Научная статья на тему 'БОҒДОРЧИЛИК, УЗУМЧИЛИКДА ТЕХНИК-ТЕХНОЛОГИК ЖИҲАТДАН ЯНГИЛАШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ ВА ИСТИҚБОЛДАГИ ВАЗИФАЛАРИ'

БОҒДОРЧИЛИК, УЗУМЧИЛИКДА ТЕХНИК-ТЕХНОЛОГИК ЖИҲАТДАН ЯНГИЛАШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ ВА ИСТИҚБОЛДАГИ ВАЗИФАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

184
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Боғ / ток / тизим / истиқбол / машина / энергетик восита / қурол / вазифа / тавсия

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — А. А. Садриддинов, А. Т. Мусурмонов, Х. Б. Утаганов, Л. Т. Ишанходжаева

Мақолада боғдорчилик ва узумчиликда бажариладиган технологик жараѐнларга мос маҳсус энергетик воситалар, машиналар ва қуролларниишлатиш тавсия этилган, соҳада механизациялаштириш даражасини кўтариш учун истиқболдаги вазифалар белгиланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по энергетике и рациональному природопользованию , автор научной работы — А. А. Садриддинов, А. Т. Мусурмонов, Х. Б. Утаганов, Л. Т. Ишанходжаева

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОҒДОРЧИЛИК, УЗУМЧИЛИКДА ТЕХНИК-ТЕХНОЛОГИК ЖИҲАТДАН ЯНГИЛАШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ ВА ИСТИҚБОЛДАГИ ВАЗИФАЛАРИ»

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

3-SHO'BA. BOG'DORCHILIK VA UZUMCHILIK TARMOQLARINI MEXANIZATSIYALASHTIRISHISTIQBOLLARI

БОГДОРЧИЛИК, УЗУМЧИЛИКДА ТЕХНИК-ТЕХНОЛОГИК ЖИХДТДАН ЯНГИЛАШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ ВА ИСТЩБОЛДАГИ ВАЗИФАЛАРИ

А. А. Садриддинов А. Т. Мусурмонов Х. Б. Утаганов Л. Т. Ишанходжаева

академик М.Мирзаев номидаги БУВИТИ

АННОТАЦИЯ

Маколада богдорчилик ва узумчиликда бажариладиган технологик жараёнларга мос махсус энергетик воситалар, машиналар ва куролларниишлатиш тавсия этилган, сохада механизациялаштириш даражасини кутариш учун истикболдаги вазифалар белгиланган.

Калит сузлар: Бог, ток, тизим, истикбол, машина, энергетик восита, курол, вазифа, тавсия.

КИРИШ

Республикамиз иктисодиётида дехкончилик тармоги, хусусан мева ва узумчиликнинг урни бекиёс. Мазкур тармок ахолини озик-овкат ва саноатни хомашё билан таъминлашда мухим ахамият касб этади. Мамлакатимиз ахолисининг мева ва узум махсулотларига булган талабини кондириш максадида сунги йилларда ушбу йуналишдаги фермер хужаликлари сонини купайтиришга катта эътибор каратиб келинмокда.

Богдорчилик ва токчиликни механизациялаш даражаси сохани ривожлантиришда танлаб олинган стратегик йуналишга боглик. Хрзирги пайтда бог ва ток парваришида интенсив технология кенг кулланилмокда. Идеал холатда сохани тула механизациялаш барча ишларни тулик; механизмлар ёрдамида бажарилишини билдиради.

Материаллар ва методларМеханизацияни асосини энергетика воситалари ташкил этади. Хрзирги кунда мамлакатимизда интенсив технология асосида, мева ва узум етиштириш иш жараёнларини механизациялаш, бошлангич этапни бошидан кечирмокда. Мавжуд чет эл минитракторлари, хамда уларга мослаштирилган иш куроллари ва машиналардан фойдаланилмокда. Бу сохани

298

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

тула механизациялашга имкон бермайди. Энергетика воситалари хам турлича булиб мамлакатимиз иклим-тупрокшароитига, мева-узум етиштириш интенсив технологиясига тулик мос келмайди.Мавжуд энергетика воситаларига агрегатланган машиналар ёрдамида республикамизда мавжуд булган 424 минг гектар атрофидаги (275 минг гектар бог ва 149 минг гектар токзор) экинзорларга ишлов бериб келинмокда.

Юкорида курсатиб утилган тракторларнинг барчаси Узбекистонга четдан келтирилган ва келтирилмокда. Жумладан, МДХ давлатлари Россия, Белоруссия ва Украина дан хамда АКШ, Германия, Голландиядан келтирилган ва келтирилмокда.

Соха мутахассисларининг эътирофига кура энергетика воситалари ва уларга зарур булган бутловчи кисмларнинг четдан келишининг камайиши сабабли богдорчиликни механизациялаш даражаси 30% га, узумчиликда 2022% га тушиб колди. Ушбу холат сохада нохуш бог ва токзорларнинг таназзулга учраш вазиятини юзага келтирди. Шундай бир огир вазиятда ерга эгалик килишнинг янги шакли пайдо булиши билан богдорчилик ва узумчиликда ахвол янада мураккаблашди. Янги ер эгалари зарур техника воситаларининг йуклиги боис, мавжуд техникалардан кулбола иш куролларидан, пахтачилик комплексининг машиналаридан фойдаланиб бог ва токзорларни бузиб, урнига сабзавот, полиз ва картошка экинларини эка бошлашди.

Юкоридагиларни инобатга олиб, келгусида интенсив бог ва токзорлардаги иш жараёнларини механизациялаш учун энергетика воситаларини, энергия-ресурс тежамкор машиналарни яратиш шу куннинг устувор вазифаларидан саналади.

Мамлакатимиздаги анъанавий хамда интенсив бог ва токзорларда кучатларни экишга тайёрлаш ва уларни парваришлаш, Хрсилни йигиб олиш жараёнларини урганиш шуни курсатмокдаки, битта энергетика воситаси билан барча механизациялашган иш жараёнларини бажаришнинг имконияти йук. Шунинг учун, айрим ишларни (бог ва токзорлар учун ерни экишга тайёрлаш, эски богларни реконструкция к;илиш, дарахтлар кундаларини кавлаб олиш ва урнини чукур юмшатиш, ерларни лазер бошка рувли текислагичлар ёрдамида текислашда, муваккат сув йулларини утказишда ва бошцалар) пахтачиликда кулланилаётган мавжуд занжирли ёки гилдиракли тракторлар ёрдамида бажариш максадга мувофик.

Богдорчилик ва токчилик хужаликларининг ер майдонлари турлича булганлилигини инобатга олган холда бог ва токзорлар учун тракторлар оиласини яратиш (0,2; 0,6; 0,9; 1,4; 2; 3) максадга

мувофик; булади. Бунда 0,2 ва 0,6 классига тааллукли

15-iyun, 2022

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

y-tadqiq

мотоблок ва минитракторлар томорка ва кичик ер майдонли фермер хужаликлари (ер майдони 1 дан 10 гектаргача) бог ва токзорларидаги катта хажмдаги огир ишларни механизациялашда кул келса, 0,9 ва 1,4 классидаги тракторлар ер майдоналари уртача 10 дан 30 гектаргача булган богва токзорлардаги катта хажмдаги огир ишларнинг бажаришни механизациялаш имконини беради. 2 ва 3 классга тааллукли махсус энергетика воситалари катта ер майдонларида ташкил этилган богдорчилик ва токчиликка ихтисослашган хужаликлардаги огир ишларни бажаришда кул келади. Ушбу энергетика воситалари классик (анъанавий) ва замонавий (интенсив) бог ва токзорларнинг энергетика воситаларига куядиган талабларини инобатга олган холда яратилганлиги яъни махсус тракторлар булганлиги сабабли сохадаги ишларнинг катта хажмини бажариши лозим.

Тракторларни танлашда барча гилдираклари етакчи ёки харакатлантиргичлари занжирли булганларига эътиборни каратиш лозим.

Бог ва ток катор ораларида ишлайдиган махсус трактор универсал характерга эга булиб, барча механизациялашган иш жараёнларида тегишли бог ва токчилик машиналари билан макбул агрегатланиши ва агротехник тадбирларни уз вактида ва коникарли бажариши зарур. Тракторнинг барча гилдираклари етакчи 4К4 хамда занжирли юриш кисми билан жихозлана оладиган булиши керак. Занжирлиси купрок макбул булади. Ушбу тракторлар узаро юкори даражада унификациялашган булмоги даркор. Бундан ташкари, база трактор асосида бир класс паст ва бир класс юкори тракторларни яратишни имконини берсин.

База трактор асосида мевали дарахтлар кучатини экиб, парваришлаш учун, колеяси ростланадиган, баланд клиренсли портал тракторини яратишни хамкузда тутиш лозим. Ушбу трактор ёрдамида мевали дарахтлар кучатлари катор ораларига ишлов берилади, тайёр кучатларни кавлаб олишда фойдаланилади. Махсус богдорчилик ва токчилик трактори базасида унинг янги модификациясини ишлаб чикиш мумкин.

Мамлакатимизда адир ва тог ён багирлари, лал микор ерларда хамбогва токчилик жадал ривожланаётганини инобатга олиб база тракторни кияликда ишлай оладиган модификациясини хам яратиш максадга мувофик; булади.

Хрсилни йигиб олиш, кучатлар, минерал угитлар ва бошка ашёларни богватоккатор ораларида ташиш максадида богдорчилик кичик тракторларидан бири (0,6 классдаги) билан юкори унификациялашган, юкори манёврчан узи юрар шассини ишлаб чикиш максадга мувофикдир.

Натижалар ва уларнинг та^лили. Юкорида келтириб утилганлардан куриниб турибдики, богдорчилик ва токчилик

сохасидаги барча ишларни механизациялашни битта

15-iyun, 2022

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ^lmiy-tadqiqoHnstitut^^^^^^^^^^^

RI^OJLAäiSmiS^iiMlmmmYmmmäimSL

энергетика воситаси ёрдамида бажаришнинг имкони йук.

Бог ва токзорларда айрим ишлар хужаликларда мавжуд булган пахтачилик учун мулжалланган энергетика воситалари ёрдамида бажарилган. Айрим холлардагини бог ва токзор учун мулжалланган махсус тракторлар четдан келтирилган. Машиналар тизимида кузда тутилган богдорчилик ва токзор учун кузда тутилган умумий ишларга мулжалланган тракторлардан CLASS AXOS-340, AXOKS-630, МХ-135, «Магнум», «CLASS» кишлок хужалигида оммавий булган универсал-чопик тракторлардан МТЗ-80, Т-25, Беларус-82.1. TL-100, «New Holland», узи юрар шасси Т-16 лардан фойдаланилмокда. [1,2]

Богдорчилик ва узумчилик учун энг зарур булган, катор ораларида 20 дан ортик технологик жараёнлар: ерни хайдаш, катор ораларини чукур юмшатиш, минерал угитларни тупрокка солиш, сугориш эгатларини олиш, тиркиш киркиш, бегона утларга карши курашиш, узум новдаларини кумиш ва очиш, зараркунандаларга карши курашиш, катор ораларига сидератларни экиш ва йигиш каби иш жараёнларида мавжуд энергетика ва техника воситалари кенг кулланилган ва кулланилмокда

Кучатларни бог ва токзорларга экишда узум кучатларини экувчиНЮ-19, чукур ковловчи КЯУ-100Б машиналари ёрдамида утказилади.

Богларда катор ораларини шудгорлаш махсус бог плуглари ПС-4-30А ва янги BFP-2,BFP-3 плуглари ёрдамида 20-25 см чукурликда амалга оширилади.

Органоминерал угитларни чукур солиш (50 см чукурликкача) У0М-50 типидаги машина ёрдамида бир изда утказилади. Келажакда бог-токзорларга чукур юмшатгич билан угитлагичнинг биргаликдаги агрегатини ишлаб чикиш инобатга олинган булиб, бир вактнинг узида у дарахтлар шох-шаббаси жойлашувига караб, чукур юмшатиш хамда угитларни солиш имконини беради.

Тупрокка тоза ишлов бериш ва сепилган сидератлар уругини кумиш дискли барана ДБТ- 2,5 ва сидератлар уругини экиш махсус экиш машиналари СХМ-4П, "Amozone" томонидан, дарахтлар танаси атрофи тупрокларига ФА-0,76 русумли бог фразасига ухшаш, сидератларни майдалаш КИР-1,5С богдорчилик урок майдалагич ёрдамида амалга оширилади [1,2]

Богларда культивациялаш, сугориш эгатлари очиш, минерал угитларни солишда янги ВК-5 бог культиватори ва ток катор ораларини культивациялашда UK-3 ва сугориш эгатларини очиш ва угит солиш UAOO-3 машиналари ёрдамида утказилади.

Токларни кумишдава ярим очишда UOYO-3 русумли машинадан фойдаланилади.

Бахорда ток тупларини очишда МПВ-1Б ва Т0М-0,45А машиналаридан фойдаланилади, улар куртаклар ёзилгунигача

301

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik

тупларни очиш, кузда эса тупрок билан кумиш имконини беради. Туп ва новдаларни майдалаш учун ИЛВ-1 типидаги машина ишлаб чикилади. Богда новдаларни киркиш МКО-3 машинасида, кучли усувчи токзорларда тупларни чилпиш ЧВС машинасида, тупларни киркиш ПАВ-8 пневмоагрегати ёрдамида амалга оширилади. Мева ва узум хосилини йигиштиришда кул мехнатини камайтириш максадида мева йигиштириш комбайнлари КПУ-2, ВУМ-15(Россия), 'FELIX" ,«GACEK» (Фирма «Weremczuk», «GAŒK», Польша), узум хосилини йигиштиришда КВР-1, », «Дон » ^^^GRÉGOIRE G8.260 ELITE (фирма Gregoire Besson, Франци), комбайн Pomac V.TP (Италия) тавсия этилади.[1,2]

ПК-0,75 терилган мева узумларни ортиш ва ташишда юкортгич, ярим тиркама - ПВС-29 юклагичи ва алмашувчи кузовли СК-28 хамда контейнер ташувчи ПК-4 ишлатилади.

Богкайчи ва НВО типидаги арраларни чархлаш учун СЗУ-2А типидаги асбоб чархлайдиган станок ёрдамида амалга оширилади. Махсулотларни кайта ишлаш максадида меваларни товар ишлов берувчи ЛТО-6 линияси ишлатилади. Меваларни богдан ташиш учун вилкасимон ПК-0,75 типидаги юкортгичдан фойдаланилади.

Юмшатгич-культиватор ВК-5 бир йуналишда бир вактда иккитадан ортик операцияни бажариш имконини беради, бу бог катор ораларидаги машиналар харакатини 20-30%га камайтиради, тупрокни зичлашишига ва сочилувчанлигига, кул мехнат харажатларни камайтиришга олиб келади. Бог ва токзорларда кишлок хужалик зараркунандаларига карши комплекс ишлов берувчи вентиляторли VP-1, «DALDEGAN», ОВМ-400, ОВМ-1500, «PORTER KUHN» пуркагичлардан фойдаланилади. Интенсив богларни кимёвий химоя килишда, шунингдек анъанавий богларда учокли пуркаш тадбирларини олиб бориш максадида ранецли ОГ-101 "Аида" маркали кул пуркагичи хамда пневматик ОРПД-12М маркали двигателли ва ОДК-"КАРИОЛА" С-100 двигателли пуркагич арава оркали амалга оширилади. (2)

Хулоса. 2021 йилгача мамлакатимизга чет элдан келтирилаётган мотоблок, минитрактор ва тракторлардан бог ва ток ишларини бажаришда кулланиладиган, энг куп иш куроллари билан жихозланган универсалини танлаб олиш ва махсус трактор, ерни хайдаш, катор ораларини чукур юмшатиш, минерал угитларни тупрокка солиш, сугориш эгатларини олиш, тиркиш киркиш, бегона утларга карши курашиш, узум новдаларини кумиш ва очиш, зараркунандаларга карши курашиш, катор ораларига сидератларни экиш,йигиш ва хосилни йигиш, ташиш каби иш жараёнларида кенг кулланилган машиналарни ишлаб

302

Akademik M.Mirzaev nomidagi Bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti

ytadqq

чикилгунча фойдаланиш. 2025 йилгача махсус тракторни ваерни хайдаш, катор ораларини чукур юмшатиш, минерал угитларни тупрокка солиш, сугориш эгатларини олиш, тиркиш киркиш, бегона утларга карши курашиш, узум новдаларини кумиш ва очиш, зараркунандаларга карши курашиш, катор ораларига сидератларни экиш,йигиш ва хосилни йигиш, ташиш каби иш жараёнларида кенг кулланилган машиналарни илмий асосланган параметрлар асосида ишлаб чикиш (локализация), кенг хужалик ва давлат синовларини утказиш.2030 йилгача классик ва замонавий интенсив технология талабларига мос универсал юриш кисмли, юкори даражада унификациялашган узидан бир класс паст ва бир класс юкори тракторларни ишини бажара оладиган тракторни ишлаб чикиб уни сохадаги барча огир юмушларни механизациялаш учун машина ва куроллар билан жихозлаб, сохани механизациялаш даражасини кутариш ва сохани саноат асосида ривожлантиришни йулга куйиш.

Ушбу ишларни амалга оширишда шу кунгача мамлакатимизда ва хорижда эришилган ютуклардан кенг фойдаланиш ва соха ривожланишининг истикболини инобатга олиш зарур.

Богдорчилик ва узумчиликда истикболли технологиялар ва машиналар тизимини ишлаб чикаришга тадбик килиш тупрок унумдорлигини ошириш, механизациялаштириш даражасини, хосилдорликни, дехкончилик маданиятини кутариб, харажатларни богларда 1,7 марта хамда токзорларда 2,8 ва ундан куп марта кискартириш имконини беради.

REFERENCES

1. Садриддинов А, Олмосов М.Н., Холиёров Ё.Б.2021-2025 йилларда кишлок хужалиги ишлаб чикаришини комплекс механизациялаш учун истикболли технологиялар ва машиналар тизими. V-кисм. - Тошкент:«StandartPoHgrafPlus», 2021. - 268 б.

2. Садриддинов А, Олмосов М.Н., Холиёров Ё.Б, Шабурян С.С.Технологии и технические средства для лес-ного хозяйства и деко-ративного садоводства. Каталог-справочник: в 2-х томах - Том II. Ташкент: «StandartPoligrafPlus», 2020.

286 с.

15-iyun, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.