Научная статья на тему 'БОЛАЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МУҲИТГА МОСЛАШУВИДА ПСИХОЛОГИК ҲИМОЯЛАНИШ МУАММОЛАРИ'

БОЛАЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МУҲИТГА МОСЛАШУВИДА ПСИХОЛОГИК ҲИМОЯЛАНИШ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

146
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / ижтимоийлашув / ҳимояланиш / “Мен” образи / мулоқотчанлик / механизм / ҳиссиёт / эгоистик / зўриқиш / диққат / ҳаракатли ўйин / Personality / socialization / protection / self-image / sociability / mechanism / emotion / selfishness / tension / attention / game-action

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Тармиза Латиповна Хурвалиева

Мақолада психологик ҳимояланиш шахснинг муқим барқарор ривожланиш тизими эканлиги асосланган. Болаларда қўрқув ҳисси, хавотир ва низоларни онгли равишда бартараф қилишга қаратилган психологик ҳимояланиш юзасидан маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF PSYCHOLOGICAL PROTECTION IN THE ADAPTATION OF CHILDREN TO THE SOCIAL ENVIRONMENT

The article analyzes the features of mental development of preschool children. It is also based on data on the impact of the environment on child development in preparation for school education.

Текст научной работы на тему «БОЛАЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МУҲИТГА МОСЛАШУВИДА ПСИХОЛОГИК ҲИМОЯЛАНИШ МУАММОЛАРИ»

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

БОЛАЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МУ^ИТГА МОСЛАШУВИДА ПСИХОЛОГИК ХИМОЯЛАНИШ МУАММОЛАРИ

Хурвалиева Тармиза Латиповна

Чирчик давлат педагогика университети Мактабгача таълим факультети, педагогика фанлари (DSc) доктори, доцент

Маколада психологик химояланиш шахснинг муким баркарор ривожланиш тизими эканлиги асосланган. Болаларда куркув хисси, хавотир ва низоларни онгли равишда бартараф килишга каратилган психологик химояланиш юзасидан маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: шахс, ижтимоийлашув, химояланиш, "Мен" образи, мулокотчанлик, механизм, хиссиёт, эгоистик, зурикиш, диккат, харакатли уйин.

PROBLEMS OF PSYCHOLOGICAL PROTECTION IN THE ADAPTATION OF CHILDREN TO THE SOCIAL ENVIRONMENT

The article analyzes the features of mental development of preschool children. It is also based on data on the impact of the environment on child development in preparation for school education.

Keywords: Personality, socialization, protection, self-image, sociability, mechanism, emotion, selfishness, tension, attention, game-action.

Шахснинг ижтимоийлашуви -бу маълум жамиятга мос билимлар, кадриятлар, меъёрлар, хагти-харакашар тизимидан иборат ижтимоий хаётга кириша бориш жараёнидир. Мактабгача ёшдаги болаларнинг ижтимоийлашуви жараёни мураккаброк булиши мумкин. Чунки бола уз атрофидаги кишиларнинг таъсирига кура ижтимоий хаётга мослаша бошлайди. Болада ижтимоий хаёт ва мактаб таълимига мослашишида турли хил вазиятлардаги зурикишлар, худди катталардай низоли вазиятдан чикишга интилишлари психологик химояланишга мойилликни юзага келтиради. Психологик химояланиш-шахснинг муким баркарор ривожланиш тизими булиб, у куркув хисси, хавотир ва низоларни онгли равишда бартараф килишга йуналтирилганликдир.

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

December, 2022

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ.

Психологик химояланишнинг асосий вазифаси-ижобий "Мен" образини шакллантириш, турли хил ташки холатлардаги вазиятларни бола онгига таъсир килинишидан сакланиш, хавотирланишни сусайиши ва уз-узини бахолашни юкори булиши билан чегараланади. Психологик адабиётларда ижобий "МЕН" образи туртта таркибга булинади. Яъни:

1. МЕН- химояланган, хавфсиз, соглом, омадли.

2. МЕН- мустакил, эркин, буйсунмас, тобе эмас, узгалардан нимаси биландир устунрок.

3. МЕН-аклли, билагон, мослашувчан, вазиятни назорат килувчи.

4. МЕН-чиройли, таъсирчан, севимли, такрорланмас, бошкаларга ухшамас, ноёб.

Ижобий "МЕН" болада узини эркин ифодалашдаги шахсий тажрибасида намоён булиб, психологик химоя механизмини яратади. Узини эркин ифодалаш истаги болада илк ёш давридаёк турли тусикларга дуч келиб, у бу вактда уларнинг ечимини топа олмайди. Айникса катталар томонидан бола фаолиятини куплаб танкид килиниши бунга сабаб булади. Болага катталар томонидан утказилаётган турли хил таъсирлар унинг табиий ривожланишига тусик булади бу эса психологик химояланишни юзага келишга олиб келади. Х,имояланиш механизмлари куйидаги холатларда намоён булади: таъсирчанлик ва уз-узига таъсир, мулокотчанлик, барчанинг диккат марказида булишга интилиш, кучли хиссиётларга бойлиги, мактанчоклик, узига нисбатан танкидни кабул килмаслик. Салбий хулк-атворнинг пайдо булиш сабаблари эса ёлгончилик, бахона излашга мойиллик, уйламасдан иш тутиш, узини салбий харакатларини ошкора курсатиш кабиларда курина бошлайди.

Психологик химоя механизмининг мураккаблиги шундаки, болада жавобгарлик хисси сусаяди, магрурлик, эгоистлик, касд олишга интилиш, тез хафа булиш, кайсарлик, камгаплик, пессимистлик, индамаслик каби салбий сифатлар хам юзага келиши мумкин.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бола химояланиш реакциясининг шаклланишида ота-оналарнинг таъсири юкоридир. Ота-онанинг нотугри мулокоти гохида болада тушкинлик кайфиятини юзага келтиради. Шунинг учун бола узи учун махсус химоя механизмини ишлаб чикишга мажбур булиб, ота-онанинг тахдид таъсиридан химояланади. Масалан: зулмкор ота таъсирида яшаётган бола узини хиссий реакциясини

December, 2022

662

ривожлантириб, итоаткорлиги билан химояланади, унинг барча топширикларини сузсиз бажариб, узининг "МЕН" химоя механизмидан ташкарига чикиб кетади. Ёки вазият бошкача тус олиши мумкин. Худди шу холатда бола "МЕН" химоясига утиб, узини химоя кила бошлайди. Мактабгача таълим муассасасида таълим-тарбия жараёнининг тугри йулга куйилганлиги юкоридаги муаммоларни олдини олишда мухим омил булиб хизмат килиши лозим. Шу билан биргаликда катталар томонидан курсатилаётган ёрдам бола психологик химоясининг асосий бугини булиб колади.

Юкоридаги холатлар боланинг соглигига ва унинг тулаконли ривожланишига салбий таъсир курсатади. Хуш шундай экан, боланинг психологик соглигини химоя килишнинг кандай усул ва воситалардан фойдаланиш зарур. Яъни боланинг онги ва рухий ички кечинмаларига салбий таъсир этувчи жараёнлар ечимини кандай топиш мумкин. Х,ар куни бола хаётида турли хил вазият ва муаммолар учрайди. Баъзан болага боглик булиб, рухиятидаги бир хиллик, ички ва шахслараро низоларни бартараф этилишига сабаб булади. Болаларга катталарга нисбатан бир мунча мураккаброк чунки улар уч "Олам"да яшайдилар.

1. "Тасаввур" оламида бола нима булса, уни шундайлигича узи уйлаганидек кабул килади.

2. "Болалар жамоаси" оламида бола тасаввуридаги олам бошкачарок тарзда булиб, уйда ва кучадаги холатлар болалар жамоаси ичида тугри келмай колиши мумкин.

3. "Катталар" оламида болалар узларини катталар олдида худди кичкина одамчалардек хис киладилар.

Бола уз хатти-харакатлари ечимини топишда узи сезмаган холатда муаммоли вазиятга тушиб колиши мумкин. Болага уз ички имкониятларидан фойдаланишига ёрдам бериш керак. Яъни, психологик химояланишни турли шакллари, зурикишни сусайтириш ва болага осойишталик яратиш шунингдек, психик согликни сакланиши хакида хам кайгуриш даркор.

Психологик химоя узига хос фильтр-тозаловчи сифатда намоён булиб, у бола онгига факат салбий таъсир килмайдиган маълумотларни етказиб беради. Психологик химоя механизмида бола узи ва узгалар харакати кандай булиши лозимлигини онгли равишда фикрлай олади. Х,аёт тажрибасининг етишмаслиги боланинг рухий жарохат олишига сабаб булиши мумкин. Буларга катталарнинг бола мехнатига бефарклиги, болага ёккан нарсалар катталарга яъни ота-онаси ёки тарбиячисига ёкмаслиги айникса уларга "Сендан бу иш

December, 2022

663

чицмайди" деб танбех беришларини мисол килиш мумкин. Бу бола калбини жарохатлайди ва уни омадсизликка олдиндан "дастурлаб" куяди. У узини хеч нимани эплай олмайдиган, нунок хис килади ва келажакда ташаббус

V> V> ' W Г-" Т-1 '' W w

курсатишга куркадиган булиб колади. Бу болани узига булган ишончини сусайтиради. Шунингдек, болани бошка болаларга таккослаб камситилиши; болага ота-онанинг вакт ажратмаслиги; онаси билан психик богликликни йуклигини мисол килиш мумкин. Булар бола организми ва уни рухиятига таъсир утказувчи салбий окибатлардир. Аксинча, ота-оналар, тарбиячилар болаларнинг узига булган ишончини юксалтириши керак. Психологик химоя шахсий "МЕН" ни химоясида туради. Бола маълумки, доимо узининг юриш-туриши, сузлари, хиссиёти, эхтиёжи, ижодини, рагбатлантиришларини ёктиради.

Бола "МЕН"ини химоя килиш учун турли вазиятларда узини назоратдан ва танкиддан саклаш усулларидан хам фойдаланишга харакат килади [3]. Психик химояланишнинг турли шакллари ёки усулларидан фойдаланишга мажбур булади. Болалар психик химояланиш муаммоларини таникли психолог олимлар Р.Грановский, Л.Гребенникова, Б.Зейгарник, Е. Романова ва бошкалар урганиб, психик химояланиш куникмаларини ривожлантириш буйича илмий тавсиялар ишлаб чикканлар. Мактабгача ёшдаги болаларни химоя реакцияларини онгли равишда шакллантириш учун машгулотларнинг максад ва мазмунини асосан психик химоя механизмига йуналтириш керак. Бунда асосан рухий зарар етказувчи омилларни камайтириб, узига бахо беришни юкори даражада булишига, боланинг муваффакиятсиз харакатларини камайтиришга эътибор каратиш лозим.

Мактабгача ёшдаги болалар билан олиб бориладиган машгулотлар тузилиши куйидагича булиши мумкин.

1. Муаммоли вазиятни яратиш ва мухокама килиш.

2. Болалар кизиктирган мавзулар буйича улар билан дустона сухбат утказиш.

3. Уз муаммоларини расм оркали ифодалаш.

4. Хдракатли уйинлар, релаксация машклари, фаол харакатлар оркали болаларда ирода хулкини шакллантириш ва бу оркали узаро ёрдам куникмаларига ургатиш.

5. Машгулотлар 30 дакика давомида олиб борилиши зарур.

Куйида бундай машгулотлардан намуналар келтирамиз.

Болалар хиссиёти ва харакатларига доир машгулотлар.

Машгулотнинг максади:

December, 2022

664

- Болаларда психологик химоя механизмини аниклаш;

- Улардаги хиссий зурикишни сусайтиришга ургатиш;

- Ноурин харакатларни онгли равишда тушинишларини таъминлаш.

Машгулотнинг бориши:

1. Муаммоли вазият: Пулат уртокларига пластилиндан ясалган икки хил шаклни олиб келади. Бу шаклларни уртоги Ботир ясаганини айтиб, болалардан бу шакллар ким ёки нима эканлигини топишларини сурайди. Болаларнинг барча жавоблари диккат билан тинглаб борилади.

Муаммоли вазиятни хамкорликда мухокама килиш:

- Ботир шакллардан кимни ясаган?

- Болалар нима учун бу шаклларни масхарабоз деб аташди? (чунки ясалган нарса кулгили эди)

- Ясалган нарса ухшамагандан кейин Ботир нималарни хис килди? (хаяжон, кайгу, ачиниш).

Вазият шу тарика давом этади. Болалар узлари ясаган нарсалар ва расмларни эсга олиб, бу вазиятлардаги хис-туйгуларини ифодалай бошлайдилар. Тарбиячи болалар жавобларини умумлаштириб, хар бир инсон камчиликка йул куйиши аммо уни онгли равишда сезиб, тугрилаш учун харакат килишларини тушунтириб беради ва доимо камчиликларни бартараф этишда бошкаларга зарар етказмасликларини таъкидлайди.

Болаларга машгулот давомида куйидаги маслахатларни бериб бориш мумкин:

-I- Агар сен ноурин харакат килиб, айб иш килган булсанг, ундан узинг хам уялаётган булсанг, бундай вазиятда энг яхши йул уз айбингни тан олиб, кечирим сурашдир. Шунда якинларинг ва дустларинг сени кечиришади.

-I- Узингни тинчлантириш учун эса кулайрок утириб, кузларни юмган холда охиста нафас олишдир. Бунда нафас олганда 5 гача, нафас чикарганда эса 7 гача санаш тавсия этилади. Бу жараёнда бола психик механизмининг химояланиши тезлашади [1; 37].

ХУЛОСА

Катталар ва тарбиячилар боланинг хaëт йyлидaги хар бир харакатини доимо рaFбaтлaнтириб yлaрнинг yзигa бyлгaн ишончини юксалтириши лозим.

Боланинг психик химояланиши Уз "МЕН"лигини кaбyл килиш ва 6уни бошкалар хам кабул килишларига эришишидир. Лекин бола баъзан узини узлигидан хам ортикрок даражадаман деб уйлаб, танкидга эътибор бермайди, йук нарсаларни хам худди

December, 2022

665

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

хаёлидаги "МЕН" каби химоя килаверади. Психик химояланиш боланинг тулаконли шахс булиб шаклланишида асосий омил булиб хизмат килади.

фаркланадилар: иродали болаларда бу нарса уларнинг мулохазакорлиги, доимий ижобий харакатдаги фаолиятлари билан намоён булади, узига ишончи суст булган болалар эса бефарклилиги ва бепарволиги билан ажралиб туради.

REFERENCES

1. Авдеева Ю.В. Коммуникативное развитие детей 5-7 лет.М.: Сфера, 2012-64 с.

2. Васильева М.А., Гербова В.В., Комарова Т.С. Программа воспитания и обучения в детском саду. М.: Мозаика-Синтез, 2005. - 208 с.

3. Давлетшин. М.Г., Ш.Дустмухамедова ва бошк. Ёш даврлари ва педагогик психология.Укув методик кулланма.-Т.: 2004-129 б.

4. Хурвалиева, Тармиза Латиповна. "МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ АТРОФ ОЛАМ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ САМАРАЛИ ЙУЛЛАРИ." Academic research in educational sciences 3 (2020): 931-936.

5. Хурвалиева, Т. Л. (2021). МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ АТРОФ ОЛАМ БИЛАН ТАНИШТИРИШ МАЗМУНИ ВА КОМПОНЕНТЛАРИ. Academic research in educational sciences, 2(3), 205-210.

6. Хурвалиева Т.Л Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш моделининг инновацион тузилмаси ва мазмуни. Мугаллим хэм Yзлуксиз билимлендириу илимий-методикалык журнали. Нукус.2022.№1. 133137 бетлар.

7. Хурвалиева Т.Л. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништиришнинг методик жихатлари. Узбекистон Миллий университети хабарлари.Тошкент.2022.№2. [1/2/1]. 263-266 бетлар

8. Хурвалиева Т.Л. Use of integrated tasks in preparation of preschool children on environment. International journal of innovative research in Sciense, Enjeenering, and texnology, India. 2022.№3. 2331-2334 v.

9. Хурвалиева Т.Л. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш тамойиллари ва самарали йуллари. Ta'lim, fan va innovatsiya. Маънавий-маърифий, илмий-услубий журнал. ^шкет1. 2022 йил№3. 12-18 бетлар.

Болалар узларининг химоя воситалари билан бир-бириларидан

December, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

10. Хурвалиева, Т. Л. (2022). Болаларни мактаб таълимига тайёрлашда атроф оламнинг таъсири. Academic research in educational sciences, 3(6), 290-294.

11. Хурвалиева Т.Л Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш тамойиллари ва самарали йуллари. Таълим фан ва инновация. Маънавий -маърифий, илмий-услубий журнал. Т.2022 №1-сон. 12-17 бетлар.

12. Latipovna, K. T., & Abdurashidovna, M. D. (2022). WAYS OF INTRODUCING PRE-SCHOOL CHILDREN WITH ENVIRONMENTS. British View, 7(2).

13. Khurvalieva, T. L., Nosirova, R. K., Khamidovna, N., & Maripova, M. J. A. (2022). POSSIBILITIES OF USING ART THERAPY IN PRESCHOOL EDUCATION. Ann. For. Res, 65(1), 5842-5848.

14. Хурвалиева, Т. Л. (2019). Мактабгача ешдаги болаларнинг психик ривожланишига оид назариялар. Современное образование (Узбекистан), (7 (80)), 23-30.

15. Хурвалиева, Т. Л. (2022). МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРДА СЕНЗИТИВ РИВОЖЛАНИШ ДАВРЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ЖШДТЛАРИ: https://doi. org/10.53885/edinres. 2022.9. 09.039 Хурвалиева Тармиза Латиповна Чирчик давлат педагогика университети, педагогика фанлари доктори (DS^, доцент Xolmatova Salima Qo'ziboevna Чирчик давлат педагогика университети "Болалар спорти" кафедраси укитувчиси. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (9), 292-297.

16. Хурвалиева, Т. Л. (2022). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI ATROF OLAM BILAN TANISHTIRISHDA MILLIY VA XORIJIY TAJRIBALAR: Xurvalieva Tarmiza Latipovna, Pedagogika fanlari doktori (DSc), Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti Maktabgacha ta'lim metodikasi kafedrasi dotsenti, Teshabaeva Zamira Sobirovna, Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti Maktabgacha ta'lim metodikasi kafedrasi katta oqituvchisi. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (7).

December, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.