CC BY
1ЭОЖ 372.891
БОЛАШАЦ ГЕОГРАФИЯ ПЭН1 М¥ГАЛ1МДЕРШ ОЦЫТУДА КАРТОГРАФИЯЛЫЦ
БШ1МНЩ Р0Л1 МЕН МАЦЫЗЫ
БЕЙКИТОВА АЛЬБИНА НУРАХМЯТОВНА
«География жэне экология» кафедрасыньщ ага окытушысы, Абай атындагы ^азак улттык педагогикалык университетi, Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Мацалада болашац география пэт мугал1мдерт даярлаудау картографиялыц бшмнщ мацыздылыгы туралы баяндалган. Картографиялыц бшм болашац мугалгмдердгц кэс1би цузыреттшгт арттырудыц нег1з1 болып саналады. Карталар география пэтн оцытудыц нег1зг1 цуралы болып табылады. Олар арцылы мугал1мдер географиялыц цубылыстар мен Yдерiстердi тYсiндiре алады. Теориялыц бшмдерт нацты географиялыц жагдайлармен байланыстыруга ыцпал етедi. Мугалiмдердiц кещстттт ойлау цабшеттерт дамытуда картографиялыц бшмнщ алатын орны ерекше. K,азiргi замангы бшм беру ЖYйесi дэстYрлi картографиялыц бiлiмдi гана емес, сонымен цатар цифрлыц картографияны игерудi талап етт отыр. Бул технологиялар мYгалiмдерге географиялыц деректердi жинауга, талдауга, сацтауга, визуализация жасау Yдерiсiн жецыдетШ туралы зерттеу жумысында баяндалган. Картографиялыц бшм география пэш мугалiмдерi Yшiн мацызды цузырет болып саналады.
Ктт свздер: география пэш мYгалiмi, картографиялыц бшм, кэЫби цузыреттшк, карталар, цифрлыц картография.
Юркпе. Картографиялыц бшм география пэш м:рал1мдерш даярлаудьщ мацызды цурамдас белш болып табылады. Бул бшм болашац география пэш мрашмдерше географиялыц ацпаратты дурыс iздеу, жинацтауга, оларды сацтап, ецдеуге, талдау жасауга, картографиялыц сауаттылыгын арттыруга септшн типзедг География пэншщ мазмунын толыц мецгеру Yшiн карталарды дурыс оци бшу, оларды талдау жэне интерпретациялау Yшiн картографиялыц бшм цажет болады.
Ресейдщ классикалыц жэне заманауи картографияныц теориялыц мэселелерi мен бшм берудеп базалыц тужырымдамаларын, соныц шшде географиялыц картографиялаудыц инновациялыц технологияларын М.В.Ломоносов атындагы ММУ-нщ география факультетшщ галымдары айналысып келедi. Олардыц айтуынша, инновациялар жYЙелi географиялыц картографиялаудыц классикалыц эдютерш дамыту мен жасауда пайда болады. Бул бшм мен цузыреттердщ цалыптастасуына ыцпал ететiн жаца гылыми-практикалыц идеялар, эдютемеш, технологияны жацарту мен жетiлдiрудi жогары бiлiм беру жYЙесiнен енпзуден керiнiс табады [1, б. 4-15].
Университеттщ географиялыц-картографиялыц бiлiм берудiц принцип картография, геоинформатика жэне эуегарыштыц зондылау сияцты Yш базалыц пэндердi интеграциялау болып табылып, бiлiм беру жYЙесiнiц негiзгi модульдерiн цурайды. Инновациялыц жYЙенiц цуралы ретшде электронды оцулыцтар мен видеодэрютер, компьютерлiк практикумдар, мультимедиялыц презентациялар, слайдтар, электрондыц оцу-эдiстемелiк атластар, оцу деректер базасы, оцу ГАЖ, сездштер, глоссарийлер, аныцтамалыцтар, электронды гылыми монографиялар, интернет-семинарлар, практикумдар царастырылады. Бiлiм берудеп инновациялар жаца бшм беру эдютемесшщ цалыптасуын енгiзудiц нэтижесi ретiнде царастырылады. Ресейшк университеттердiц географиялыц-картографиялыц бiлiм берудщ езектiлiгi гылыми, практикалыц, коммерциялыц жэне бшм беру цурылымдарыныц картографиялыц ешмге деген суранысыныц артуынан керiнедi [2, б. 6-12].
Карта ендiрiстiк нысандарды орналастыру мен халыцты цоныстандыруда кешспктш зацдылыцтарды аныцтауга мYмкiндiк бередi. Картографиялыц эдю аймацтагы цубылыстар мен Yдерiстердi материкалыц модельдеу нэтижелерiн жан-жацты талдауда мацызды цуралдыц
бцрц болып саналады. Адамзаттьщ барлык эрекет тYрлерi кез келген жерде жэне кез келген уакытта, ягни географиялык кещстште орын алады. Баска сезбен айтсак, карта кещспк пен уакытта болып жаткан кубылыс немесе YДерiстердi кернею тYрде бейнелеп бередi. Географиялы; бшм берудщ аймактык компонентiн окытуда картографиялык эдiс аркылы жYзеге асырылады [3, б. 272-282].
^аз1рп кезде адамдардыц картографиялык дайындыгыныц негiзiн жалпы бшм беретш мекемеде география сабагын окыту аркылы алынган бiлiмдер мен бшктер курайды. Мектептегi бiлiм берудщ картографиялык курамбелшнщ мазмунын «Географиялык акпарат кездерЬ» деген белiм курайды. Ол географиялык модельдер глобус, географиялык карта, жергшкп жердщ планы, оныц негiзгi параметрлер^ элементтерi, шартты белгiлер, картографиялык бейнелеу тэсшдер^ градустык тор, басты YДерiстер, карта бойынша багдарлау, картаны оку, гарыштык жэне аэрофототYсiрiлiмдерден турады. Сондыктан географияны окыту тэжiрибесiнде жалпы бшм беретш мектептерде бшм алушылардыц ^нделшт емiрiнде картографиялык бiлiмдер мен бшктердщ мацызын керсетуде ез бетiмен бшм алудагы белсендi танымдык iс-эрекеттерiне кеп кещл белiнедi. Эсiресе, мектеп атластары жэне жаца картографиялык бейнелеу кездерiмен жумыстар ерекше мэн берiлуi тшс [4, б. 258-264].
Картографиялык бшмдер мектеп кабыргасынан бастап калыптасады. Картограф мамандыгын игере отырып, бiлiм алушылар бул бiлiмдер заманауи бiлiм беру багдарламаларыныц аркасында ныгайтады жэне ею еселей алады. Практика керсеткендей, картографиялык бшм калыптастыруда гылыми тэсiлдердi колдану тиiмдi эдiстеме болып саналады. Гылыми тэсшдер аналитикалык жэне жYЙелi-курылымдык бшм калыптастыруга ыкпал етедi. Аналитикалык тэсш картографиялык туындаларды зерттеуде, ал жYЙелi-курылымдык тэсiл жаца карта жасауда колданылады. Зерттеушi гылыми тэсiлдердi колданып, картографиялык бiлiм калыптастыруда езi курастырган практикалык жумыстарды усынады [5, б. 121-124].
ЖОО-да география пэш муFалiмдерiн кэсiби картографиялык даярлау мiндетi географиялык жэне баска пэндердi окыту YДерiсi аркылы шешiлуi кажет. МуFалiмдердiц картографиялык дайынды^ын жYЙелi тYPде, эрi эртYрлi формада барлык бiлiм беру курстарында жYргiзiп отыру. Курстык, дипломдык, мемлекетпк емтихандарFа картография жэне оны окытудыц эдiстемесiнен сурактарды косу керек. Зерттеушшер тобы ез жумыстарында со^ы 4-курста педагогикалык такырыпка басымдык беретiн «Такырыптык картографиялау» курсын кою керек деп усыныс айтады [6, б. 125-130].
Компетенция - бул адамдардыц кэаби ю-эрекетше кажеттi бiлiм, бiлiк, кабшет мен тэжiрибесiнiц болуы. ^узыреттшк - тэжiрибе жинау нэтижесiнде калыптасып, маманныц сапалык керсеткiштерiн керсететiн кузыреттердiц кешеш. Студенттердiц езiндi жумыстарын уйымдастырудыц тшмдшп оны алдын ала жобалау, максаты мен мiндеттерiн аныктау, мазмуны, бшм беру YДерiсiндегi орны мен курылымы, бакылау жэне баFалау сиякты педагогикалык шарттардыц сакталуына байланысты болып келедь СЭЖ накты, эрi дурыс жоспарлау максаттарды жYзеге асырудыц кепiлi. СЭЖ уйымдастыруда аудиториялык жэне аудиториялык емес келемш белуде пэн мазмунын накты камтамасын ету кажет. ЭртYрлi оку тапсырмаларыныц тYрлерiн жэне оларды эдютемелш CYЙемелдеу, яFни тапсырманы орындау алгоритм^ накты усыныстармен камтамасыз етiлуi керек. Олар студентке тYсiнiктi жэне орындай алатындай етiп жасалып, орындаудыц жаца алгоритмш талап ету кажет [7, б. 63-68].
Кескш карталар - географиялык карталардыц негiзi болып саналады. Олар жаца материалды окып Yйренуде, бекiтуде, бiлiм алушылардыц бiлiмiн тексеруде, ез безмен жеке жумыстарды орындауда колданылады. Кескiн картамен жумыс жасау нысандардыц орналасуы мен олардыц езара байланыстары туралы кецiстiк бейнелердi кабылдауFа кемектеседi. Кескiн картаFа тYсiрiлген барлык географиялык нысандар баFыт баFдар табуFа, жаттап калу Fана емес картаныц шартты белгiлерiн жэне картаны рэамдеу эдiстемесiн жаксы тYсiнуге ыкпал жасайды [8, б. 53-57].
Карта 6ip уакытта окытудыц тшмдшгш арттыруга ыкпал етушi ^рнею курал, зерттеу нысаны, 6iлiм Ke3i бола алады. Сандык жэне электронды картографиялык акпарат заманауи когамньщ кYнделiктi eмiрiне мыктылап ендь Картографиялык порталдар мен сервистердi колданушылардыц саны туракты тYPде артып отыр. ГАЖ жогары 6iлiм беру жYЙесiнiц мацызды элементi. Компьютерлiк мультимедиялык технология кемепмен сабактар кызыкты, iс-эрекеттi кеп кажет ететiн тYPде eтiледi. Интерактивт такталар географиялык картаны Yлкейтiп, жан жакты керуге мYмкiндiк тугызады. География сабагында 6iлiм алушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын арттырады, iс-эрекеттерiн 6елсендiредi, акпараттык технологияны игеру аркылы жеке тулганыц элеуметтенуiн камтамасыз етедi. Заманауи геоакпараттык жэне веб-картографиялау 6iлiм беру YДерiсiн Yлкен мYмкiндiктермен камтамасыз етедi:
- сандык мэлiметтер базасын куру жэне сандык карталарды колдану жобалык окытуды жYзеге асыруга мYмкiндiк 6ередi;
- мозаикалык толыктыруды кeрсететiн картографиялык ешм жасауда топтык жоба жасау (мысалы, континенттiк сандык картасы);
- коршаган орта жагдайы, табигат ресурстар немесе накты 6iр аумактыц экономикасына катысты интер6елсендi картаны жасау жэне интернетке орналастыру жYзеге асырудыц мYмкiндiктерi [9, 6. 65-71].
Зерттеу материалдары мен эдктерь Жумыста теориялык талдау, салыстыру, дэстYрлi зерттеу эдiстерi колданылды. Болашак география пэнi муFалiмдерiн окытуда картографиялык бшм калыптастыруFа 6аFытталFан тапсырмалар жYЙесiнде жасауда Блумныц таксономиясыныц танымдык децгейлерi колданылады. Блум таксономиясы - бул 6iлiм 6ерудегi максаттарды жYЙелеуге арналFан эдiснама. Оны алFаш рет 1956 жылы американдык педагог-Fалым Бенджамин Блум мен оныц эрiптестерi эзiрледi. Бул таксономия бшм беру мен оку процестерш жоспарлау, 6аFалау, жэне дамыту Yшiн кещнен колданылатын куралFа айналды. 1956 жылы Блум жэне оныц командасы «Taxonomy of Educational Objectives: The Classification of Educational Goals» деп аталатын кiтапты жарыкка шы^арды. Бул ецбекте 6iлiм беру максаттары Yш салаFа 6eлiндi: когнитивтiк (танымдык), аффективтш (эмоционалдык), жэне психомоторлык (козFалыс). Блумныц таксономиясы негiзiнен когнитивт1к салаFа 6аFытталFан (сурет 1) [10].
Ягни теменп децгей бшу, тYсiну, цолдану. Жогары децгей талдау, синтез, багалауды цурайды.
Картографиялыц бшм цалъттастыруга багытталган тапсырмалар. 1-тапсырма. Аныцтамаларды еске тYсiру. Физикалыц географияныц негiзгi салаларын атацдар жэне аныцтамасын берiцдер. Мысалы, геоморфология, климатология, метеорология, биогеография. Орындаудыц алгоритмi:
- Географиядан оцулыцтарды немесе лекция конспектшерш царацдар;
- физикалыц географияныц эртYрлi белiмдер аныцтацдар;
- Эр типке цысцаша аныцтама берiцдер;
- эрбiр аныцтама негiзгi сипаттамасын ашатындай жэне мысалдар келтiрiп кету
2-тапсырма. Терминологияныц сэйкестiгi. Басты географиялыц терминдердi олардыц дурыс аныцтамасымен сэйкестендiр. Орындаудыц алгоритма
- сабацта немесе лекцияда бершген негiзгi географиялыц терминдердiц тiзiмiн царап шыгыцдар;
- Оларга сэйкес келетш аныцтамаларды жазып алыцдар;
- езщнщ тYсiнiгiце негiзделiп, эрбiр терминдi оныц аныцтамасымен сэйкестендiр
- глоссарий немесе географиялыц сездшт пайдаланып, езiцнiц жауаптарыцды тексер
3-тапсырма. Орналасу орындарын аныцтау. ДYниежYзiнiц кескiн картасына негiзгi континенттер мен мухиттарды аныцтап, жазып шыгыцдар. Орындау алгоритмi:
- дYниежYзiнiц таза кескш картасын алу;
- Оцулыцты немесе интернет ресурстарын цолданып, континенттер мен мухиттарды тауып алу;
- Картага нацты етiп эрбiр континент пен мухиттарды белгшеп шыгу;
- дурыс екенше кез жеткiзу Yшiн картаны тексерiп шыгу.
^азацстан Республикасыныц жалпыга мiндеттi орта бiлiм беру жYЙесiнде география оцулыцтарыныц цурылымы мен мазмунында функционалдыц сауаттылыц пен практикага багдарланган тапсырмалар кебейiп келедi. Жалпы бiлiм беретш мектептердiц география пэш муFалiмдерiнiц картографиялыц бiлiмiн цалыптастыруга багытталган кескш карталармен жумыс iстеуге арналган тапсырмалар жYЙесi 1-кестеде берiлiп отыр.
Кесте 1. «Географиялыц зерттеу эдютерЬ» бeлiмiнде кескш картамен жумыстар байланысты тапсырмалар жYЙесi (10-сынып) [11, б. 5-27]
Кескш карта Тапсырмалар
ДYние жYзi елдерi картасы 1. ДYниежYзiндегi 5 елдiц демографиялыц керсетюштерш кескiн картага диаграмма ретiнде орналастыру. 2. Салыстыру эдiсiн пайдаланып, болашацта олардыц халыц саныныц есуiне болжам жасацдар.
Шетелдiк Еуропа елдерi картасы 1.Оцулыцта берiлген 3-цосымшаны пайдаланып, ЖЮ керсеткiштерi бойынша Еуропа елдерш рангтерге жiктецдер. 2.Жогары рангтегi елдердi цызыл тYCпен бояп, себебiн тYсiндiрiцдер. З.Орташа рангтегi елдердi кек туспен бояп, себебiн тYсiндiрiцдер. 4.Темен рангтеп елдердi сары тYCпен бояп, себебш тYсiндiрiцдер.
Шетелдiк Азия елдерi картасы 1.Оцулыцта берiлген 3-цосымшаны пайдаланып, ЖЮ керсеткiштерi бойынша Азия елдерш рангтерге ж1ктецдер. 2.Жогары рангтегi елдердi цызыл тYCпен бояп, себебiн тYсiндiрiцдер. З.Орташа рангтегi елдердi кек туспен бояп, себебiн тYсiндiрiцдер. 4.Темен рангтеп елдердi сары тYCпен бояп, себебш тYсiндiрiцдер.
Америка елдерi картасы 1.Оцулыцта берiлген 3-цосымшаны пайдаланып, ЖЮ керсеткiштерi бойынша Америка елдерш рангтерге жштецдер. 2.Жогары рангтегi елдердi цызыл тYCпен бояп, себебiн тYсiндiрiцдер.
З.Орташа рангтеп елдердi кек тYCпен бояп, себебш тYCШдiрщдер. 4.Темен рангтегi елдердi сары тYCпен бояп, себебiн тYCШдiрщдер.
Африка елдерi картасы 1.Окулыкта берiлген 3-косымшаны пайдаланып, Ж1Э керсеткiштерi бойынша Африка елдерiн рангтерге ж1ктецдер. 2.ЖоFары рангтегi елдердi кызыл тYCпен бояп, себебiн тYCШдiрщдер. З.Орташа рангтеп елдердi кек тYCпен бояп, себебш тYCшдiрщдер. 4.Темен рангтегi елдердi сары туспен бояп, себебiн тYCШдiрщдер.
Африка елдерi картасы 1.Рангтерге ж1ктеу эдiсiн пайдаланып, Африка елдерш туу керсеткiшi бойынша 3 топка ж1ктецдер: - туу децгей темен елдердi сары тYCпен (8-20,6%о); - туу децгей орташа елдердi кек туспен (20,7-33,3%о); - туу децгеш жоFары елдердi жасыл тYCпен (33,4-46%о). 2.Сандык эдiстi колданып, Африка елдершдеп алдаFы 5 жылда болатын халык саныныц есуiне катысты болжам жасацдар.
^азакстанныц физикалык картасы 1ДазакстандаFы 9 физикалык-географиялык аймакты кескш картаFа тYсiру (ШыFыс Еуропа жазы^ы, Туран жазыFы, Батыс Сiбiр жазы^ы, Сарыарка, МуFалжар, Алтай, Сауыр-ТарбаFатай, Жетюу Алатауы, Тянь-Шань). 2.^азакстандаFы физикалык-географиялык аймактарды жштеуде геологиялык жэне климаттык факторлардыц ролше талдау жасацдар.
Тапсырманы орындау аркылы, базалык картографиялык бiлiмдерi калыптасатын болады. сондай ак бул жумысты электронды кескш картага да орындауга болады. веб картографиялык порталдар мен сервистердi пайдалану болашак география пэш муFалiмдерiшц картографиялык бшктершщ дамуына септшн тигiзедi. Оку сапасыныц децгей бiршама жаксара тYсетiн болады.
National Geographic MapMaker - онлайн бiлiм беру ресурстары бар платформа болып табылады. Мунда болашак география пэнi муFалiмдершщ картографиялык бiлiмiн калыптастыруFа баFытталFан тапсырмалар жYЙесi жеткiлiктi. Мунда электронды картаны Yлкейтуге немесе кiшiрейтуге, автоматты тYPде екi нYктешц аракашыктыFын елшеуге, жер бедершщ 2D, 3D Yлгiлерiн, кабаттар косуFа, профильдер сызуFа болады. мысалы, Map Skills for Students арналFан студенттерге А^Штыц кай аймактарында емiр CYPуге колайлы екенiн штаттар бойынша аныктап, картаFа белгiлейдi (сурет 2,3) [12]. Максаты - студенттер А^Ш штаттарын кабылдау Yшiн менталды картографиялауды колдану. ^алыптастырылатын даFдылары: коммуникация жэне ынтымактастык, сыни ойлау, мэселенi шешу, талдау, баFалау, географиялык акпаратты алу.
Сурет 2. А^Штыщ азге eмiр CYPуге унайтын штаттары топтары (дереккез: https://education.nationalgeographic.org/resource/mental-mapping-and-perception/)
Сурет 3. А^Ш штаттары (дереккeз:https://education.nationalgeographic.org/resource/mental-mapping-and-perception/)
Картографиялык бiлiм калыптастыруда веб картографиялык ресурстардыц рeлi мацызды болып келедь ^азiрri уакытта интернет колжетiмдi уакытта бул платформалар мен сервистердщ мYмкiншiлiктерiн барынша колдану керек.
Цорытынды. Жогарыда айтылган теориялык ецбектердi талдай келе, болашак география пэнi муFалiмдершщ картографиялык бiлiмiн калыптастырудыц бiрнеше гылыми тэсiлдерi бар екенi аныкталды. Картографиялык бшм калыптасу Yшiн кажеттi куралдар мен жабдыктарды тиiмдi пайдалану керек. ЖОО оку YДерiсiнде окытылатын пэндердщ мазмунында картографиялык тапсырмаларды кeбiрек колдану кажет деп санаймыз. Сондай ак Блум таксономиясыныц танымдык децгейлерше байланысты географиялык карталармен байланысты тапсырмалар жYЙесiн дурыс курылымдай алу керек жэне олардыц орындаудыц алгоритмiн усыну кажет.
Макала ^азакстан Республикасы Еылым жэне жоFары бiлiм министрлшнщ «Жас Fалым» 2022-2024 жылдарFа арналFан Fылыми гранттык каржыландыру АР15473403 «Болашак география пэнi муFалiмдершщ картографиялык кузыреттiлiгiн калыптастырудыц эдiстемелiк непздерЬ» жобасыныц аясында орындалды.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Лурье И.К., Прасолова А.И., Университетское картографическое образование в эпоху перемен // Геодезия и картография. - 2017. - № . - С. 4-15. DOI: 10.22389/0016-7126-20174-15
2. Берлянт А. М., Лурье И. К., Тутубалина О. В., Чалова Е. Р. Концепция университетского инновационного географо-картографического образования // Вестник Московского университета. Серия 5. География. №2. - 2009. - С. 6-12.
3. Иванищева Н.А. Реализация картографического метода в изучении регионального компонента географического образования // Геополитика и экогеодинамика регионов. Том 5 (15). Вып. 3. 2019. - С. 272-282.
4. Отто О.В., Редькин А.Г. О картографической грамотности школьников и парадоксах географического образования // Проблемы географического образования Том: 23 №3. -2017 С. 258-264
5. Радченко Л.К. Применение научных подходов при формировании картографических знаний // Актуальные вопросы образования №2. - 2022. - С. 121-124
6. Федорова А.С. Картографическая подготовка в вузах учителей географии // Проблемы и перспективы развития образования в России №45. - 2016. - С. 125-130
7. Дубцова М.М. Организационно-методическое обеспечение самостоятельной работы студентов - будущих учителей географии - как фактор формирования их профессиональной компетентности // Вестник Майкопского государственного технологического университета №2. - 2016. - С. 63-68
8. Грязева З.П. Организация работы с контурной картой по достижению предметных результатов обучающихся на уроках географии // Оценка достижения планируемых результатов освоения основной образовательной программы в системе естественнонаучного образования. Сборник материалов 43-й областной научно-практической конференции учителей географии, биологии, химии, экологии. - Киров, 2016. - С. 53-57
9. Николаева О.Н., Дубинина А.А. ГИС как средство индивидуализации обучения наукам о Земле в средней общеобразовательной школе //Актуальные вопросы образования.- №1. -2022. - С. 65-71
10. Anderson, L. W., & Krathwohl, D. R. Taxonomy for Learning, Teaching, and Assessing: A Revision of Bloom's Taxonomy of Educational Objectives. — Pearson, 2000
11. Каймулдинова К., Эбшмэжшова С. География. 10-сыныптьщ жалпы бшм беретш мектептерше арналган окулык;. Алматы: Мектеп баспасы, 2019. - 288 б.
12. National Geographic MapMaker https://www.nationalgeographic.com/
