Научная статья на тему 'БОЛАЛАР ШЕЪРИЯТИДА СИФАТЛАШ (ЭПИТЕТЛАР)ДАН ФОЙДАЛАНИШ'

БОЛАЛАР ШЕЪРИЯТИДА СИФАТЛАШ (ЭПИТЕТЛАР)ДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

482
66
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бадиий тасвир воситалари / сифатлаш / эпитет / троп / кўчим.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилафруз Собирова

Мақолада ўзбек болалар шеъриятида бадиий тасвир воситаларидан бири бўлган сифатлаш(эпитет) лардан фойдаланиш орқали болаларда оламни реал идрок этиш, нарса ва ҳодисаларнинг белгиларини аниқ ҳис қилиш ва ўз нутқларида улардан тўғри фойдалана олиш кўникмаларини ривожлантириш ҳақидаги фикр-мулоҳазалар баѐн қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОЛАЛАР ШЕЪРИЯТИДА СИФАТЛАШ (ЭПИТЕТЛАР)ДАН ФОЙДАЛАНИШ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-112-117

БОЛАЛАР ШЕЪРИЯТИДА СИФАТЛАШ (ЭПИТЕТЛАР)ДАН

ФОЙДАЛАНИШ

Дилафруз Собирова

Андижон давлат университети мустакил тадкикотчи

АННОТАЦИЯ

Макрлада узбек болалар шеъриятида бадиий тасвир воситаларидан бири булган сифатлаш(эпитет) лардан фойдаланиш оркали болаларда оламни реал идрок этиш, нарса ва ходисаларнинг белгиларини аник хис килиш ва уз нуткларида улардан тугри фойдалана олиш куникмаларини ривожлантириш хакидаги фикр-мулохазалар баён килинган.

Калит сузлар: бадиий тасвир воситалари, сифатлаш, эпитет, троп, кучим.

КИРИШ

Болалар шеъриятида кенг кулланган бадиий тасвир воситаларидан бири сифатлаш(эпитет)дир. Сифатлаш кенг маънода предмет белгиларидан бирини кучайтириш ва шу оркали китобхон диккатини жалб этиш хамда ифодавийликни ошириш максадида кулланадиган поэтик усул саналади [1. Б. 14 ].

У объектнинг кайсидир бир жихатини аникловчи оддий белги эмас, балки муаллифнинг дунёни индивидуал хис килиши оркали унинг эмоционал-рухий, бадиий фикрлаш призмасидан утказилган мураккаб жараёндир [2. Б. 12].

Бошкачарок килиб айтадиган булсак, предметнинг сифатини тасвирли, образли ифодалаш учун ишлатиладиган суз, тропнинг бир турига сифатлаш дейилади [6. Б. 91].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Илмий манбаларда сифатлаш троп, кучим деб хам юритилади.

Эпитет, аслида, юнонча epitheton - илова этилган, изохловчи сузларидан олинган булиб, бадиий сифатлаш демакдир. У нарса-ходисанинг белгисини образли ифодалайдиган бадиий аникловчидир. Тил нуктаи назаридан каралса, сифатлаш (эпитет) хамиша аникловчи вазифасида келади, лекин оддий аникловчидан фаркли равишда, у бадиий-эстетик вазифа бажаради. Оддий аникловчи нарса-ходисани бир турдаги бошка предметлардан ажратиб

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-112-117

курсатиш учун хизмат килса (ок булут), эпитет унга хос муайян белгини ажратиб, таъкидлаб курсатади (кордек оппок булут). Куп холларда эпитет белгини кучма маъно оркали ифодалайди. Бундай холларда метафорик эпитет хосил булади (ширин куён) [5. Б. 369].

Болалар шеъриятида сифатлаш (эпитетлар)лар асосий бадиий тасвир воситаларидан саналади ва улар куйидаги гурухларга булинади: 1. Тургун, доимий, баркарор эпитетлар. Бундай эпитетлар болаларга аталган шеърларнинг аксариятида учрайди. Ижодкорлар оламдаги нарса ва ходисаларни, шахсларни тасвирлашда уларга хос булган доимий белгиларга асосий эътиборни каратадилар. Бу оркали болаларда оламни реал идрок этиш, нарса ва ходисаларнинг белгиларини аник хис килиш ва уз нуткларида улардан тугри фойдалана олиш куникмаларини ривожлантиришни бош максад килиб оладилар. Мисол учун болаларга аталган шеърларда куп дуч келинадиган олтин сузига эътибор бериб курайлик.

"Узбек тилининг изохли лугати"да унга куйидагича изох берилган: ОЛТИН 1 Менделеев даврий ситемасининг 1-гурухига мансуб кимёвий элемент; сарик-кизгиш тусли кимматбахо нодир металл, зар, тилла. 2 Кучма. Х,ар кандай кимматбахо ёки азиз нарса хакида. 3 Шу металлдан зарб килинган пул. 4 Кимматбахо, бебахо (фикр, гап, суз, иш, вакт ва шу кабилар хакида) [4. Б. 118].

Болалар шоирлари олтин сузини юкоридаги маъноларда уз шеърларида махорат билан куллай олган. Масалан, К.Турдиеванинг шеърларидан олинган куйидаги сатрларга эътибор бериб курайлик: 1. Олтин сандик очилди, Ундан тилак сочилди. 2. Яшил ёзни кузатиб, Олтин куз кирган замон. Эй, иссикжон, иссикжон, Учмокдасан, кай томон? 3. Катта богда мевалар куп, Аммо зумрад майсалар, Мевалари олтин, кумуш, Барги гуё найзалар. (Кавсар Турдиева. "Сайланма", 59-, 334-, 365- бетлар)

Берилган гапларнинг биринчисида олтин "эзгулик, яхшилик сакланадиган жой", иккинчисида "фасл", учинчисида "мева"ни сифатлаб келмокда. Бу каби шеърлар болаларнинг фикрлаш дунёсини устиришга, улардаги эстетик дидни ривожлантиришга, улар нуткнинг гузал тарзда юзага чикаришга хизмат килади.

Болалар шеъриятида кулланган сифатлаш (эпитет)ларнинг мавзу доираси кенг ва серкирра. Уларда олтин, кумуш, тилла, темир, мис каби маъдан номлари; ок, кизил, яшил, кук, заррин, лоларанг каби ранг-тусни ифодаловчи сифатлар, паст, баланд, юксак, юкори, катта, кичик, улкан, бахайбат сингари

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-112-117

шакл-куринишни англатувчи сузлар; шух, асов, кайсар, мехнатсевар, чевар, аълочи, иккичи каби хусусиятни билдирувчи лексик бирликлар куп учрайди.

Кабутарнинг оппок тусда булиши, далаларнинг яшил рангга кириши, кизларнинг лоладек гузал куринишда булиши - булар табиий хол. Ижодкорлар болаларга аталган шеърларда мазкур холатларни илгашга, хис килишга, улардан рохатланишга даъват этадилар.

Оппок каптар уйин тушиб, Учиб утар боглардан. (Абдурахмон Акбар. "Уйкучининг тушлари", 23-бет); Яшил дала, теринг лола, Куймасидан яна жала. (Кавсар Турдиева. "Сайланма", 243-бет); Лоладек сулувларга, Токи гулдек бир хонага, Безак булиб колмасин. (Кавсар Турдиева. "Сайланма", 467-бет)

Тахлиллар шуни курсатадики, болалар шеъриятида баркарор сифатлашлардан кура ижодкорларнинг индивудуал ёндашувлари кузга ташланади. Мисол учун Анвар Обиджон, Абдурахмон Акбар, К.Турдиева, Камбар Ота томонидан киз бола учун кулланган сифатлашларга диккат килиб курайлик.

Мисоллар: Зехнига-ку таъриф йукдир, У шунака топкир киз. (Абдурахмон Акбар. "Уйкучининг тушлари", 23-бет); Жилмайиб карар, Менга кушни киз. (Кавсар Турдиева. "Сайланма", 102-бет); Мехнатсевар саришта киз, Озода-ю фаришта киз. (Камбар Ота. "Куёш бола, ой бола", 33-бет) ва х.к.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Сатрларда юксак махорат билан кулланган зур, топкир, кушни, мехнатсевар, саришта, озода, фаришта сифатлашлари киз, киз бола характерига хос булган белги-хусусиятларни юзага чикариш учун хизмат килмокда. Болалар шоирлари бундай сифатлашлар воситасида ёшлардаги ижобий фазилатларни ривожлантиришга, шундай характердаги кизлардан урнак олишга даъват этадилар. Шу билан бирга инжик, эркатой, такасалтанг, дангаса, ишёкмас каби сифатлашларига эга булган кизларга ухшамасликка чакирадилар. Айрим ижодкорлар уз тупламларида сифатлашларнинг узига хос мозаикасини яратганлар. Масалан, Яхё Тоганинг "Карчигайнинг жияни" тупламидаги шеърларда "шифобахш шотут", "супок сарик сабзи", "аччик саримсок", "чутир юзлик кулупнай", "найнов терак", "митти жон капалак", "мугомбир, айёр тулки", "шалпангкулок куён", "йирткич бури", "кукракдор, ёлдор арслон", "текинхур какку", "беозор мусича" сифатлашли бирликлардан махорат билан

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-112-117

фойдаланган. Хдтто "^овуннинг укаси" шеърида "хандалак"нинг эпитетлари сифатида "хушбуй", "париваш", "малак", "тур коплаган", "дунгалак", "хуштаъм", "юм-юмалок" каби унлаб сузлар куллаган.

Шунингдек, Анвар Обиджон "^оринботир" тупламида кориндор фил, молфеъл кийик, тулпок куён, гул куён, жужахур шокол, угри шокол, сулув хакка, яшил дафтар, вахший бури, контур бури, огзи кон бури, ювош бури, ахмок бури каби эпитетли бирликларни ишлатган.

2. Муваккат сифатлашлар. Бадиий адабиётда, жумладан, болалар адабиётида ижодий индивидуалликнинг узига хос куринишлари намоён булиши билан бирга, нарса-ходисаларнинг кутилмаган жихатларини тавсифловчи сифталаш (эпитет)лар учрайди. Бундай сифталаш (эпитет)лар ифоданинг ёркин, тасвирнинг жонли булишига хизмат килиб, асарнинг эстетик таъсир кучини оширади [5. Б. 369].

Масалан: Мисоллар: Анжиргинам, анжиржон, Митти-митти кулчанон. Купчиб тупрок - хамирда, Пишдинг куёш - тандирда. (Анвар Обиджон, "Кулчалар", 63); Бой бола-ю, бой бола, Куёш бола, ой бола. Поклардан таълим олар. Соглардан таълим олар. (Анвар Обиджон. Капалак кушиги", 22-бет); Навруз дарагин топибми бодом, Оппок куйлагин кийибди шодон. Безанди урик унга хавасда. Дейишар куриб: "Улкан гулдаста" (Маъмур ^аххор. "Ок маймок ва музкаймок", 54-бет); Тинчликман, тинчлик -Энг гузал кушик. Мен олтин эшик, Тинчликман, тинчлик. (Олкор Дамин "Тинчлик кушиги", 2-синф учун "Синфдан ташкари укиш китоби"дан, 18-бет) ва хк.

Эътибор берилса, митти кулчанондек анжир, куёш бола, ой бола, оппок кордек булут, тилла бола, тилла олма, олтин эшик каби суз бирикмалари таркибида келаётган сифатлашлар доимий эмас, муваккат эпитетлар саналади. Бу каби сифатлашлардаги икки жихатга эътибор бериш керак: а) улар индивидуал характерга эга; б) асосан, кучма маънода кулланган.

3. Кучайтирилган, метафорик сифатлашлар. Бу каби сифатлашлар куйидаги жихатлари билан ажралиб туради: а) сузлар кучма маънода кулланади; б) эмоционал-экспрессив буёкдорлик кучли булади; в) бадиий таъсирчанлик назарда тутилади; г) анъанавий сифатлашлардан кочилиб, янги, кутилмаган сифатлашлар кулланади; д) ижодкорларнинг индивидуал истеъдодлари юзага чикади.

Мисоллар: Ёмгир ерни ийдирар, Яшил чакмон кийдирар. (Турсунбой Адашбоев, "Она тилим", 4-бет); Хазинангни оч, осмон, Ерга момик курпа ёп.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-112-117

(Н.Орифжонов "Оппок кор", 2-синф учун "Синфдан ташкари укиш китоби"дан, 76-бет); Дарахтдаги куртакча, Узин улгайган билиб, Яшил тилин курсатар, Кишни калака килиб... (Абдурахмон Акбар. "Гаройиб автобус", 23-бет); Ватанимнинг боглари, Ойна - булоFи гузал. (Барот Исроил "Шундай улкам бор", 1-синф учун "Синфдан ташкари укиш китоби"дан, 7-бет); Юрмас аччик изгирин, далаларда изиллаб. Келар ёкимтой, ширин, Шабадалар гизиллаб. (Дилшод Ражаб. Поезднинг боласи, 24-бет).

Сатрлардаги "яшил чакмон" - кукламдаги майсалар, "момик курпа" - кор, "яшил тил" - баргнинг сифатлаши. "Сатанг куён", "ёкимтой, ширин шабада" -оригинал сифатлашдир

Кавсар Турдиеванинг "Пахта" шеърида пахтага нисбатан "пага-пага ок булут", "дур" сифатлашларини махорат билан куллаб, чанокларда оппок булиб очилиб ётган пахталарнинг бетакрор куринишини тасвирлаган.

Ишонмасанг, бироз кут, Ахир, хар йил кузакда. ПаFа-паFа ок булут, Пайдо булар кусакда. Булутлар-чи, дур каби Гузаларга сочилар. Ушлай дея уларни, Чаноклар ланг очилар. (Кавсар Турдиева. "Кулча нон", 8-бет) Куз фаслида баргларнинг "тилла тангача", бахорда чакмокнинг "олмос калам" сифатига эга булиши хам ижодкорларнинг яратувчанлигини курсатиб турибди. Дарахтлар огушидан, Учар тилла тангача. (Камбар Ота. "Куёш бола, ой бола", 15-, 29- бетлар); Чизар олмос каламда, Нурдан кийик шохини. (Турсунбой Адашбоев, "Она тилим", 4-бет)

Истеъдодли болалар шоири Х.Комилов турт каторлик шеърда бахорнинг тасвирини жуда чиройли тарзда гавдалантириб бера олган. Осмоннинг кук-куклиги феруза, булутларнинг оппоклиги парку, дарахтларнинг оч пушти рангдалиги нафармон ссифатлашлари ёрдамида тасвирланган. Охирги катордаги бахмалдай сузи ухшатиш саналади. Феруза осмон, Парку булутлар, Атроф нафармон,

Бахмалдай кирлар. (Х.Комилов. "Мазали китоб", 5-бет) Болалар шеъриятида сифатдошларнинг содда ва мураккаб куринишлари учрашини хам таъкидлаб утиш даркор. Масалан, "ширин" сифатлаши уз ва кучма маъноларда К.Турдиева шеърларида махорат билан кулланганини кзатиш мумкин.

Ёздик дастурхон, Олинг патир нон. Келинг, ширмойга Ва ширин чойга; Шоирга тунги чирок, Калам, когоз яхширок. Фазогирга пулат куш, Уйкучига

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 7 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-7-112-117

ширин туш; Бизда ширин хар бир суз, Шундан хамма инок дуст. Хдммада шириндир тил, Огримайди асло дил; Пластилиндан уй ясасам, Битта узим. Бувим суйиб эркалатар: "Ширин кузим"; Полизимизда шу кун, Пишмокда ширин ковун; Кузда канор-канорман, Ширин-нордон анорман; Болалик, болалик энг ширин эртак, Болалик десанг энтикар юрак. (К.Турдиева. "Сайланма", 12-, 42-, 56-, 112-, 218-, 267-, 399-бетлар)

Мураккаб таркибли эпитетлар турли суз туркумларининг бирикишидан хосил булади ва бадиий таъсирчанликни кучайтишга хизмат килади.

Масалан: Мисоллар: Пахмок кора булутча - Карокчилар кемаси. Оймомони угирлаб, Кочмокчи у чамаси. Сузиб юрар кемача, Елканлари хилпираб. Хдйриятки ой ундан, Тушиб колди гилдираб. (Анвар Обиджон, "Оймомони угирлаш", 34-бет) Бу гапда "пахмок кора булутча" бирлиги "сифат+сифат+от" колипида тузилмокда ва эстетик таъсирчанликни кучайтирмокда.

ХУЛОСА

Умуман олганда, сифатлаш (эпитет)лар моддий борликни идрок этиш усулларидан бири булиб, у оркали нарса ва ходисаларга хос булган белгилар узига хос шаклларда юзага чикарилади ва бу жараёнда таъкидга, бадиий таъсирчанликка алохида ахамият каратилади. Китобхонга тугридан тугри эмас, балки муайян белгини кучайтириш, алохида ажратиб олиш оркали таъсир курсатилади.

REFERENCES

1. Воронова А.Г. Эпитеты и определение в языке Камоэнса: Автреф. дисс... канд. филол. наук. - Москва, 1999.

2. Губанов С.А. Эпитет в творчестве М.И.Цветаевой: семантический и структурный аспекты: Автреф. дисс... канд. филол. наук. - Самара, 2009.

3. Серебренникова Н.Г. Механизм эпитета: Автреф. дисс... канд. филол. наук. - Тамбов, 2002.

4. Узбек тилининг изохли лугати. 5 жилдлик, 3-жилд. - Тошкент: УзМЭ давлат илмий нашриёти, 2007.

5. Куронов Д. , Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик лугати. -Тошкент: Академнашр, 2013.

6. Х,ожиев А. Тилшунослик терминларининг изохли лугати. - Тошкент: Узбекистон Миллий Энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2002.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.