CC BY
57FТАХР 14.07.03
КЭС1БИ БАГДАР БЕРУ ЖЭНЕ КЭС1БИ вЗ1Н-вЗ1 АНЬЩТАУ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ-ПЕДАГОГИКАЛЬЩ Ц¥БЫЛЫС ЖЭНЕ YДЕРIС РЕТ1НДЕ
ЕБ.Дуйсенбеков1, А.М.Байкулова2
*Абай атындагы Казак ¥лттык педагогикалык университетi, Алматы к.
2Тараз инновациялык-гуманитарлык университетi, Тараз к. duisenbekov.e@mail.ru. aigerim.baikulova@mail.ru
Макалада кэс1би багдар беру жэне кэс1би ез1н-ез1 аныктау психологиялык-педагогикалык кубылыс жэне Yдерiс проблемасы карастырылады. Бшм беру жуйес1нде окушыларга кэс1би багдар беру мен кэаби ез1н-ез1 аныктаудын маныздылыгы тYсiндiрiледi. Жастардын дурыс кэаби езiн-езi аныктауын камтамасыз етудегi ЖОО мен мектептщ релi атап етшед^ Мамандык тандау - окушылар ушш ете манызды жэне кYрделi процесс екендш айтылады. Сонымен катар окушылардын болашак мамандыкты тандауда жiберетiн кателiктерi баса керсетiледi. Сондай-ак енбек нарыгыныц сураныстарын ескере отырып, езiн-езi жузеге асыруда тэуелсiз жэне жауапты тандау жасауга дайындыгын калыптастыру Yшiн кэаби езiн-езi аныктау процесiн психологиялык-педагогикалык колдау кажеттiлiгiне мэн берiледi. Педагогика мен психология гылымында езiн-езi аныктаудын бiрнеше тYрлерiне: тулгалык жэне кэсiби езiн-езi аныктау, емiрлiк жэне элеуметтiк езiн-езi аныктау сипаттамасына талдау жасалынады. Кэаби багдар беру мен кэаби езiн-езi тану туралы галымдардын енбектерi талданып, тужырымдар жасалынып, корытыланады.
ТYЙiн сездер: мектеп, кэсiби багдар беру жумысы, езiн-езi аныктау, кэсiби езiн-езi аныктау, мамандык тандау, мамандык.
Мамандыцты д%рыс тацдау - ол вмiр жолыныц сэттышшц негiзi.
Э. Ф. Зеер
Заманнын жана жаhандык сын-катерлi жэне тубегейт езгерiстер кезенiнде бiлiм беру саясатынын басты мiндетi - жеке тулганын, когам мен мемлекеттщ талаптарына сай бiлiм беру сапасын камтамасыз етущ аныктау.
Эз мYмкiндiктерiн юке асыруга кабiлеттi, емiрдiн езгермелi жагдайларында ез стратегиясын жасауга бейiмдi, кэаби эрекетте жэне емiрдщ баска да салаларында табыс биiгiне жетудi максат ететiн тулганы дамыту, бэсекеге кабшетп сапалы адам капиталын к¥руды камтамасыз ету - ^азакстан Республикасынын жогары бiлiм беру жYЙеci алдындагы аса жауапты мшдет. Сол себептi Республикамыздын бiлiм беру жYЙесiнде болашак мамандардын Казакстан нарык жагдайындагы адам капиталын кажет ететiн когамнын жана сапасына енгендiгi, енбектщ ел дэулетiн арттыртын бiрден-бiр жол екендiгi Елбасы Н.Назарбаевтын жариялаган «Казакстаннын элеуметтiк жангыртылуы: Жалпыга Ортак Енбек ^огамына карай 20 кадам» атты Тужырымдамасында ерекше атап етiлдi [1; 8]. Биылгы жылы Президент ^Токаевтын алгашкы Жолдауында: <^здщ елiмiзде ецбек ресурстарынын балансын есепке алудын тиiмдi эдiстемесi элi ^нге дейiн эзiрленген жок. Шын мэшнде, мамандар даярлаудын отандык жYЙесi накты енбек нарыгынан тыс калган... Бiз окушылардын кабiлетiн айкындап, кэсiби багыт-багдар беру саясатына кешуiмiз кажет» - деп, онын негiзгi себептерi кала мен ауыл мектептерi арасындагы орта бшм сапасы керсеткiштерiнiн алшактыгы, ауылдык жердегi бiлiктi кадрлардын жетiспеушiлiгiн жэне оны шешудiн тиiмдi жолдарын ашып керсеттi [2; 4].
Kазiргi кезенде гылымдар жYЙесiнде кэсiби езiн-езi аныктау мэселесш зерттеу езектiлiгi, когам талаптарына сай, енбек ю-эрекетшщ сипаты мен мазмунынын жылдам езгеруiне байланысты окушыларга кэаби багдар беру мен мамандык тандауга дайындыкты калыптастыруды теориялык жэне эдюнамалык ендеу болып табылады. Кэаби езiн-езi аныктау психологиялык-педагогикалык феномен ретшде Э.Ф.Зеер, Е.А.Климов, Н.С.Пряжниковтын жумыстарында керсетшген, онда тулганын кэсiби калыптасу кезещнде белiнген Yздiксiз процесс ретiнде онын сипаттамасы берiледi. Кэсiби езiн-езi аныктау бакалаврдын кэсiби дайындыгынын ажырамас белш болып табылады. Сондыктанда бYгiнгi танда жалпы бiлiм беру жYЙесiнде окушыларга кэаби багдар беру мен кэаби езiн-езi аныктаудын психологиялык-педагогикалык кубылыс пен Yдерiс ретiнде тануын, онын емiрлiк мэнi мен когамдык
мaцыздылыFын тYciндipе отырып, жеке т¥ЛFaны rçaдыптacтыpy мaцыздылыFы apтyдa. О^ушьта кэciби бaFдap беру - оныц мaмaндьщ тaцдayынa бaFыттaлaтын ic-эрекеттер жYЙеci.
Мaмaндьщ тaндay - эр aдaм Yшiн eте кYpделi жэне жayaпты мiндет. Б^д тaндay т¥ЛFaныц pyхaни ecyi, элеyметтiк орны мен aзaмaттьщ кeзrçapacын rçaдыптacтыpyдa Yлкен peл a^apa^i.
ОrçyшылapFa кэciби бaFдap беруде кэciби eзiн-eзi aньщтayдыц мaцызы жоFapы.
Оrçyшылapдыц болaшarç мaмaндьщты тaндayдa жiбеpетiн ^тедштерше мынaдap жaтaды:
- мaмaндьщтap элемiмен, олapдыц еpекшелiктеpiмен тодьщ тaныc болмayы (тYpлi ецбек жaFдaйлapы, мaмaндьщ т¥ЛFacынa ^^maram тaдaптap жэне т.б.);
- беделдi мaмaндьщты тaбыc Ke3i pетiнде rçapaCTbipy;
- бедгш бip мaмaндьщ eкiлiне деген бipжaкгы кeзrçapac ^a^im^y;
- досгарыныц ыцFaйымен cеpiктеcтiк мaмaндьщ тaндay;
- aтa-aнaлapыныц rçaдayымен мaмaндьщ тaндayы;
- e3 rçaбiлеттеpi мен мYДделеpiн ескермей, ¥БТ-ныц нэтижеci бойыншa мaмaндьщ тaндay;
- aймaкгьщ ецбек нapыFындa c¥paныcrça ие емес, бiparç «бедеддЬ> кэсштердщ шшен мaмaндьщ тaндay (^^ыктану, кеден ici, экономии caдaлapы бойыншa);
- олap eздеpiнiц eмipлiк мarçcaттapын болaшarç мaмaндьщтapымен д¥рыс болжayды жэне к^руды жacayды бiлмейдi.
Оcылaйшa, мектеп тYлектеpiнiц еддщ (aймaкгыц) дaмy тенденциялapын жэне rça3ipri ецбек нapыFыныц c¥paныcтapын ескере отырып, болaшarç кэciби eзiн-eзi жYзеге acыpyдa тэyелciз жэне жayaпты тaцдay жacayFa дaйындыFын rçaдыптacтыpy Yшiн кэciби e3rn-e3i ami^ray пpоцеciн пcихологияльщ-педaroгикaльщ rçолдay кзжеттшп тyындaйды.
Кэciби eзiн-eзi aньщтayдыц мarçcaты aдaмныц еpкiн кзбшетш дaмытy - оныц жеке eмipiн бacrçapy, яFни мarçcaт ^ою, бacымдьщтapды ^ою, тaндay жacay бодып тaбылaды. Эзiн-eзi ami^ray ¥cтaмыныц мaзм¥ны aдaмныц жэне rçоFaмныц iшкi rçозFayшы кYшi pетiнде эрекет ететш мaFынaлap жYЙеciн кзмгиды.
всш кеде жaтrçaн т¥ЛFaныц кэciби e3rn-e3i aньщтayы жеке мaFынaны iздеyмен жэне мaмaндьщ тaндayFa бaйлaныcты екендiгiне непздедген, «aдaм Yшiн экономии» немесе «экономии Yшiн aдaм» дилеммacы бipжa^ты шешшмейВД жэне aдaмныц тaцдayынa бaйлaныcты бодады. Алaйдa, aдaмныц мaмaндьщ тaццayы оныц rçоFaмдьщ-элеyметтiк жэне жеке eзiндiк тэжipибеciне бaйлaныcты. Сонды^ган мaмaндьщты тaндay тек ^ц^й дa бip когнивтивтi жYЙелеpдi мецгеpiп rçarn rçоймaй, сонымен ^гар aдaмныц жеке т¥ЛFaльщ к^рьшымыныц rçaïïra к^рьшуы мен cyбъективтi тэжipибеciн терец rçapacтыpyды ^жет етедi.
Эзiн-eзi aньщтayдa, о^ушыныц кэciби бaFдapын rçaдыптacтыpy мритм Yшiн мaцызды ic. Себебi мритм о^ушы Yшiн Yлгiлi ^CTa3 бодуымен rçaтap, бaFыт-бaFдap беpyшi, оныц болaшarç eмipi Yшiн Yлкен жayaпкеpшiлiктi сезшетш pyхaни т¥ЛFa.
Кэciби eзiн-eзi ami^ray ^ымы «eзiн-eзi ami^ray» тYciнiгiнен тyындaп отыр. Эзiн-eзi ami^ray -б^д e3 мYмкiндiктеpiн caнaды ^ыну, e3rn-e3i тaнy, eзiнiц дapaльщ тapихын К¥ру; aдaмныц eзiнiц дaмy болaшaFын caнaлы жэне e3 бетiнше жYзеге a^ipyFa дaйыццыFы [3; 23].
Педaгогикa мен психодогия Fылымыццa eзiн-eзi aньщтayдыц бipнеше тYpлеpi cипaттaдFaн: т¥ЛFaды^ жэне кэшби eзiн-eзi ami^ray, eмipлiк жэне эдеуметпк eзiн-eзi ami^ray.
T^Famirç eзiн-eзi aньщтayы aдaмныц eзiн т¥ЛFa pетiнде aньщтayы pетiнде rçapacтыpyFa бодады. «T^Fa» ^ымы пcихологиядaFы неF¥pлым кYpделi кaтегоpия бодып тaбылaды. Эдетте i^nFa деп e3rn ^OFaмдa белcеццi жYзеге acыpaтын субъектш rçapaCTbipa^i. Б^д жерде оныц бедсендшк кeзiн жэне кемелдiлiк дэpежеciн бeлiп rçapacтыpaды. T^Fami тYciнyдегi неF¥pлым дэстурдш aньщтaмa - т¥ЛFaны сырт^ы оpтaмен, rçоFaмдьщ кYшпен ami^rana^i деп тYciнiп <o^Fa rçaдыптacyы» деген ceз т1ркесш rçолдaнy бодып тaбылaды.
Т¥ЛFaныц eзiндiк ami^ray мэcелеciне эдicнaмaльщ-пcихологияльщ ьщпaддap С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, В.Ф.Сaфин ецбектеpiнде жaн-жa^ты кepcетiлген [4; 18]. С.Л.Рубинштейн т¥ЛFaныц тэуеддшп eмipдiц жaFдaйлapы мен шapттapынa Farn тэyелдi емес, сонымен бipге eмipде т¥ЛFaFa тэyелдi деп aтaп кepcеттi. Б^д жерде т¥ЛFa eмipдiц субъектга pетiнде aйrçындaдaды. Оныц пiкipiнше, т¥ЛFaныц тaFдыpы eзiнiц жеке eмip жолынa бaйлaныcты бодады.
Эзiндiк ami^ray aдaмныц e3 тaFдыpын еpкiн тaцдayы, e3rn-e3i итеpмелеyшi кYштеpдiц жYзеге acyы болca, aд eмipлiк жaFдaйлapдaFы рефдекция ретвде жacaдынaтын интеллектyaлды ж¥мыcтap eзiндiк aньщтayдыц мехaнизмi бодып тaбылaды.
Тулганыц e3ÎH-e3Î аныктауы жеке даралык сипатка ие, ол 6ipere^ кайталанбайтын жэне езгешелш касиетке тэн. Адамныц жеке дербестшгшщ ерекшелiгi eзiндiк аныктау процесшщ сэйкестшш мен eнiмдiлiгi айкын жэне тшелей кeрiнiспен сипатталады.
Эзiн-eзi аныктайтын жеке тулганыц сипаттамасы ретiнде кейбiр процестердщ аякталуыныц нэтижесiн шартты тYрде карастырады. Ал шындыгында, осы сипаттама айтылган нэтижеге келудщ психологиялык механизмiн толык аша алмайды. Бул нэтиженi тудыратын процесс - eзiндiк аныктау процесс оныц мэнiн индивидтщ eмiрлiк максатын жэне eмiрдщ магынасын угынуын калыптастыруы, eзiшц ниет-тшектершщ сэйкес келуi, касиеттершщ, мYмкшдiктерiшц катысуы негiзiндегi дербес eмiрлiк iс-эрекетке дайындыгы, соган койылатын коршаган орта мен когам тарапынан талаптар курайды. Сeйтiп, eзiндiк аныктаудыц непзп психологиялык механизмiндегi когам талап ететш eзiшц тiлектерi мен мYмкшдiктерiшц сэйкес келуi жYзеге асады.
Эзiн-eзi аныктау - бул тек процесс кана емес, сонымен катар нэтиже болып табылады. Эмiрде e3-eзiн жYзеге асыра алган адамды тулга ретшде калыптаскан деп айтуга болады. Ал оныц нэтижес тулгалык децгейде белгш бiр психологиялык касиеттерi мен сипаттары аркылы кeрiнуi мYмкiн.
вз-eзiн аныктау мэселесш зерттеуде эртYрлi психологиялык, философиялык тужырымдамаларды талдай келе, тулганыц e3-e3rn аныктауыныц негiзгi Yш тYрiн бeлiп карастыруга болады:
- тулгалык (e3 жетiстiктерi мен кемшiлiктерiн багалау),
- элеуметпк ^зшщ элеуметтiк устанымын, когамдагы e3 орнын аныктау) жэне
- адамгершшкпк ^зшщ адамгершiлiктiк-рухани элеуетiн аныктау мен жYзеге асыру) eз-eзiн аныктау.
Бiздiц ойымызша, дамыган тулга Yшiн e3-e3rn аныктаудыц барлык осы тYрлердiц YЙлесiмi тэн, ягни дэл осындай тулганы eмiрлiк eзiн-eзi аныктаган тулга деп есептеуге болады. Сонымен катар, адамныц игеретш непзп т1ршшк эрекетiнiц салалары бойынша да eз-eзiн аныктаудыц теориялык тургыдан тeмендегiдей топтастыруга болады.
1. Конвенциалдык-рeлдiк eзiндiк аныктау (Е.С.Кузьмин, В.С.Мерлин, Б.Д.Парыгин жэне т.б.). Бул жерде субъект когамда емес, e3i Yшiн мацызды референттiк топта белгiлi бiр орынды иемдену максатын кeздейдi. Конвенциалдык-рeлдiк eз-eзiн аныктау, баскалармен салыстырганда, мектепке дешнп шактыц eзiнде калыптаса бастайды. вз-eзiн аныктаудыц бул тYрi кейбiр адамдар Yшiн болашактагы eмiрлiк эрекеттершде жетекшi магынага ие болып, оныц eмiрлiк магынасына айналады.
2. Кэаби e3rn-e3i аныктау кэсiптi iздеу мен табу процесш бейнелейдi (Н.С.Лейтес, П.А.Шавир, Е.А.Климов, Е.И.Головаха, П.С.Кожахур жэне т.б.). тулганыц e3rn жасампаз ретiнде бейнелейтш, eзiнiц тек материалдык игiлiктердiц гана емес, сондай-ак адамдык катынастардыц жасампазы екендiгiн терец тYсiнетiн процесс барысында адамныц ецбек iс-эрекетiнiц басталуы кэаби eз-eзiн аныктаудыц соцы болып табылады (А.Н.Леонтьев).
3. Тулганыц отбасылык-турмыстык салада eзiндiк аныктауын (А.Г.Харчев, Н.Н.Обозов, Н.Я.Соловьева жэне т.б.) оныц жалпы жYрiс-турыстык eз-eзiн аныктауыныц курылымдык бeлшегi ретшде карастыруга болады. Бул жерде В.Ф.Сафин ^йеуше (эйелiне) жэне отбасылык катынастарга катысты адамныц «калаймын» - «колымнан келедЬ> - «талап етедЬ> элементтерш санадан eткiзуi мен eзара салыстыруын eзара эрекеттесудiц мацызды жэне ец кYрделi механизмдерiнiц бiрi деп есептейдг
4. Элеуметтiк eзiндiк аныктау (В.И.Журавлева, В.Л.Лебедев) тулганыц когамныц элеуметтiк курылымында белгiлi бiр орынды иемденуге деген умтылысымен жэне белгiлi бiр eмiр CYPУ салтын жYзеге асыру кажеттшшмен сипатталады.
«Кэсiби eзiн-eзi аныктау» угымын талдай отырып, «кэсiп» деген тездщ бiрнеше магына беретiнiн аныктауга болады. Ец карапайымы - когам тарапынан марапатталатын iс. Екiншi кец тараган магынасы - кажетп бiлiктiлiк пен кузыреттшкп, кэсiби дагдыларды талап ететш ю-эрекет ретiндегi мамандык. Yшiншi магынасы - кэсш - бул eмiрдегi eз iсiц (profiteor - eз iсiм деп жариялаймын).
Кэсiби eзiн-eзi аныктау - бул iс-эрекеттiк eзiн-eзi аныктау; бул жердегi iс-эрекет - максат, курал жэне eзiн-eзi аныктау кещстш бола алады. 1с-эрекет сапасы eзiн-eзi аныктаудыц ерекшелiгiн тудырады.
Кэаби eзiн-eзi аныктауды толык iске асырылмаганнан бiраз окушыларда тандалынган мамандыктары туралы кец тYсiнiк болмайды жэне eз кабiлеттерiн толык аша алмайды. Кэаби eзiн-eзi
аныщталудыц аящталмауы оны басщарудыц щажетплшн кврсетедi. Оны басщару бiрнеше децгейде жYзеге асыруга болады:
- элеуметтiк - ощушылардыц вндiрiстiк ецбектерш ^йымдастырумен кэсiби багдар беру ж^мысын дамытуга багытталган мемлекетпк ^йымдастыру жYЙелерi;
- педагогикалыщ - ощушылардыц мамандыщты саналы тацдауга дайындау мащсатында ощушыныц жеке басына жэне ортасына педагогикалыщ эсер ету жYЙесi;
- психологиялыщ - ерте жасвсmрiм кезещнде ощушыны iс-эрекеттi взiндiк саналы басщару субъектiсi мен басщару жэне e3rn-e3i басщару механизмдерi ретiнде зерттеу.
Кэсiби взiн-взi аныщтау т^лга щалыптасуыныц мацызды щ^рамдас бвлiгi болып табылады. Б^л туралы Е.А.Климов кэсiби взiн-взi аныщтауды басщару мYмкiншiлiктерiн т^лгалыщ кэшби жоспарлауды тYзету арщылы щарастырады [5]. Ягни, ощушы взiн-взi басщаруын алдына мащсат щойып, оны жоспарлап жэне жYзеге асыру жолындагы есеп беру, тYзетулерi жатады.
Кэсiби взiн-взi аныщтаудыц мэнi жаца тандауда емес гана емес, сондай-ащ вз ецбепнде жаца мэн-магынаны табу болып табылады. Ол вмiрлiк мэн-магынага айналу Yшiн баланыц арман-м^ратынан бастау алып, алдына айщын мащсат щойып жэне оны жYзеге асырудыц жолдарын жасап, нащты iс-эрекетке квшу щажет. Квп жагдайда жастар вз армандарымен штей щалып, оны сыртща бiлдiрмей немесе оны орындаудыц жолдарын щарастырмай, взшдш адасуларга барады. Б^л олардыц взiн-взi тану мен взiндiк бага беру процесстершщ жогары немесе твмен болуы болып табылады. Оларга дер кезшде квмек кврсетiп, жYЙелi ж^мыстар атщарылса, ондай олщылыщтар болмас едi. Адам взшщ арман-мащсатын жYзеге асыру, оныц жас кезшдеп негiзгi тiлек-ниеттерi мен ю-эрекеттерше байланысты.
Шетелдiк кэсiби багдар беру тэжiрибелерiнде галым Ри Томсен «Career Guidance in Communities» деген ецбепнде ^нделшт вмiр, кэсiптiк багдар беру щызме^нде ощу мен бшм беру жYЙесiнен ецбек жагдайына квшу арасындагы взара iс-щимыл мэселелерiн щарастырады [6]. Ол кэсштш багдар беру ж^мысын нащты ецбек процесiмен щатар алып жYргiзудi ^сынады. Ецбек арщылы ощушыныц щай кэсiпке немесе внерге бетмдшп бар екенiн аныщтап, сол багытта ж^мыс жYргiзiп, баланыц болашащ мамандыгына щажеттi ащпараттар мен щабшеттерш шыцдайды. Б^л ^сыныс кешегi Кецестш тэжiрибедегi мектеп жанын ашылган кэсштш техникалыщ мектептердi (УПК) еске тYсiредi, б^л щосымша кэсiптiк бiлiм орталыщтары вз жемiсiн берген. К^рп тацда б^л орталыщтар жабылган, бiращ алдагы уащытта 12 жылдыщ бiлiм беру мектептерiнде щайта ашылып, ощушыларга щосымша мамандыщ алганы туралы сертификаттар табысталатын болады.
Ал америкалыщ Хэйзел Рид галымныц «Introduction to Career Counselling & Coaching» ощу щ^ралында кэсiби багдар беру ж^мысыныц негiзгi эдiстерi мен модельдерi жан-жащты талданып, сондай-ащ ощушыларга мансаптыщ т^ргыда взiн-взi аныщтау Yшiн щажеттi негiзгi дагдыларды щарастырады [7]. Автор осы саладагы тащырыптыщ зерттеулерге жYгiнедi, рефлексия мен взiн-взi талдау Yшiн квптеген с^ращтар ^сынады. Ол адамныц т^лгалыщ всуiн мансаптыщ жолмен байланыстыра отырып, Yнемi взiне есеп беру, эр мансапща ие болган сайын немесе оган жету жолындагы адамныц психикалыщ кYЙлерiне ерекше мэн берiп зерттеген.
Казащстандыщ зерттеушi галымдардыц енбектерiнде де кэсiби взiн-взi аныщтаудыц ощушы Yшiн мацызды екендiгi айтылады. «вз-взш танытатын т^лга взiнiн iшкi жэне сыртщы щорларын аныщтап, вмiрлiк магынасын тYЙсiне отырып, вз-взiн танытады. Дэл осындай вз-взiн танытудыц негiзiнде т^лга кэшби ортада вз-взiн аныщтайды» [8; 54] - деп, А.Т.Изакова вз-взш танытудыц магына щ^раушы факторлардыц кэсiби вз-взш аныщтауга тигiзер эсерiн айтады. Ж.Ж.Бейсенованыц зерттеу ж^мысында жогары сынып ощушыларыныц кэсiби взiн-взi аныщтауындагы взiндiк багалау, iс-эрекеттi саналы взiндiк реттеу ерекшелштерш жэне кэсiби багдар беру мен мамандыщ тацдауга байланысты саналы дайындыщтыц шю субъективтi факторларын зерттеп [9; 22], т^лганыц кэсiби взiн-взi аныщтау Yдерiсiндегi даму мэселелерiнiн жYЙелiк сипатын негiздейдi.
Т^лганыц взiн-взi аныщтау YДерiсi адамныц жеке взiндiк вмiрiнде ерекше мэнге ие мэселелердщ щатарына жатады. Психологияда кэсiби взiн-взi аныщтау «т^лганыц взiнiн дамуыныц келешегiн саналы жэне дербес жоспарлау мен жYзеге асыруга дайындыщ» ретiнде щарастырылады. Б^л щ^былыстыц басты белгiсi - оныц квп аспектшлшн нащытылай отырып, жастардыц щажеттшш Yлкен адамдардыц iшкi ^станымын иелену, элеуметпк мэндi жэне вмiрде взш аныщтау, взiн щогамныц бiр мYшесi ретiнде сезiну.
Ощушылардыц ЖОО тацдауы - б^л кэсiби взiн-взi аныщтау, белгш бiр вмiр салтын мойындау, оныц болашащ вмiрiн айщындаушы мацызды кезец болып табылады. Мамандыщты саналы тYрде
тандамау кYрделi мэселелердi тудырады, ал MeKTenTeri кэаби багдар беру жумыстарынын твмендiгiнен мамандыкты немесе оку орнын кездейсок тандауга экeлeдi. Кэсiби e3iH-e3i аныктау мэселесш шешуге мектеп пен жогары оку орындары бiрлeсiп бeлсeндi тYрдe айналысуы тиiс.
Егер кэсiби e3iH-e3i аныктау процeсi дурыс жYргiзiлмeсe, онда квптеген окушыларда енбек ic-эрeкeтi бойынша тандалынган мамандык туралы толык танысу болмайды. Кэciби e3iH-e3i аныктаудын толыктай аякталмауы оны тиянакты жYргiзудiн кажеттшгшщ тагы бiр жагдайы.
Кэciби e3rn-e3i аныктау Yдeрiciн жYргiзудiн бiрнeшe салада жYзeгe асуы мYмкiн. Олар:
1) элеуметпк - окушылардын оку-вндiрicтiк енбектерш уйымдастырумен кэciби багдар беру жумысын дамытуга багытталган мeмлeкeттiк уйымдастыру жYЙeлeрi. Экiнiшкe орай бул багыттагы жумыстар вте баяу жYPудe.
2) педагогикалык - окушылардын мамандыкты саналы тандауга даярлау максатында окушынын жеке басына жэне сынып ужымына педагогикалык эсер ету. К^рп танда бул жумысты мектеп ужымы вз шамаларынша жYргiзудe, егер жогары оку орындарымен жоспарлы тYPдe бiрiгiп жYргiзiлce, бiраз нэтижеге кол жeткiзeрi анык.
3) Психологиялык - ерте жаcвcпiрiм кезещнде окушыны ic-эрeкeттi взiндiк саналы баскару субъекта мен баскару жэне взiн-взi баскару мeханизмдeрi рeтiндe зерттеу. Бул багытта мектеп психологтарынын Yлкeн жауапкeршiлiкпeн квптеген жумыстар аткаруына тура кeлeдi.
Калыптаскан жагдайды талдау барысында кэciби багдар беру жумысын тиiмдi жYргiзу Yшiн: кэciби багдар беру жумысын жYргiзудe педагогтардын кузырeттiлiгiн жeтiлдiру; кэciби багдар беру кызме^нде мектептщ элeумeттiк серштестермен взара ic-кимылын уйымдастыру; жастардын кэаби взiн-взi аныктауын нормативтiк жэне уйымдастыру-эдютемелш камтамасыз ету сапасын жаксарту; мектеп психологтары мен сынып жeтeкшiлeргe кэаби багдар беруге байланысты бiлiктiлiктi арттыру курстарын уйымдастыру; мамандык тандау туралы колжeтiмдi галамтор сайттарын жасау туралы усыныстарды айткымыз кeлeдi.
Сонымен корытындылай келегенде, окушылардын дурыс кэciби взiн-взi аныктай алу онын келешек вмiрiмeн тыгыз байланысты болмак. Кэciби багдар беру жумыстарына тек мeктeптi гана жауапты кылмай, когам болып Yлкeн жауапкeршiлiкпeн мойынымызга алсак, жастардыц адаспай вз калаган мамандык иeлeрi болып, когамга пайдалы игi icтeр аткаратыны cвзciз болар eдi.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Назарбаев Н. Э. (2012) «Казакстаннын элeумeттiк жангыртылуы: Жалпыга Ортак Енбек Когамына карай 20 кадам» атты Тужырымдамасы. Астана.
2. Токаев К. К. (2019) «Сындарлы когамдык диалог - Казакстаннын турактылыгы мен вркендеушщ непзЬ> //«Егемен Казакстан», №169 (29648) 3 кыркуйек. 1-6 бб.
3. Шавир П. А. (1981) Психология профессионального самоопределения в юности. М.: Педагогика.
4. Маркова А. К. (2008) Формирование мотивации учения в школьном возрасте. М.: Просвещение.
5. Климов Е. А. (1996) Психология профессионального самоопределения. Ростов-на-Дону: Феникс -512 б.
6. Thomsen R. (2012) Career Guidance in Communities. -255 p.
7. Reid H. (2015) Introduction to Career Counselling & Coaching. SAGE. -291 p.
8. Изакова А. Т. (2011) Психологические аспекты профессиональной деонтологии государственного служащего: Учебно-метод. пособие. Астана: Академия государственного управления при Президенте РК. -114 с.
9. Бейсенова Ж. Ж. (2004) Жогары сынып окушыларынын кэаби взшдш аныкталуындагы мамандык тандаулары мен взшдж багалау ерекшелжтерш зерттеу: психол.гыл. канд. дисс. автореф. 19.00.07. Алматы: Каз¥У. -30 б.
Профессиональная ориентация и профессиональное самоопределение как психолого-педагогическое
явление и процесс
Е.Б. Дуйсенбеков1, А.М. Байкулова2 Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г.Алматы, Казахстан 2Таразский инновационно-гуманитарный университет, г.Тараз, Казахстан duisenbekov.e@mail.ru, aigerim.baikulova@mail.ru
В системе образования учащимся объясняется важность профессиональной ориентации и профессионального самоопределения. Отмечается роль вуза и школы в обеспечении правильного профессионального самоопределения молодежи. Как известно, выбор профессии - это очень важный и сложный процесс для учащихся. В статье анализируются ошибки, допускаемые учащимися при выборе будущей профессии. Акцентируется необходимость психолого-педагогической поддержки процесса профессионального самоопределения для формирования готовности к самостоятельному и ответственному выбору с учетом потребностей рынка труда. Проводится анализ нескольких видов самоопределения в педагогической и психологической науке: личностного и профессионального самоопределения, характера жизненного и социального самоопределения. Анализируются и обобщаются труды ученых о профессиональной ориентации и профессиональном самоопределении.
Ключевые слова: школа, профориентационная работа, самоопределение, профессиональное самоопределение, выбор профессии, профессия.
Professional orientation and professional self-determination as a psychological and pedagogical
phenomenon and process
1Duisenbekov Y.B., 2Baikulova A.M.
Kazakh national pedagogical University named after Abai, Almaty, Kazakhstan 2Taraz Innovative-Humanitarian University, Taraz, Kazakhstan duisenbekov.e@mail.ru, aigerim.baikulova@mail.ru
The article deals with the problems of psychological and pedagogical phenomenon and the process of professional orientation and professional self-determination. In the education system, students are taught the importance of vocational guidance and professional self-determination. The role of the university and school in ensuring the correct professional self-determination of young people is noted. As they say, choosing a profession is a very important and difficult process for students. The mistakes made by students in choosing a future profession are highlighted. Authors make stress on the importance of psychological and pedagogical support in professional self-determination for the formation of readiness for independent and responsible choice, taking into account the needs of the labor market. In pedagogical and psychological science, the analysis of several types of self-determination is carried out: personal and professional self-determination, the nature of life and social self-determination. The works of scientists on professional orientation and professional self-determination are analyzed and generalized.
Keywords: school, career guidance, self-determination, professional self-determination, choice of profession, profession.
Редакцияга 26.09.2020 XYcri.
