Научная статья на тему 'БОҒЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ'

БОҒЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОҒЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ»

Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects

Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkennqisodiyot^a^edagogikajnst^

БОГЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ

РИВОЖЛАНИШИ

Ж. Ж. Коккозова

Тошкент иктисодиёт ва педагогика институти катта укитувчиси, Узбекистон

Мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талабларида курсатилишича бугунги мактаб боладан аник билимларгина эмас, фикрлаш куникмаси, катталар ва тенгдош уртокларини тушуниш, улар билан хамкорлик килиш хам талаб этилади. Шунинг учун бола мактабга кадам куяётганида канчалик билимга эга эканлиги эмас, балки унинг янги билимларни эгаллашга тайёрлиги, атроф-оламга мослашиш куникмаси, вокеа-ходисани мустакил равишда тахлил этипш ва мустакил харакат килиши мухимрок хисобланади. Шундай экан мактабгача ёшдаги болаларнинг билиш жараёнларини ривожлантириш, фикр юритиш жараёнларини шакллантириш ва шу йул билан мактабгача ёшдаги болалар онгига яратувчанликни сингдириш ота-она, тарбиячи ва педагогларнинг мухим вазифасидир. Ана шундай маъсулиятли вазифа хозирги кунда мактабгача таълим муассасалари тарбиячилари зиммасига юклатилган.

Мактабгача даврда бола идрокининг ривожланиш жараёни А.А.Венгер томонидан батафсил тадкик этилиб, баён килинган. 3 ёшдан 7 ёшгача болада сермахсул конструкторлик ва бадиий фаолият таъсирида перспектив аналитик-синтетик фаолиятнинг мураккаб куринишлари юзага келади, хусусан, куриб турган предметини амалда кисмларга булиб, кейин яна яхлит предметга бирлаштиришдан аввал бундай муолажаларни хаёлан бажариш кобилияти пайдо булади. П.Я.Гальперин [2] ишлаб чиккан бола интеллектини шакллантириш назариясида ташки фаолиятларни интериоризация килишнинг асосий боскичлари ажратиб курсатилган булиб, уларни олдиндан киритилган сифатлар билан ички фаолиятга имкон кадар тула ва самарали утказишни таъминловчи шарт-шароитлар белгиланган. Тафаккурнинг образли шакллари ривожланишида, Л.А.Венгер [2], С.Лупан [7] фикрича, тасаввурлар тизимининг айрим образлари шаклланиши ва такомиллашиши, образлар билан турли муолажалар олиб бориш малакаси, объектни хар хил холатларда тасаввур килиш жиддий ахамиятга эга. Г.Г.Кравцов [6] хамда болалар психологияси ва умумий психология буйича дарсликнинг муаллифлари [8, 9] диккатнинг куйидаги асосий хусусиятларини ажратиб курсатадилар: хажм, таксимланиш,

288

Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects

Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы

жамланиш, TypFyanrn, тебраниш ва кучиш. БоFча ёшидаги болаларда сезги, идрок, диккат, хотира, тасаввур, тафаккур, нутк, хаёл, хиссиёт ва ироданинг ривожланиши жадал кечади. Бола рангларни хали бир-биридан яхши фарк кила олмайди. Унга рангларнинг фаркини билишга ёрдам киладиган уйинчоклар бериш лозим (болаларнинг куFирчоклари учун хар хил рангли кийкимлар бериш, хар хил рангли халкалар, кутичалар ва шунинг сингари нарсалар жуда яхши булади).

Мактабгача даврда тафаккур ривожланишининг куйидаги бош йуналишларини ажратиб курсатиш мумкин: ривожланаётган тасаввур заминида кургазмали-тасирчан тафаккурнинг янада такомиллашуви, эркин ва билвосита хотира асосида кургазмали - образли тафаккурнинг яхшиланиши, нуткдан аклий вазифалар куйиш ва хал этиш воситаси сифатида фойдаланиш йули билан OFзаки-мантикий тафаккурнинг фаол шакллана бошлаши. Мактабгача булган давр сунгида болада ривожлана бошлайдиган OFзаки -мантикий тафаккур энди сузлар билан муолажа килиш хамда мулохазалар мантикини тушуниш малакасини кузда тутади. Вазифаларни ечишда OFзаки мулохазаларни куллаш кобилиятини мактабгача давр урталарида куриш мумкин, лекин тасвирлаб берилган эгоцентрик нутк феноменида жуда ёркин намоён булади кашф этган ва шу ёшдаги болаларга тааллукли булган бошка ходиса -болаларнинг, масалан, предметлар улчами ва микдорини таккослашдаги мулохазаларига хос мантиксизлик шундан далолат берадики, хатто мактабгача даврнинг охирига келиб, яъни 6 ёшда хам купчилик болалар мутлако мантикий фикрлай олмайдилар. Болаларда OFзаки - мантикий тафаккурни ривожлантириш 2 боскичда боради. Уларнинг биринчисида бола нарса ва харакатларга доир сузларнинг маъносини узлаштиради, масалаларни хал этишда улардан фойдаланишга урганади, иккинчи боскичда у муносабатларни ифодаловчи тушунчалар тизимини билиб олади, мулохазаларнинг мантикийлиги коидаларни узлаштиради. Бу сунгги жараён, одатда, мактаб таълимининг бошига тегишлидир.

Мактабгача ёшдаги болаларда мантикий фикрлашга хос булган харакатларнинг ички режаси шаклланиши жараёнини урганар экан, унинг кичик ёшдан катта ёшгача ривожланишига оид куйидаги боскичларни курсатди:

□ —□ боланинг масалаларни хал этиш жараёнига энди нутк хам кушилган, лекин у нуткдан факат узи кургазмали - таъсирчанлик жихатдан куллайдиган предметларни номлаш учун фойдаланилади;

289

Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects

Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqtisodiyot^a^edagogikajnstituti^^^^^^^Il

□ -□масала образли нуктаи назардан тасаввур оркали муолажа килиш билан хал этилади. Бу ерда, эхтимол, куйилган вазифанинг ечимини топиш максадида вазиятни узгартиришга йуналтрилган харакатларни бажариш йуллари англанади ва OFзаки тарзда белгилаб берилиши мумкин. Айни вактда узида харакатнинг пировард (назарий) ва оралик (амалий) максадлари ички томонида табакаланиш (дифференциация) юз беради. Реал амалий харакатдаги хали ажрамаган, лекин вазиятни ёки шартли вазифани узгартириш йулини назарий аниклаштиришга йуналтирилган овоз чикариб мулохаза юритишнинг энг содда шакли пайдо булади;

□ -□масала бола томонидан аввалдан тузилган, уйлаб чикилган ва фикран тасаввур килинган режа буйича хал килинади. Унинг асосида хотира ва шунга ухшаш масалаларни хал этишга илгариги уринишлар жараёнида тупланган тажриба ётади;

- масала мияда харакатлар режасида хал этилиб, худди шу масала мияда топилган жавобни мустахкамлаш ва кейинрок уни сузлар ёрдамида шакллантириш максадида кургазмали - таъсирчан йул билан бажарилади;

□ —Пмасаланинг ечими факат ички томондан, тайёр огзаки карорни чикарган холда предметлар билан реал амалий харакатларга кейинги мурожаатсиз амалга оширилади.

Хдракатли уйинлар харакат кобилиятлари ва психик жараёнларни мажмуали ривожлантириш вазифасининг амалга оширилишини максимал даражада таъминлайди, чунки уларнинг мазмуни харакат дастурларини шакллантириш ва алмаштиришга йуналтирилган. Маълумки, инсоннинг ривожланиш жараёнида эгаллаб борадиган харакат тажрибаси турли даражадаги харакат дастурларининг юзага келиши ва мустахкамланишида уз ифодасини топади. Хдракат малакалари канчалик хилма-хил булса, янги харакатларни узлаштириш имкониятлари шунча куп булиши табиий харакатли уйинлар мураккаб тизимлар булган тана ва унинг кисмлари холатлари, харакатлар ва харакат фаолиятларининг тез-тез алмашиниб туриши билан тавсифланади. Шундай килиб сенсор ва мотор таркибий кисмлар, уларнинг тизимидаги турли сатхлари орасида узаро таъсир юзага келадики, бу янги харакат дастурларининг пайдо булиши билан кузатилади. Педагогика амалиётида предметлар билан сюжетли, харакатли ва дидактик уйинлар фаркланади. Болалар жисмоний тарбиясида харакатли уйинлар жуда катта ахамиятга эга, харакатли уйинлар кичик, урта ва катта харакатчанлик даражасига эга булиши мумкин. Кичик мактабгача ёшдаги болалар табиий харакатларни уйинлар ёрдамида узлаштирадилар (кадамлаб юриш, югуриш,

290

Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects

Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы

iToshkentjq;2odzi^^

сакраш, улоктириш, тирмашиш). Хдракатли уйинлар болаларни жисмонан тарбиялашнинг асосий воситаларидан бири. Уларни икки ёшдан бошлаб куллаш мумкин. Бу даврда болалар югуриш, сакраш, улоктириш, тирмашиб чикиш каби хаёт учун зарур харакат куникмаларини узлаштира бошлайдилар [8, 3]

тафаккур эшитиш хотираси куриш хотираси диккат тасаввур идрок

БОГЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ

К,из болаларда психик жараёнларнинг йиллик узгаришлари yF^ болаларникига Караганда анча кучли булган. Уч ёшда уларда укув йили учун узгаришлар куриш хотираси, идрок, тасаввур хамда диккат курсаткичлари билан; турт ёшда - куриш ва эшитиш хотираси, идрок хамда тафаккур билан; беш ёшда - эшитиш хотираси, диккат ва тафаккур билан; олти ёшда - эшитиш ва куриш хотираси хамда идрок хотираси билан боFлик булди. Йил давомида у ёки бу ёш гурухида психик жараёнлар курсаткичларининг ишончли булмаса-да, пасайиш фактлари хам содир булганлигини таъкидлаб утиш жоиз. yFил болаларда бу ходиса турт ёшда тасаввур курсаткичларини, олти ёшда тасаввур ва диккатни тахлил килиш вактида кузатилган булса, кизларда мувофик равишда турт хамда беш ёшларда идрок курсаткичлари тахлили чоFида маълум булди.

Мактабгача ёшдаги болалар билан укув машFулотларни утказганда, психик сифатларнинг ривожланишидаги сенситив даврларни хисобга олиш зарур: yFил болаларда уч ёшда диккат ва тасаввур хаммасидан купрок ривожланади, кизларда - куриш хотираси ва идрок; турт ёшда yFил болалар ва кизларда куриш хотираси ва диккат бир хил ривожланади; беш ёшда yFил болаларда - куриш хотираси ва тасаввур, кизларда - куриш хотираси ва тафаккур; олти ёшда yFил болалар ва кизларда - куриш хотираси ва тасаввур ахамиятли хисобланади.

291

Tashkent Institute of Economies and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects

Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы

Tohkenjqisodiyot^^

Психик жараёнларнинг ривожланиш даражасини бахолаш максадида назорат тест утказилади. Кейин илгариги режани такрорлаш бошланади лекин энди бошка харакатли уйинлар гурухи, масалан, тезкорлик ва диккатни, тезкорлик ва тафаккурни, тезкорлик ва идрокни, тезкорлик ва тасаввурни ривожлантирувчи машклар берилади. Шундай килиб барча жисмоний сифатларни камраб оладиган жараён назорат синовларини хам инобатга олганда купи билан 6 - 8 ойни ташкил этади.

References / Адабиётлар

1. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие - Иркутск, 1989. -С.62-89

2. Волков Л.В. Физические способности детей и подростков. - Киев: Здоровье, 1991.-120 с

3. Дворкин Л.С, Раппорт Л.А. Начальное физкультурное образование детей (от рождения до шести лет). Екатеринбург: УГТУ, 1998. 109 с

4. Зеньковский В. В. Психология детства: Учебное пособие для вузов. -Екатеринбург: Деловая книга, 1995. - 347 с.

5. Коломенский Л.Л., Панько Е.А. Учителю о психологии детей шестилетнего возраста: Кн. для учителя. - М.: Просвещение, 1988.- 190с

6. Майорова Л.Т. Методика воспитания координационных способностей детей дошкольного возраста (4-6 лет): Дис... канд. пед. наук. Омск, 1988. -169 с.

7. Логвина Т.Ю. Оптимизация режима двигательной активности дошкольников в зависимости от их возраста. Автореф. дис. канд. пед.наук. -Минск, 1991.- 24 с.

8. Ноткина Н.А. Развитие двигательных качеств у детей дошкольного возраста. Игры и упражнения. - СПб., 1995.- 64 с.

292

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.