CC BY
1УДК: 373.3 :574
БОЛАШАЦ БАСТАУЫШ СЫНЫП МУГАЛШДЕРШ КЭС1БИ ТУРГЫДАН ДАЯРЛАУДЫЦ ГЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЬЩ ЕЦБЕКТЕРДЕ ЦАРАСТЫРЫЛУЫ
БЕКСУЛТАН ГYЛДАНА НУРГАНАТЦЫЗЫ
Алматы гуманитарлы-экономикалык университетшыц «Бастауышта окытудыц педагогикасы мен эдютемесш мамандыгыныц магистранты
Ацдатпа: Оцушылардыц оцу нэтижелерт багалауга кэЫби тургыдан даярлау жеке шыгармашылыц цабтеттг дамытуды, педагогикалыц инновацияларды дурыс цабылдауы, ^нделтт1 озгерт жататын педагогикалыц ортага тез бей1мделуд1 цажет етед1. Сонымен б1рге, оцу нэтижелерт багалауга кэс1би тургыдан даярлаудыц бул турте мугал1мдерд1ц гылыми-зерттеуштк, басцарушы-уйымдастырушылыц цабглеттерг мен кэсгби жэне педагогикалыц цызмет1 жатады. Бул б1л1м беру ЖYйесiндегi соныц 1ш1нде болашац бастауыш сынып мугал1мдер1н кэаби-педагогикалыц даярлаудыц кезецдерт зерделеу барысында келешекте ел1м1здщ дамуында жогары бшм беру ЖYйесiн жет1лд1ру багыты мен оны ЖYзеге асырудыц тактикасын айцындаудагы субъективт1 идеялардыц бастамасы болмац.
Кттсвздер: Мектеп, психология, технологиялар, коммуникативтт, цузыреттшк.
Annotation: professional preparation of Students for evaluating learning outcomes requires the development of individual creative abilities, the correct perception of pedagogical innovations, and rapid adaptation to the changing pedagogical environment on a daily basis. At the same time, this type of professional preparation for the assessment of educational results includes research, managerial and organizational skills and professional and pedagogical activity of teachers. This will be the beginning of subjective ideas in the study of the stages of professional andpedagogical training in the education system, including future primary school teachers, in determining the direction of improving the system of higher education in the future development of the country and the tactics of its implementation.
Keywords: school, psychology, technology, communicative, competence.
Цазакстан Республикасыньщ «100 накты кадам» атты дамыган мемлекеттердщ отыздыгына мру женшдеп жарияланган жоспарындагы басты максаттардыц 6ipi -«...даярланатын болашак мамандардыц бэсекелеспк кабшетш арттыру жэне бшм беру элеуетш кетеру» болып отыр. Цазакстан Республикасында бшм беpудi дамытудыц 2011-2020 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасында бшм алушылар Yшiн: «баршага бipдей сапалы бшмге кол жетмзу; коммуникативпк жэне кэсшпк кузыреттшкп дамыту», - деп керсетшген [1].
Цазакстан Республикасы жогары бшм беру мемлекетпк стандартыныц
тужырымдамасында: жогары оку орындарын бтрушшердщ дайындык децгешне койылатын талаптар тYpiнде белгшенген когамымыздыц жаца элеуметтiк тапсырыстары, ез кезегшде окыту багдарламаларын езгеpтудi сондай-ак студенттердщ алатын бiлiм сапасын кетерш, бYгiнгi кYнге сай кэсiптiк дагдыларды игеруге багытталган окытудыц жаца технологияларын енгiзудi кездейдi, - деп керсетшген [2]. БYгiнгi кYнi улттык бшм беру жYЙесiнiц калыптасу жагдайындагы болашак бастауыш сынып мугал1мдерш кэсiби тургыдан даярлауга койылатын талаптармен танысып, мугал1мнщ Yздiксiз даму Yдеpiсiндегi элеуметтiк-мэдени ортаны багдарлай бiлетiн, баланыц жеке тулгалык дамуына багытталган бiлiм беpудi жYзеге асыра алатын, окытудыц мазмуны мен эдютерш, технологияларын, куралдары мен формаларын ездiгiнен iзденiспен саралап, шыгармашылыкпен пайдалана алатын педагог болу керек екенш ездершщ мiндетi pетiнде тYсiнуi керек деп есептеймiз.
Мектепке кереп - бшмдц педагогика, эдютемеден хабардар окыта бiлетiн муFалiм. Бул эрине, мугал1м Yшiн Yлкен жауапкершiлiктi ягни окыту жумысын балалардыц жас жэне жеке ерекшелштерш, сонымен катар олардыц психикалык процестершщ (кабылдау, зейiн, ойлау, ес, киял) дамуына сэйкес уйымдастыра бшу кажеттiгiн жYктейдi. А.Байтурсыновтыц сол кездщ eзiнде-ак бастауыш мектеп муFалiмше коЙFан талабы, бYгiнгi тацда да 15 м:рашмдерге койылып отырFан талаппен Yндестiк тауып отыр. Жалпы корыта келгенде, Fальшньщ бiлiм берудегi кунды педагогикалык ой тужырымдарын (мектеп, муFалiм, окытудьщ эдiс-тэсiлдерi, окытуды калыптастыру, муFалiм шеберлшнщ шыцдалуы, т.б.) бYгiнде болашак мамандарды даярлау Yшiн бiлiм беру саласында басшылыкка алынуда. Ж.Аймауытов муFалiмшц айналысатыны - Yнемi козFалып, eзгерiп, есетш, eркендейтiн Х1р1 адам болFандыктан бiркелкi эдiспен табан аумай шектелiп калуFа болмайды. Сабак беру Yйреншiктi жай шеберлш емес, ол Yнемi жацадан жацаны табатын енер. Дидактика м^ал1мге жалпы жол жоба керсетiп, жетекшшк етедi, - деп окыту, бшм беру эдюшщ катып-семiп калFан догма емес, Yнемi iзденуден туатын ю-эрекет, - деп атап керсеткен [3]. Будан шыFатын корытынды болашак бастауыш сынып муFалiмдерiн окушылардыц оку нэтижелерш баFалауда автордыц айткан кунды тужырымдарын басшылыкка ала отырып, бiлiм беруде окыту мен тэрбиелеудщ тиiмдi жолдары ретiнде окытудыц эдiс-тэсiлдерi мен педагогикалык технологияларын пайдаланудыц эдiстемесiн жетiк мецгеру кажет деп санаймыз.
Ж.Аймауытов: “Мектеп бтрш шыккан соц, бала 6y^ элемге езгенщ жэне езшщ емiрiне бiлiм жYзiмен ашылFан саналы акыл кезiмен карайтын болса, мiне, бiлiмдендiрудiц кездейтiн тYпкi максаты - осы. Мектеп осы баFытта баланыц келешекте жетiлуiне мыкты негiз болуы керек”, - деп айкындап берген. Автордыц птрш зерттеу такырыбымыз турFысынан талдайтын болсак, бiлiм берудiц максатын ХХ Fасырдыц басында айкындап бергенiн керуге болады. БYгiнгi кYннiц басты талаптарыныц бiрi элемдiк бiлiм кецiстiгiне еркш кiре алатын тулFаны дайындау болса, оку орныныц кай децгейiнде де бiтiрушi тYлектердiц бiлiмi мен бшктшгш, интелектуалдык мYмкiндiгi бастауыш сынып муFалiмдерiн окушылардыц оку нэтижелерiн баFалаудыц негiзi ретiнде карастырFан жен [4].
^.А.Сарбасова бастауыш сынып муFалiмдерiн окушылардыц оку нэтижелерш баFалауFа кешендi турFыдан келудi карастыра отырып, казiргi жаFдайда бастауыш сынып муFалiмiнiц ю-эрекетiнiц мазмуны сапалык турFыдан езгердi, ендi ол дамушы элеуметтiк-мэдени ортаны жобалай алатын, баланы тулFалык-баFдарлап окытуды жYзеге асыра бiлетiн педагог болу керек. Сонымен бiрге ол окытудыц эдiстерi мен куралдарын ездiгiнен тацдап алу мYмкiндiгiне ие болуда. Бул тужырымдаманыц бiздiц зерттеу жумысымыз Yшiн мацызы зор, ейткеш болашак бастауыш сынып муFалiмдерiн даярлауда оларта муFалiмдiк кэсiби кызметте ненi басшылыкка алу керектiгiн, окытуда ненi ескеру кажеттiгiн Yйретуге непз болады. Педагогикалык Yдерiсте эр устанымныц мэнi толык ашылады. Мысалы: теориялык бiлiмнiц жетекшi рел аткаруын окушылардыц дамуына непз болатын датды мен юкерлшт калыптастырады [5]. З.И.Калмыкованыц тужырымдамасы бойынша, окыту дамытушы, ал калыптастырушы табысты жэне шытармашылык ойлау болып табылады. Ондай ойлаудыц негiзгiлерi:
- датдыдан алыс, жауап алута мYмкiн ойлаудыц тYпнускалылыFы;
- кайталанбайтын ассоциалык байланыстыц жылдам жэне бiркалыпты пайда болуы;
- проблеманы тYсiнушiлiк кабшет жэне оны баскаша шешiмiн табу;
- ойдыц жылдамдыты;
- ассоцианыц саны, идеялар уакыт бiрлiгiнiц пайда болуы, оныц кейбiр талаптармен сэйкестш. Бул тужырымдама бойынша, ойлаудыц табыстылыты мецгерген бiлiмдi кецiнен колданута, Yйреншiктi жатдайдан жаца жатдайта кеше бшуге, кез келген мэселенi шешуге, акыл ойдыц дамуын ыкпалы зор. Жаца бiлiмдi мецгертуде окушылардыц психологиялык ерекшелшн ескеруде, табысты ойлаудыц нэтижесiнде окушылардыц кабшеттшгш дамытута мYмкiндiк тутызатынына назар аудартып болашак бастауыш сынып муFалiмдерiн окушылардыц оку нэтижелерiн баталауда басшылыкка алу усынылады.
Е.Н.Кабанова - Меллер дамыта окыту тужырымдамасында келесi шарттарды усынады:
- окытудыц барлык бeлiктерi (багдарламалар, окулыктар, эдiстеме, мектеп практикасы) окушыларда оку жумыстарыныц эртYрлi дэрежесшде эдiстер жYЙесiн калыптастыруга багытталуы керек;
- эрбiр оку пэнiндеоку жумысыныц негiзгi эдiстерiн бeлiп кeрсетiп, оларды окушылардыц бiлiмдi мецгеруше байлынысты саралап колдану;
- бiлiмдi калыптастыру окушылардыц акыл-ой эрекетiнде сезiну мен ойлаудыц езара эрекеттестiгiн камтамасыз етедi;
- окыту YДерiсiн баскаруда окушылар тарапынан езiнiц оку тужырымдамасын, жеке тулгалык дамуымен бiрге карастырады. Дорыта келе, жогарыда талданган тужырымдамалар психикалык функциялардыц дамуымен байланысты, ол эрине окушылардыц жалпы психологиялык дамуын ескеруге непз болатын тужырымдык пiкiрлер болып табылады, бул болашак бастауыш сынып муFалiмдерiн окушылардыц оку нэтижелерiн багалауда ескеретш мэселе деп санаймыз. С.А.Смирновтыц тужырымдамасы бойынша, бiрлестiк шыгармашылык эдiстемесi мунда педагогикалык YДерiстiц негiзгi максаты баланыц кабiлетiн барынша дамытуда элеуметтiк тэж1рибесшщ пэрмендi жинакталуымен жэне оныц шю психологиялык жайлылык пен ез ^шше сенiмдiлiгiн калыптастыру. С.А.Смирновтыц пiкiрiнше, муFалiмнiц iс-эрекетiнде негiзгi Yш баFытты белш керсетуге болады. МуFалiм iс-эрекетiнiц бiрiншi баFытында окушы мен муFалiм, окушы мен окушыныц езара эрекеттестiгiн уйымдастыру алFа шыFады. Мунда муFалiм алдында ете киын мiндет - достык катынастыкалыптастыру жэне окушыларды тартатын кызыкты атмосфера туFызуы кажет. Бул катынас екi баFытта: «муFалiм мен окушы», «окушы мен окушы» арасында дамуы тиiс. Окушылар арасындаFы езара эрекеттеспк жуптык, топтык жумыстарды кецiнен пайдалаетанда iске асырылады. МуFалiм iс-эрекетiнiц екiншi баFыты оку iс-эрекетiнде ойын тYрлерiн, жекелеген ойындарды уйымдастыру жатады. Ойынныц бала дамуындаFы эсерi оц эсерi окыту YДерiсiн уйымдастыруда муFалiмнiц авторитарлы эдiстерiнен бас тартудыц алFышарты болып табылады. МуFалiм iс-эрекетiнiц Yшiншi баFытында окушылардыц шыFармашылык ю-эрекетiн алFа шыFарады, ал авторлар оны ез кезегшде шыFармашылыкты екi децгейде: эвристикалык жэне креативтiк болып келген. АлFашкысы эмпирикалык сипатта, ал екiншiсi теориялык. ШыFармашылыктыц осы екi тYрi де адам Yшiн кажеттi, сондыктан оны окушылар мецгеруi тиiс. Бул тужырымдаманыц бiздiц зерттеу жумысымыз Yшiн кундылыты болашак бастауыш сынып муFалiмдерiн окушылардыц оку нэтижелерш баFалауда муFалiм ю-эрекетiнiц Yш децгейiнде мецгерту кажет. вйткеш олар педагогикалык практика кезшде осы Yш децгейдi де яFни бiрiншi субъектiлiк катынас орнату, екiншi окытуда ойын технологияларын саралап пайдалану, Yшiншi оку тапсырмаларын децгейлеп окытту технологиясын негiздеп, оныц iшiнде эвристикалык жэне шытармашылык турFыда курастыра бiлудi мецгеруi тиiс. И.С. Якиманскаяны алу сиякты коркынышсыз жэне т.б. эртYрлi эдiстермен орындауды пайдалануFа ынталандыру;
- сабак Yстiнде окушыларFа оку мазмуныныц езiне ец мацызды тYрлерi мен формаларын тацдауFа мYмкiндiк беретiн дидактикалык материалды пайдалану;
- окушыныц ю-эрекетш соцFы нэтижеге Fана карап емес (дурыс-кате), сонымен катар OFан жету Yдерiсiне карап та баFалау;
- окушыны ез жумыс эдiсiн табуFа (есептi шешу); сабак Yстiнде баска окушылардыц жумыс эдiстерiн талдауFа, анаFурлым енiмдi жумыстарды тацдау мен мецгеруге ынталандыру;
- сабак Yстiнде эрб1р окушыFа белсендiлiк, езiндiк, жумыс эдютерш тацдауда талFампаздылык танытуFа мYмкiндiк беретш педагогикалык жаFдайлар куру;
- окушыныц езш таныта алуыныц Yйреншiктi жаFдайларын куруды усынады. Бiз автордыц тужырымдамасын болашак бастауыш сынып муFалiмдерiн окушылардыц оку нэтижелерш баFалауда - басшылыкка аламыз. вйткенi, заманауи тужырымдама ретшде оныц кунды ой тужырымдарын басшылыкка алу маман даярлау мэселесшде казiргi коFам суранысына туындап отырFан суранысты канаFаттандырудаFы мацыздылыFымен
сипатталады. Г.Н.Сериковтьщ тулталык-батдарлы бшм беру тужырымдамасында: -Yйреншiктi, жаппай педагогикалык сана децгешнде бшм берудеп жеке тулталык тYсiнiгi педагог пен тэрбиеленушшердщ карым-катынасыныц этика-гуманиспк принципi ретiнде тYсiндiрiледi. Iзгiлiкке, баланы жеке тулта ретiнде кабылдаута педагогикалык ойдыц классиктерi ретiндегi Ж.Ж.Руссо, Л.Н.Толстой, М.Монтессори жэне т.б. - тулгалык тYсiнiгi педагогикалык кызмет багыттарын талдау принцип ретiнде карастырылады, оныц басты максатыныц негiзгi кeзi - жеке тулгалар. Педагогикалык Yдерiсте болып жатканныц барлыгы осы максатка жумыс ютейтш децгейде гана педагогтык болып саналады.
Аталган тужырымдаманыц бiздiц такырыбымыз тужырымдардыц барлыгын бiлiм алушылардыц эркайсысы жепк мецгерш, оны кэсiби iс-эрекетке дайындалуда тэжiрибеде колдана бiлуi тиiс деп тYЙiн жасаймыз. К.И.Салимованыц пайымдауынша, педагогика тарихы кэсiби кузыреттшктщ негiзiн курайтын кэсiби-педагогикалык кезкарастыц дамуын камтамасыз етедт Педагогика тарихы бойынша берiлетiн бшмнщ езектiлiгi мен мэнi болашак мамандарды даярлауда магыналы-кундылык кызмет аткаруында. ^аз1рп когамдагы езгерiс болашак бастауыш сынып муFалiмдерiнен кэсiби кундылык батдарды айкындап алуды талап етедi. Г.К.Ахметова бойынша, казiргi элеуметтiк мэдени когамда эртYрлi педагогикалык атымдар, тужырымдамалар, нускаулар бар. Болашак мамандар педагогикалык iс-эрекетке кажетп адамгершiлiк жэне кэсiби кундылыктарды айкындауда киналады. Бул жерде накты-тарихи амал жатдайында тарихи-педагогикалык бiлiм студенттерге эр кезецдеп педагогтар мен талымдардыц кандай идеяларды басшылыкка алу керектшн, мэдени бiлiмдiк, адамгершiлiк кундылыктарта батытталу керектiгiн нускайды. Тарихи-педагогикалык зерттеу нэтижесшде жотары педагогикалык бiлiм беру мазмуныныц калыптасуы, эдiснама парадигмасыныц кездерiн зерттеу мэселесшщ езектiлiгiн айкындатан. Автор сонымен катар тарихи-педагогикалык бiлiм, тылыми- педагогикалык, нормативпк-кужаттык, керкем туындылардыц кейбiр жагдайда субъектiлiк сипат алатынына токтала келе, оган тултаныц субъектiлiк кезкарасын, субъектшк рефлексиясын, авторлык жеке пiкiрiн жэне т.б. жаткызады. Будан шытатын корытынды котам дамуына байланысты болып жаткан езгерiстердi зерделей отырып, эр кезецнщ езiндiк келбетiн керсететiн педагогикалык тужырымдарды саралап, педагогикалык мэдениет пен педагогикалык сананы объект ретiнде карастырак, бшм берудеп субъектшк езара юршп, езара эсер етш, бiрiн бiрi толыктырады деп тужырым жасаймыз.
^.А.Сарбасова котамымыздыц жаца каркынмен алта еркендеуi, егемендi елiмiздiц дамуы бастауыш сынып муFалiмдерiнiц коFамдык-саяси даярлыFына койылатын талаптардыц децгешн жаца сатыга кетергенiн айта келш, бастауыш сынып муFалiмi казiргi окытудыц когамдык сипатын мецгеруi мен окушыларды тэрбиелеу бiлiктерiн мецгеруi кажеттiлiгiн усынтан. Автор сонымен катар, бастауыш сынып муFалiмдерi оку жоспарындагы барлык пэндердi окытатын болгандыктан, олардыц Fылыми-теориялык даярлыктарына койылатын талап ерекше болады, ягни окушылар тiл мен сананыц, ойлау мен сейлеудщ байланысы туралы утымдарды игередi, оку, жазу, сейлеу мэдениетц мэнерлеп оку бiлiктерi мен датдыларын мецгередi, ез ойын ауызша жэне жазбаша дурыс жеткiзу бiлiктерi мен датдыларын калыптастырудыц мазмуны мен эдю-тэсшдерш игередi. Жаратылыс тану неггздерт оцу барысында елкенщ табигаты мен климатыныц ерекшелiктерiн окып-уйрену, зерттеу негiздерi туралы бiлiмдердi игерiп, жергiлiктi жануарлар мен еамдштер дYниесi туралы маглумат алады, оларды кортауга окушыларды тэрбиелеудiц эдiс-тэсiлдерiмен жэне куралдарымен танысады. Бастауыш сынып муFалiмi балалардыц анатомиялыц-физиологиялыц дамуын ете терец бшп, денелiк ерекшелiктерi женiнде жан-жакты маглумат алганда тана ез жумысын тиiмдi уйымдастыра алады, - деген тужырым жасаган. Бiз автордыц пiкiрiне косыла отырып, оган косымша окытудыц педагогикалык технологияларыныц тиiмдiсiн сабактыц максатына сэйкес саралап колдана бiлуi тиiс деп санаймыз.
^огамныц суранысын канагаттандыру болашак муFалiмнен жогары мэдени адами кундылыктар мен сешмдердщ калыптаскан жYЙесiн, кэсiби белсендiлiк пен езiн-езi жYзеге
асыруга деген умтылысты талап етедт Еркш api белсендi ойлауга, оку-тэрбие YДерiсiн Yлгiлеуге, жаца идеяларды e3i туындатып, iске асыруга кабшетп болашак маманныц кэсiби децгешн кетеру мэселесi - казipгi элеуметпк экономикалык жагдайга eзектi мэселелердщ бipi болып табылады. Бipiншiден, кэсiби маман окыту барысында шыгармашыл окушыны калыптастыруга жагымды ыкпал ете алады, екшшщен, езшщ кэсiбiнде Yздiк нэтижелерге кол жетшзе алады, Yшiншiден, езшщ кэаби мYмкiндiктеpiн толыгымен жYзеге асыра алады.
Кэабилштщ екi аспектiде карастыратынын байкауга болады:
- кэсiптiк дайындыкты кетеруге арналган бшмнщ максаты;
- езшщ кэсiптiк кызметiн жYзеге асырушы болашак маманныц жай кYЙiн бейнелейтiн аралык нэтиже.
А.Н.Маркова адамныц кэсiби ю-эрекеттерде толыскандыгын бейнелейтiн кэсiбилiктiц бipнеше тYpiн атап еткен [6]:
- арнайы - жогары жеткiлiктi децгейде езшщ кэаби iс-эpекетiн мецгеру, eзiнiц кэаби дамуын одан эpi жобалауы;
- элеуметпк - бipлескен кэсiби ю-эрекетп, кызметтi бipлесiп аткару, арнайы
мамандьщтагы кэсiби карым-катынастардыц тэсiлдеpi шебеpлiктеpiн мецгеру; ез ецбепнщ нэтижесi Yшiн элеуметпк жауапкершшк;
- жеке тулгалык - жеке тулганыц eзiн-eзi танытуы мен eзiн-eзi дамыту тэсiлдеpiн, жеке тулганыц кэсiби eзгеpуiне (деформация) карсы туру эдютерш мецгеpуi;
- интеллектуалды - мамандык шецбеpiнде eзiн-eзi жYзеге асыру мен дамыту тэсiлдеpiн мецгеpуi, eзiн-eзi уйымдастыру мен eзiн-eзi актай бшуге деген дайындык. Бiз автордыц пшрше корытындылай отырып, осыларга коса муFалiмнiц акпаpаттык-кэсiби кузыpеттiлiгiн калыптастыру кажет, - деп санаймыз.
Е.М.Холостова кэсiби, элеуметнк-педагогикалык, кукыктык жэне баска сипаттарын кipiктipушi pетiндегi мазмунына сай, казipгi кезде мамандардыц элеуметтiк практикасына талдау жYpгiзедi де элеуметтiк педагогтыц, муFалiмнiц, психологтыц, тэpбиелеушiнiц, элеуметтiк кызметкеpдiц, зацгеpдiц, дэршердщ, демалыс пен мэдениет, спорт, жеке тулганыц кукыктары мен кауiпсiздiгiн камтамасыз ету кызметкеpлеpiнiц, менеджеpлеpдiц жэне т.б. жеке тулгалык iс-эpекеттеpiнiц паpаметpлеpiн аныктады. Автор бул параметрлерге: кэсiби дайындылыкты, саясат, экономика, элеуметтiк даму, мэдениет салаларынан маглуматтылыкты, баска адамдармен тш табысу бiлудi, кэсiби эдептiлiк пен сыпайылыкты, кэсiби ауыртпашылыкка деген дайындыкты, шыдамдылыкты, адамдарга деген кeцiл мен кайырымдылыкты, шешiмдеp кабылдап, олар Yшiн жауап бере бiлу шебеpлiктеpiн, езшщ кэаби iс-эpекеттеpi нэтижелеpiне когамныц кызыгушылыгын тудыра бiлу кабiлеттiлiгiн жаткызады [7].
1. ^азакстан Республикасында бiлiм беpудi дамытудыц 2011-2020 жылдарга арналган мемлекетлк багдарламасы - Астана, 2010ж.
2. ^азакстан Республикасы жогары бiлiм беру мемлекетлк стандартыныц тужырымдамасы -Алматы: Каз НПУ им.Абая, 2005. -32с.- С.19-32.
3. Демокрит В его фрагментах и свойствах древности. - М.: ОГИЗ, 1935. -375с.
4. Сократ Философия и жизнь: Руtamognia. ru/ faq/ detail.
5. Платон Собрание сочинений. В 3 т. Т.1. - М.: Мысль, 1981.
6. Алтынсарин Ы. Тацдамалы шыгармалары. - Алматы: Рауан, 1985. - 215б.
7. Байтурсынов А. Тш тагылымы. - Алмаыты, 1992. - 343 б.
8. Аймауытов Ж. Бес томдык шыгармалар жинагы. - Алматы: Еылым, 1999. - Т. 4. 304б.
ПАИДАЛАНЫЛГАН 0ДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
