Научная статья на тему 'БОЛАЛАРНИ МАКТАБ ТАЪЛИМИГА ТАЙЁРЛАШДА АТРОФ ОЛАМНИНГ ТАЪСИРИ'

БОЛАЛАРНИ МАКТАБ ТАЪЛИМИГА ТАЙЁРЛАШДА АТРОФ ОЛАМНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

155
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психик / сезги / идрок / тафаккур / аффектив / комлекс / интеллект / шахс / қизиқиш / интеграция / тасаввур / метод / атроф олам / манипулятив. / psychic / intuition / perception / thinking / affective / complex / intellect / personality / interest / integration / imagination / method / environment / manipulative.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Тармиза Латиповна Хурвалиева

Мақолада мактабгача ѐшдаги болаларни психик ривожланиш хусусиятлари таҳлил қилинган. Шунингдек, мактаб таълимига тайѐрлашда атроф оламнинг бола ривожланишига таъсири бўйича маълумотлар асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article analyzes the features of mental development of preschool children. It is also based on data on the impact of the environment on child development in preparation for school education

Текст научной работы на тему «БОЛАЛАРНИ МАКТАБ ТАЪЛИМИГА ТАЙЁРЛАШДА АТРОФ ОЛАМНИНГ ТАЪСИРИ»

Academic Research in Educational Sciences ISSN: 2181-1385

Volume 3 | Issue 6 | 2022 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

БОЛАЛАРНИ МАКТАБ ТАЪЛИМИГА ТАЙЁРЛАШДА АТРОФ

ОЛАМНИНГ ТАЪСИРИ

Тармиза Латиповна Хурвалиева

Педагогика фанлари (DSc) доктори, доцент Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Мактабгача таълим факультети

хусусиятлари тахлил килинган. Шунингдек, мактаб таълимига тайёрлашда атроф оламнинг бола ривожланишига таъсири буйича маълумотлар асосланган.

Калит сузлар: психик, сезги, идрок, тафаккур, аффектив, комлекс, интеллект, шахс, кизикиш, интеграция, тасаввур, метод, атроф олам, манипулятив.

The article analyzes the features of mental development of preschool children. It is also based on data on the impact of the environment on child development in preparation for school education.

Keywords: psychic, intuition, perception, thinking, affective, complex, intellect, personality, interest, integration, imagination, method, environment, manipulative.

Жахон микёсида мактабгача ёшдаги болаларни интеллектуал ва эмоционал жихатдан ривожлантириш, атроф олам билан таништириш жараёнини инсонпарварлаштиришнинг креатив моделлари амалиётга татбик этилган. ЮНЕСКОнинг 2015 йилдаги халкаро Конгрессида "мактабгача таълим тарбияланувчиларни комил инсон булиб ривожланишида мухим погона хисобланиши, ижтимоийлашуви ва узгарувчан оламга мослашишига замин яратиши" белгиланган. Мактабгача таълим концепциясининг максади боланинг мактабда таълимига хар томонлама тайёрлаш, уларда умуминсоний кадриятлар (эзгулик, яхшилик, багрикенглик)ни тарбиялашдан иборат. Бугунги кунда мактабгача таълим дастурлари ижтимоий мослашувчанлик характери билан сугорилган булиши талаб

АННОТАЦИЯ

Маколада мактабгача ёшдаги болаларни психик ривожланиш

ABSTRACT

КИРИШ

этилади.

June, 2022

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жахонда мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш ва уларда экологик тарбияни шакллантиришга йуналтирилган педагогик жараённи инновацион ёндашувлар асосида такомиллаштириш, болаларнинг кизикиш ва эхтиёжлари, ёш хусусиятига мос имкониятларига йуналтирилган укув-тарбия жараёнини шакллантиришга каратилган илмий-педагогик тадкикотлар манзилли олиб борилмокда.

Болаларнинг табиат ва ундаги узгаришлар, атроф оламда учрайдиган нарсалар, вокеа-ходисалар хусусида огзаки саволларга тугри ёки кисман тугри жавоб бериши муассасада методик ишларнинг тизимли йулга куйилганлиги, оилада таълимий мухитнинг яратилганлик даражаси, тарбиячиларнинг касбий компетенциясига бевосита богликлигини курсатади. Атроф олам хакидаги тасаввурларнинг бола ривожланиши ва мактабга комплекс тайёр булишидаги таъсири ва ахамиятини катор олимлар илмий асослаган.

Мактабгача ёшдаги болаларни таълим-тарбиясига оид юнон олими Демокрит куйидаги фикрни билдиради "билиш жараёнини икки погонадан иборат, яъни улар сезги ва тафаккур. Улар бир вактда пайдо булади ва ривожланади. Шунинг учун болалар тафаккур оркали купрок маълумотга эга булади. Тарбия инсонга уч нарсани бериши керак: яхши фикрлаш; яхши сузлаш; яхши бажариш" [154; 27-б]. Олим ахлокий тамойиллар инсонга тугилишидан берилмайди, балки тарбия натижаси эканлигини асослайди.

Швейцариялик психолог олим Эдуард Клапаред боланинг хар томонлама ривожланишида уйиннинг ахамияти катта эканлигини уктиради. Уйинларни куйидаги турларга ажратади: болаларни индивидуал хусусиятини ривожлантирувчи уйинлар; интеллектуал уйинлар (билиш кобилиятини ривожлантирувчи); аффектив уйинлар (хиссиётни ривожлантирувчи) [154; 27-б].

Д.Б.Эльконин ва В.В.Давидовларнинг таъкидлашича "мактабгача ёшдаги болалар назарий тушунчаларни тез тушуна оладилар, улар олдиндан узлаштирадиган маълумотларни амалда куриб гувохи буладилар. Чунки илк ёшдан болаларда предметли яъни буюм ва нарсалар билан шугулланишни ёктиради. Бу эса болада аклий кобилиятни ривожланишига туртки беради" [154; 27-б].Болалар нарса ва буюмлар билан танишиш оркали, уларнинг белги-хусусияти, вазифалари ва тузилишини узлаштиради. Буюм ва нарсаларни умумлаштириш куникмасини бола дастлаб харакат оркали узлаштиради, кейин эса суз билан мустахкамлайди. Бола буюмлар ва уларнинг вазифаларини узлаштириб олгач, турли

June, 2022

291

вазиятларда улардан фойдаланишни хам билиб олади. Бола буюмлар ва фаолиятнинг узаро богликлигини англай бошлайди. Яъни харакат билан буюмларни узгаришини тушунади. Бундай манипулятив харакатлар хар кандай уйинчок ва буюмлар билан боланинг уйнай олишини таъминлайди.

Рус олими В.М. Бехтерев педологик институт ташкил этди. Бу институтда болани турли йуналишларда урганилган: шифокор ва физиологлар бола ривожланишининг психофизиологик конуниятларини; гигиенистлар организмнинг барча функцияларини тугри ривожланиши хамда ёшга доир психик функцияларни ривожланиши; социолог ва юристлар боланинг жамиятдаги хулк-атвор бузилишини сабабларини урганишларини курсатиб утган [156;16-18-б]. Бугунги кунда болаларни мактаб таълими мухим булган бешта соха яъни, жисмоний ривожланиш ва соглом турмуш тарзини шаклланиши, ижтимоий-хиссий, билиш жараёни ва ижодий ривожланиш асосида тайёрланади.

Вальдорф педагогикасининг асосчиси Р.Штайнер инсонпарварлик тамойили хусусида шундай дейди: "Болаларнинг хаёти кизикарли булиши эртаклар, кушик, ракс ва сахналаштирилган намойишлар, кул мехнатининг турли шакли билан таъминланади. Катталар болани бошкармай ва босим утказмай, мазмунли уйинлар учун шароит яратиши, кундалик хаётда кутаринки ижобий хислар, кайфиятни ташкил этиши лозим" [196,197].

Болада кобилият ва иктидор атроф оламни англаш негизида ривожланади. Бунда асосий тамойил болага ижобий муносабатда булиш, унинг ютукларини бахолашдан иборат. Вальдорф педагогикасида фарзанд тарбиясида ота-оналарнинг фаол иштирок этиши марказий уринда туради.

Б.Н.Водовозова болага илк ёшидан сенсор тарбия бериш методикаси хамда аклий тарбия беришнинг "якиндан узокка, оддийдан мураккабга, нарса ва буюмлар уртасидаги алокадорлик, конкрет тушунчадан мавхумгача" каби педагогик тамойилини асослайди [84].

Болаларда аклий тарбия негизида маънавий-ахлокий сифатлар ривожланади хамда фукаролик тарбияси, жамиятда узини тутиш маданияти шаклланиб боради. Атроф оламнинг узига хослиги шундаки, у интеграцион характерга эга булиб, табиат ва жамият, тарихий-маданий, табиий-ижтимоий жихатдан узаро тизимли равишда болалар онгида акс этади.

6-7 ёшли болаларнинг психологик жихатдан мактаб таълимига тайёрлигини аниклаш бунда болаларнинг психик жараён ва хусусиятларини, имкониятларини хисобга олган холда таълимни рационал ташкил килиш йулларини белгилаш

June, 2022

292

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 6 | 2022

зарур. Олима таълимни узлаштириш кандай амалга оширилиши, диктат, идрок, хотира,тафаккур ва хаёл каби психик жараёнларни фаоллаштириш керак. Инсон узини англаса, атроф оламни хам англайди, калб ва рухият инсон танасидаги коидалар бир хил кечади. Болаларнинг психик ривожланишида атроф оламга кизикишнинг урни мухимдир. Уларни бирор фаолиятга ундаш, уйин фаолияти оркали амалий харакатларни муваффакиятли бажаришга тайёрлаш тарбиячилардан методик компетенцияни талаб этади. Укув-тарбиявий фаолиятни ташкил этишда болалар фаолиятининг турли шаклидан уринли фойдаланиш мухим.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мактабгача таълимда укитиш ва тарбиялаш воситаси сифатида болаларнинг ёш хусусиятларни инобатга олиш мухимдир. Шу боисдан мактабгача таълимда индивидуал ва дифференциал ёндашувга катта ахамият берилади. Мазкур ёндашувлар болаларнинг интеллектуал ривожланишида мухим хисобланади. Бунда укув жараёни болаларнинг ички имкониятлари ва уларни руёбга чикаришга йуналтирилади.

Мактабгача ёшдаги болаларни мактаб таълимига тайёрлашда куйидаги тамойилларга таяниш мухим:

> таълим олиш мотивацияси-таълим жараёнининг барча кисмини болаларнинг эхтиёжи ва кизикишларига кура ташкил этиш;

> олий жараёнларни ривожлантириш- таълимни ташкил этишда болалардаги психик жараёнларнинг барчаси иштирок этиши талаб этилади, турли хил фаолиятда муаммоли вазиятларни муваффакиятли хал этиш ва ижодий фаол харакатни таъминлаш;

> маълумотларни цайта ишлаш-болалар топширикларни мустакил равишда бажаради, муаммо ечимини излаб, энг макбул жавобларни танлайди ва аник хулоса чикаради.

Тарбиячилар томонидан бола учун кулай педагогик шароит яратилиши лозим. Болани мажбурлаш эмас, унинг эхтиёжи ва кизикишларига эътибор бериш максадга мувофик. Болалар эхтиёжини кондириш оркали таълим жараёнида уларнинг фаол булишларига эришиш мумкин. Маълумки, атроф олам билан мулокотда булиш, болаларга амалий тажрибаларни бажариш имконини беради.

ХУЛОСА

Атроф олам мактабгача таълим мазмунини алохида компоненти булиб, бу йуналишда болалар эгаллаши лозим

June, 2022

293

Academic Research in Educational Sciences ISSN: 2181-1385

Volume 3 | Issue 6 | 2022 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

булган билим ва компетенциялар давлат талаблари мазмунида алохида акс

этишлари, билим олишга булган кизикиши ва эхтиёжини кондиришда ота-онанинг эътибори, катталарнинг шахсий намунаси, тарбиячининг билими ва махорати алохида урин эгаллайди. Болаларга самимий муносабат, таълимга замонавий ёндашув, хорижий тажрибаларни урганиш ва уларга кура миллий таълим бериш усулларини куллаш бугунги кунда педагог-тарбиячилар олдидаги энг мухим асосий вазифадир. Педагогик жараёндан кутилаётган натижаларни кафолатлашга эришишда прогностик (хар бир тарбияланувчининг имкониятларини олдиндан билган холда укув топшириклар мураккаблик даражаларини белгилаш ва уларни тайёрлаш)-диагностик (жараёнда узини окламаган метод ёки ёндашувларни тахлил килиш оркали мослашувчан вариантларини тайёрлаш хамда болалар хатти-харакатларидаги салбий холатларнинг сабабларини бевосита фаолиятда кузатиш) методлардан самарали фойдаланиш оркали интерфаол укув мухитини яратиш керак. Болаларда уз хатти-харакатларини идора этишда ихтиёрий кобилиятнинг етарли эмаслигини инобатга олган холда хар бир болага индивидуал ёндашиш, уларда билишга кизикишни кучайтиришга йуналтирилган уйин турларидан самарали фойдаланиш. Катта ва тайёрлов гурух болаларида мустакиллик,уз хатти-харакатларини бошкариш, узини узи ташкил этиш куникмаси мавжудлиги боис, уларда саводхонлик малакаларини шакллантиришда оила, мактаб ва бошка ташкилотлар билан манзилли корпоратив хамкорликни кучайтириш.

REFERENCES

1. Водовозова Е.Н. Умственное и нравственное воспитание детей от первого проявления сознания до школьного возраста.М.: Либроком, 2012- 400 с.

2. Крайг.Г., Бокум Д. Психология развития-9-е изд.-СПб.: Питер.-2012.-940с.

3. Марцинковская ТД. Детская практическая психология: Учебник/ М.: Гардарики, 2003.-255.

4. Штайнер Р. «Воспитание ребенка. Пер.с нем-М.: «Парсифаль» 1993.- 35 с.

5. Хурвалиева Т. The Psychological Peculiarities of Preschool Children to Be Ready For School Education. International Journal of Progressive Sciences and Technologies Vol. 14 No.2 2019.Р. 235-237

6. Эльконин Д.Б. Психология игры. -2-е изд.-М.:Гуманит.изд.центр Владос,1999.-360 с.

эттирилган. Тарбияланувчиларнинг уз шахсий имкониятларини намоён

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.