу) жэне бiрлескен кызметп (бiрлiк диалог пен езара эрекеттеспктен толык аукымды eнiмдi ынтымактастыкка дейiн )байкау жэне куру мYмкiндiгi;
- релаксация-жумыстыц интенсива вербальды формалары (монолог, диалог, полилог) кейде психика мен орталык жYЙке жYЙесiне косымша жYктеме тудыратындыгын ескере отырып, бул жагдайларда эмоционалды-жYЙке жэне психофизикалык стресст жецiлдететiн арнайы психотехниканы косу кажет;
- болжамды-жоспарга немесе гипотезага сэйкес кызмет нэтижелерш болжау. Психотренингтiк сабактардыц максаттарына байланысты (калыптастырушы, реттеушi, тYзету) эр тYрлi мамандар оларды дамытушы, такырыптык, жеке жэне баска тYрлерге бeледi.
Дамытушылык тренингтер болашак муFалiмнiц немесе болашак психологтыц кандай да бiр сапасын немесе бiрнеше касиеттерiн жаксартуга багытталган. Такырыптык тренингтер баска максатты кездейд^ олар педагог пен психологты психологиялык немесе педагогикалык eмiрлiк шындыкка жакын накты аныкталган такырып бойынша накты алдагы iс-шараларFа арнайы дайындауга багытталган.
Актерлiк психотехниканы колданатын заманауи окытушылар мультимедиа куралдарын оку процесшде гана емес, сонымен бiрге eзiн-eзi тэрбиелеу жэне кэсiби психологиялык-педагогикалык кузыреттшкп жетiлдiру бойынша тэуелаз сабактарды уйымдастыруда колдана отырып, эр студент Yшiн жеке жаттыгулар жиынтыгын куру тэжiрибесiн кецiнен колданады. Мундай сараланган тэсiл баска тэсiлдерге караганда жаксырак кeрiнедi жэне жеке тулгага тиiмдi эсер етедi, eйткенi ол белгш бiр студенттiц жеке психологиялык жэне жас ерекшелштерш-болашак педагогика немесе психология маманын ескередi.
Дамытушылык тренингтщ курылымы, эдетте, келесiдей: визуалды танысу, психофизиологиялык байланыс, элеуметтiк-психологиялык езара эрекеттесу, психодрама, корытындылау. Барлык жаттыгулар болашак мрашм мен болашак психологтыц дамуына багытталган - ойлаудыц икемдiлiгi мен жеделдш;
- зейiннiц касиеттерi (келем^ шогырлануы, таралуы, турактылыгы жэне ауысуы);
- киялды, киял мен арманды шыгармашылык жэне кайта куру;
- касиеттер мен зацдылыктардыц ерекшелшн ескере отырып, кецiстiктiк жэне уакытша кабылдау;
- дауыстану (дыбыс децгеш, тембр, тYсiнiктi, логика, айтылатын сездердiц сипаты, эцпмелесушшщ жаFдайы мен жаFдайына байланысты сейлеу кабшет1);
- тыныс алу режимдерi (YCтiрт, тыныс алу, дем шы^ару, кеуде, iш, кiдiрiс, тыныс алу акпсшщ езгеруiн реттеу каркындылыFы, терецдш, жиiлiгi жэне ритаFы бойынша);
- подсознанияныц резервтерiн белсендiру;
- эцпмелесушЫ жэне оныц сейлеуiн керу, тыцдау, есту, оларды дурыс кабылдау жэне тYсiну кабiлеттерi;
- булшык ет еркшдш (толык немесе iшiнара босацсу жэне белгш бiр сэтте лезде шиелешсу мYмкiндiгi);
- экспрессивтi белгшердщ керiнiсi бойынша адамныц эмоционалды жаFдайын аныктау кабiлетi (мимика, жест-ишара, калып жэне т. б.);
- белгш бiр сэтте кажеттiлiкке жэне калыптаскан жаFдайларFа байланысты адамдарды баскару жэне баскаларFа баFыну кабiлетi;
- белсендi жэне шыFармашылык, тiрi, тiкелей адамгершшк карым-катынас;
- тренинг кезiнде жэне оныц кабылдауын корытындылау кезiнде болып жаткан барлык нэрсеге кызыFушылык;
- езiн-езi баFалауды, талап децгейiн тYзету, карым-катынастаFы iс-эрекеттi езiн-езi реттеуге баса назар аудару.
ЖоFары бшкт маманды максатты даярлау процесiнде колданылатын олардыц кейбiрiн кыскаша сипаттаймыз. Белгш бiр объектiге назар аудару жэне шоFырландыру даFдыларын сэтп игеру, зейiндi езгерту, келемдi улFайту, тарату жэне зейiндi ауыстыру Yшiн танымал медитация эдiстерi немесе олардыц бейiмделу нускалары университет кецiстiгiн оку процесiнде колдануFа катысты кецiнен колданылады.
^иял - бул адамныц бар жэне жок заттармен, адамдармен жэне коршаFан шындык кубылыстарымен, олардыц касиеттерiмен шындыкты санада модельдеуге виртуалды кабiлетi. Студенттiц кэаби дайындыFында ол мацызды рел аткарады. Миф, дiн, ертегi, макал-мэтелдер жэне баска да халыктык даналык куралдары эр адамныц даму бесiгiнде. Олар саналы шындыкка жаца себеп-салдар байланыстарын енгiзу аркылы болашак маманныц ми кызметш белсендiредi. Психолог пен мритм ездерiнiц кэсiби кызметiнiц ерекшелiгiне байланысты шыгармашылык жэне кайта куру киялынсыз жасай алмайды. Оныц дайындыFы киялды сезiнуге дамытуFа баFытталуы керек.
Осы максатта бiз колданатын кейбiр жатты^улардыщ баFытын карастырайык:
- киялдыц индуктивт формасын дамыту (объект немесе субъект-касиет) - киялдыц дедуктивтi формасын дамыту (касиет-объект немесе субъект);
- санадаFы объектiнiц немесе субъектiнiц белгiсiн немесе мацызды ерекшелштерш езгерту;
- объекпге немесе субъекпге деген сезiм ездерiне оныц белгшерш тартуда жэне зерттелетш субъект-объектшщ езiндiк касиеттерiн беруде субъективтi эмпатиялык катынастар.
Тыныс алу адам емiрiнiц негiзi екенiн ескерiцiз. Адамныц емiр CYPУ формасы, тыныс алу жэне дауыс беру формалары кебiнесе езара байланысты. М^ал1м психолог жэне актер ретшде эртYрлi тыныс алу режимдершде жумыс iстеуге мiндеттi. Тыныс алуды реттеу тыныс алу актiсiнiц терецдш, каркындылыFы, жиiлiгi мен ритаFы бойынша ершт езгеруiнен турады. Эр тYрлi медитация эдiстерi адамныц тыныс алудыц эр тYрлi тYрлерiне кабiлеттiлiгiн барынша пайдалануFа мYмкiндiк бередi жэне оларды карастырылып отырFан мамандардыц кэсiби кызмет жаFдайында сэттi колдануFа мYмкiндiк береди
Болашак мрашмдер мен психологтарды дурыс дем алуFа Yйрету керек, содан кешн оларFа эмоциялармен кYресу, стресс пен ^йзелют], бiрнеше тосын сыйларды, туындаFан киындыктарды жецу оцайырак болады кэсiби кызмет процесiнде. Мысалы, йогилердщ, психологтардыц, тэрбиешiлердiц, суретшiлердiц жэне дэр^ерлердщ кепшiлiгi кеуде жэне диафрагмалык тыныс алудыц уактылы ауысуын ескере отырып, дурыс тыныс алуды
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
диафрагма аркылы реттеуге болады деп санайды. Сонымен катар, мамандар кеуде куысыныц тыныс алуын бiлуi керек жэне оны эйелдердiц 70% - ы пайдаланады, бул агзаныц оттегiнiц созылмалы жетiспеушiлiгiне экеледi.
Болашак тэрбиешiлер мен психологтардыц эмоционалды тэжiрибесi эцгiмелесушiге деген сезiмдiк катынастарга байланысты ауызша немесе вербалды емес тYPде айкын кeрiнедi (интонация мен сейлеу динамикасы бастан кешкен эмоционалды ^^i нэзiк рецктерде жетюзе алады). Сез тiркестерiн курудыц ерекшелiгi, сейлеу каркыны, тембрi мен дауысыныц биiктiгi, сeздердiц екпiнi айтылганныц дыбысын eзгертедi, ол кейде сейлеу мазмунына кайшы келедi жэне кебшесе сeйлеушiнiц айтылатын сeздерiнiц магынасын жокка шыгарады. Осы нэзiктiктердiц барлыгын бшу болашак муFалiмдер мен психологтардыц эмоционалды-экспрессивтi мYмкiндiктерiн кецейтедi жэне ерекше нэзш жэне кYPделi психикалык ^йлер мен козгалыстарды жеткiзуге мYмкiндiк бередг ирония, сарказм, лэззат, тацдану, куаныш, кайгы, мазасыздык, коркыныш, ашу жэне т. б.
^орытынды: Болашак мамандарды эмоционалды кYЙлердi eзiн-eзi реттеу эдiстерiне кэсiби окыту процесiнде келесi эдiстердi сэтп колдануга болады:
а) эмоциялардыц сырткы керЫстерш баскаруга байланысты;
б) сананы уйымдастыруга байланысты;
в) назар аударуга байланысты;
г) шамадан тыс жYктемелердi орындаганнан кейiн психикалык жэне физикалык кeрсеткiштердi сактауга жэне калпына келтiруге багытталган.
Эр окырман Yшiн И.В. Гетенiц Шекспир туралы айткан сeзi кызыкты жэне танымдык болады: «...Адам кол жетюзе алатын ец жогары нэрсе - бул езшщ сенiмдерi мен ойларын бiлу, eзiн-eзi тану, бул баска акыл-ойлардыц рухы мен ойларын бiлуге экеледi. Егер бiз Шекспирдi ец улы акындардыц бiрi деп санасак, бiз аз екенш мойындаймыз. элемдi кiм бшд^ оны калай бiлдi, eзiнiц шю кезкарасын бiлдiргендердiц аз бeлiгi окырманды элемдi тануга дейiн кетере алды» [3, б. 306].
Орта жэне жогары оку орындарыныц окытушылары осы макаланы окыганнан кейiн кем дегенде дэндi дакылдарды пайдаланады деп Yмiттенемiз. Бiздiц тэжiрибемiз болашак педагогтар мен психологтардыц кэаби кузыреттiлiгiн арттыру, оларды осы жумыста бiз усынган актерлш психотехниканыц кез-келген элементтерiн игеру аркылы. ^олданылады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Ушинский К.Д. Собрание сочинений: в 11 т. М., 1950. Т. 8.
2. Станиславский К.С. Собрание сочинений: в 8 т. М., 1957.
3. Шекспир, и несть ему конца! // Гете И.-В. Собрание сочинений: в 10 т. М., 1980. Т. 10.
