Научная статья на тему 'Бизнесда молиявий қарорларни қабул қилиш ва унда леверижнинг аҳамияти'

Бизнесда молиявий қарорларни қабул қилиш ва унда леверижнинг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
345
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
молия / бизнес / қарз маблағи / молиявий левериж / оперцион левериж / умумий левериж / инвестиция

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — М.Б.Пулатова

Мақолада бизнесда молиявий қарорларни қабул қилиш босқичлари кетма-кетликлари ёритилган бўлиб, қарор қабул қилишда компаниянинг қарз маблағини жалб қилишнинг аҳамияти назарий жиҳатлари таҳлил қилинган. Компания молиявий маблағларни жалб қилиш борасида леверижнинг аҳамиятли жаҳатлари, унинг турлари: операцион, молиявий ва умумий леверижнинг асосий жиҳатларига тўхталинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Бизнесда молиявий қарорларни қабул қилиш ва унда леверижнинг аҳамияти»

Бизнесда молиявий карорларни кабул килиш ва унда

леверижнинг ахамияти

М.Б.Пулатова

Аннотaция: Маколада бизнесда молиявий карорларни кабул килиш боскичлари кетма-кетликлари ёритилган булиб, карор кабул килишда компаниянинг карз маблаFини жалб килишнинг ахамияти назарий жихатлари тахлил килинган. Компания молиявий маблаFларни жалб килиш борасида леверижнинг ахамиятли жахатлари, унинг турлари: операцион, молиявий ва умумий леверижнинг асосий жихатларига тухталинган.

Калит сузлар: молия, бизнес, карз маблаFи, молиявий левериж, оперцион левериж, умумий левериж, инвестиция

Making financial decisions in business and the importance of

leverage

M.B.Pulatova

Abstract: The article describes the sequence of stages in making financial decisions in business, and also analyzes the theoretical aspects of the importance of debt financing of a company in decision making. Considered important aspects of leverage in terms of attracting financial resources to the company, its types: operating, financial and total leverage.

Keywords: finance, business, debt capital, financial leverage, operating leverage, total leverage, investments

Молиялаштириш ва инвестициялаш туFрисидаги карорлар бизнеснинг туб мохиятини ифода килади ва унинг муваффакияти ёки муваффакиятсизлигини белгилаб беради. Бу куйидагилар билан боFлик:

- бундай карорлар купинча микдори ушбу бизнес учун жуда мухим булган суммадаги пул маблаFларидан фойдаланишни назарда тутади;

- монанд карорни кабул килгандан сунг, уни осонликча узгартириб булмайди, шунинг учун хам одатда, бизнес узок муддатли истикболда муайян молиялаштириш усулига ёки инвестициялар турига боFлик булади.

Бизнес молиясининг хозирги амалиёти маълум (куп) даражада прапорционал (акл-идрокка асосланган) назарияга таянсада, бизнес молияси

ахамиятли амалий эканлигини, карорларни реал, амалий кабул килиш билан боFликлигини тушунишимиз лозим.

Бизнесда хар кандай кабул килинган карор келажакка дахлдор хисобланади. Факат карор кабул килгандан сунг афсусланмайдиган булишимиз керак, чунки утган замонни узгартириш кудратига эга эмасмиз. Молиявий карорларни кабул килиш мазкур умумий коидадан мустасно эмас.

Бизнесда хар кандай карор кабул килиш жараёни куйидаги олтита боскични уз ичига олиши керак (1-расм):

1-боскич: Максадни шакллантириш. К,арор кабул килаётган шахс айнан кандай натижага эришмокчи эканлигини аник тасаввур килиши керак. Компанияларнинг эхтимолий максадлари хам турлича булиши мумкин. Масалан, фойда нормасини оширишиш, янги лойихани амалга ошириш, янги бозорга чикиш, карз маблаFини жалб килиш оркали акциядорлар фаравонлигига эришиш ва х.к.з.. Максадларга эришишда леверижнинг хам ахамияти катта. Левериж коэффициенти ва таъсирини куйида куриб чикамиз .

2-боскич: Эхтимолий харакатлар йуналишларини аниклаш. Эхтимолий харакатлар йуналишларини тушуниб олиш керак. Бунда конун томонидан ёки карор кабул килаётган шахс назорати остида булмаган бошка кучлар томонидан белгиланадиган харакатлар эркинлигининг барча чекланишлари хисобга олиниши керак.

Бизнесда молиявий царорларни кабул килиш боскилари

1-боскнч. 2-боскнч.

Максадларнп Эхтимолий харакатлар

шакллантири иуналишини аниклаш

З-босцнч.

К^арорлар кабул кнлишшшга тегишли маълумотларни туттлаттт.

4-боскнч. Маълумотларни бахолаш ва карорлар ишлаб чикиш.

5-боскнч.

Цабул килинган карорни амалга ошириш

б-боскнч.

Царорлар кабул килиш натижаларп мониторинги.

1-расм. Бизнесда молиявий карорларни кабул килиш боскичлари1 3-боскич: К,арорлар кабул килинишига тегишли маълумотларни туплаш. Эхтимолий харакатлар йуналишларидан хар бирини куриб чикиш ва унга тегишли ахборотни аниклаш керак. Муайян харакат усули туFрисидаги маълумотларнинг хаммаси хам мухим эмас. Фараз килайлик, компания муайян хажмли двигателга эга машина харид килишни истайди, бунда ишончлилик ва нархнинг энг яхши нисбатига эга моделни излаб топишни ягона максад килиб куяди. Ушбу компанияга машинанинг ишончлилиги ва нархи туFрисидаги

1 Муаллиф томонидан тайёрланди

маълумотларгина кдзикарли булади. Бошка маълумотлар, масалан, машинанинг ранги, дизайни ёки кайси мамлакатда йиFилганлиги кейинги даражадаги масала хисобланади. Бу машина харидорининг максадлари ишончлилик ва нарх туFрисидаги масалани куриб чикиш билан чекланишини англатмайди; факат, агар ушбу курсаткичлар тугри келса, бошка омилларнинг ахамияти кейинги даражада эканлигини билдиради.

4-боскич: Маълумотларни бахолаш ва карорлар ишлаб чикиш. Мазкур боскичда мухим маълумотлардан белгиланган максадларга эришиш учун энг яхши харакат йуналиши ажратиб олинадиган тарзда фойдаланилган холда мавжуд имкониятлар солиштирилади. Ушбу китобнинг катта кисми молиявий карорларни кабул килишга тегишли маълумотларни бахолаш усулларига баFишланади.

5-боскич: К,абул килинган карорни амалга ошириш. Агар кабул килинган карорнинг амалга оширилишини таъминлаш буйича харакат килинмаса, самарали карор кабул килиш учун вакт сарфлаш ва кийинчиликларни енгиб утишнинг фойдаси йук. Бундай харакатлар кабул килинган карорни конуний кучга киритиш буйича керакли чоралар билан чекланмайди, балки унинг бутун хаёт цикли мобайнида улар устидан назоратни уз ичига олади. Режалаштирилган чоралар амалга оширилишини кафолатлайдиган ёки кафолатлашга йуналтириладиган харакатлар кулланилиши керак.

6-боскич: К,арорлар кабул килиш натижалари мониторинги. Самарали карор кабул килиш олдинги карорлар натижалари пухта мониторинг килинишини талаб этади.

Юкорида карорларни кабул килиш асосларидан келиб чиккан холда карор кабул килишга таъсир этувчи левериж тушунчаларсига тухталсак.

Левериж (инглиз тилидан "leverage" ричаг ёки дастак деб таржима килинади) уз ва карз маблаFларининг нисбатини курсатади. Ушбу консепция билан яна бир нарса боFлик - левериж эффекти, бу леверижнинг минимал кийматга узгариши бошка молиявий курсаткичларнинг сезиларли узгаришига олиб келиши мумкинлигида намоён булади ва у албатта молиявий карор кабул килишдаги асосий курсаткичлардан бири хисобланади.

Молиявий левериж коэффициенти (карбзнинг уз капиталига нисбати) ташкилотнинг карз ва уз капитали нисбати курсаткичидир. У корхонанинг молиявий холатининг энг мухим курсаткичлари гурухига киради, улар маъно жихатидан ухшаш булган автономия ва молиявий карамлик коэффициентларини уз ичига олади, шунингдек, ташкилотнинг уз ва карз маблаFлари уртасидаги нисбатни акс эттиради. "Молиявий левериж" атамаси купинча бизнесни молиялаштиришга принципиал ёндашув хакида гапирганда, умумий маънода кулланилади, бунда корхона карз маблаFлари ёрдамида инвестиция килинган уз

маблаFларининг даромадлилигини ошириш учун молиявий воситани шакллантиради.

Аввало, фойда узгаради. Иктисодиётда молиявий леверижни мохирона бошкариш инвестиция килинган капиталнинг рентабеллигини сезиларли даражада оширади. К,арз маблаFлари корхона учун ёмон эмас, балки белгиланган максадларга эришиш йули хисобланишини курсатади. Йирик инвестиция лойихаларини кредитлар ва инвесторлар маблаFларини жалб килмасдан амалга ошириш мумкин эмас. Ускуналарни янгилаш, биноларни куриш, янги технологияларни ишлаб чикиш ва хоказоларга куп миллионли инвестициялар учун уз капитали этарли булмаслиги мумкин.

К,арама-карши тушунча хам мавжуд - делевериж (инглизча, deleverij дан). Бу давлат, корхона ёки хусусий карз олувчининг карз юкини камайтиришни тавсифловчи жараёндир. Ричаг (дастак) нафакат молиявий курсаткичларни ошириш йуналишида, балки уларнинг ёмонлашувида хам ишлаши мумкин. Агар карз даражаси жуда юкори булса ва жорий даромаднинг усиши карзнинг усишидан сезиларли даражада оркада кола бошласа, карз олувчи делеверижга мажбур булади.

Корхоналар узларининг ривожланиш динамикаси хакида тасаввурга эга булиш, муаммолар ва захираларни аниклаш, молия-хужалик фаолиятини яхшилаш буйича чора-тадбирларни белгилаш учун молиявий тахлилни утказадилар.

Бунинг учун ликвидлик, молиявий баркарорлик, тулов кобилияти курсаткичлари хисоб-китоб килинади.

Молиявий тахлилда барча компаниялар томонидан кулланиладиган икки турдаги леверижнинг жорий киймати ва динамикаси купинча бахоланади:

• Оперaцион левериж.

• Молиявий левериж.

Оперaцион левериж купинча "ишлаб чикариш леверижи" деб аталади ва тадбиркорлик хавфи даражасини курсатади.

Молиявий левериж "кредит левериж" деб хам аталади ва молиявий риск даражасини ёки компаниянинг молиявий баркарорлигини йукотиш хавфини акс эттиради

Операцион левериж купинча ишлаб чикариш ёки иктисодий левериж деб аталади. Бу даромаднинг 1 фоизга узгариши билан корхонанинг баланс фойдаси канчалик узгаришини курсатади. Шунинг учун, компаниянинг операцион ричагнинг уртача ёки жорий кийматини билиш ва даромад режасига эга булиш, операцион фойданинг узгаришини хам тахмин килиш мумкин.

Халкаро молиявий амалиётда операцион леверижнинг таъсири DOL (ингизча, Degree of Operation Leverage) деб номланади, савдо тушумидаги хар

кандай узгариш хар доим фойданинг кучлирок узгаришига олиб келишида намоён булади.

Ишлаб чикариш леверижининг таъсири (DOL) куйидаги формула буйича хисобланади:

DOL = MP / EBIT

(MP - ялпи маржинал даромад (инглизча, Marginal Profit); EBIT - бу фоизлар ва соликлардан олдинги даромад).

Шундай килиб, DOL формуласи куйидагича куриниши мумкин:

DOL=(S-VC)/(S-VC-FC),

(S - сотишдан тушган даромад (инглизча, Sales), VC - узгарувчан харажатлар (инглизча, Variable Cost), FC - доимий харажатлар (инглизча, Fixed Cost). Шу сабабли, узгарувчан ва доимий харажатлар нисбатининг узгариши (операцион леверижнинг таъсири) молиявий менежерлар томонидан операцион фойдани ошириш учун кенг кулланилади.

Юкоридаги DOL формуласидан келиб чиккан холда, агар умумий харажатлар таркибида доимий харажатларнинг улуши катта булса, у холда компания юкори даражадаги операцион леверижга эга, яъни даромаднинг кичик узгариши хам операцион фойданинг сезиларли узгаришига олиб келиши мумкин. Шу сабабли, юкори даражадаги операцион леверижга эга компанияларга инвестициялар хавфлирок хисобланади.

Шу билан бирга, таннархлар таркибида доимий харажатларнинг юкори улуши, шунингдек, капитал харажатлар ва салохиятни ошириш ва мехнат унумдорлигига инвестицияларнинг купайиши натижаси булиши мумкин ва шунинг учун хам кредиторлар ва инвесторлар томонидан хар доим хам бир маънода сальбий кабул килинмаслиги керак.

Операцион леверижнинг киймати ва таъсири динамикасини билиш компания рахбариятига ишлаб чикариш ва инвестиция дастурларини ишлаб чикишда нархларни белгилаш, доимий харажатларни камайтириш ва рентабеллик чегарасини ёки ишлаб чикаришнинг мухим нуктасини аниклаш билан боFлик тезкор карорлар кабул килиш имконини беради.

Молиявий левериж

Молиявий левериж коэффициенти (ёки молиявий дастак)- жами карзнинг уз капиталига нисбатини акс эттиради - D / E (инглизча, Debt-to-Equity):

D/E = Мажбуриятлар / уз капитал

(!Маълумотлар мавжуд булганда, молиявий леверижни хисоблаш учун активлар ва мажбуриятларнинг бозор кийматидан фойдаланиш яхширокдир.)

Ушбу коэффициент бир вактнинг узида, карз олиш натижасида уз капиталининг рентабеллиги ва карзнинг рухсат этилган максимал даражасидан

ошиб кетиши сабабли компаниянинг молиявий баркарорлигини йукотиш хавфи даражаси тавсифлайди

Молиявий леверижнинг таъсири DFL (ing. Degree of Financial Leverage) билан белгиланади ва карз маблаFларини жалб килиш оркали уз капиталининг рентабеллиги канчалик ошишини курсатади. Молиявий дастакнинг таъсирининг тавсия этилган киймати 0,3 - 0,5 оралотида (гарчи у хали хам бизнеснинг тармок хусусиятларига боFлик).

DFL курсаткичи карз юки ва компания фойдасининг узгарувчанлиги уртасидаги туFридан-туFри боFликликни курсатади, бу куйидаги формулаларда ифодаланади:

DFL=%AEPS/%AEBIT= EBIT/(EBIT-I) = EBIT / (EBIT - Rd*D),

EBIT -фоизлар ва соликларни тулашдан олдинги хисобдаги даромадлар;

EPS - акциянинг соф фойда;

I - карз буйича фоизлар;

Rd - уртача OFирликдаги кредит ставкаси;

D - карзга олинган капитал микдори (уртача йиллик).

Молиявий леверижнинг таъсири активлар рентабеллиги ва жалб килинган капитал киймати уртасидаги ижобий фарк оркали эришилганлиги сабабли, уни куйидагича ифодалаш мумкин:

DFL=(1-Tax)*(ROA -Rd) * D/E,

ROA-соликларни тулашдан олдинги умумий капиталнинг рентабеллиги (ялпи фойданинг активларнинг уртача кийматига нисбати);

Tax - солик ставкаси;

Rd - уртача OFирликдаги кредит ставкаси;

D - карз капитали микдори (уртача йиллик);

E - уз капиталининг микдори (уртача йиллик).

Умумий капиталнинг рентабеллиги ва уртача OFирликдаги кредит ставкаси (ROA - Rd) уртасидаги фарк дифференициал деб аталади, бу хар доим ижобий булиши керак, чунки карз капитали учун тулов одатда у берадиган кушимча фойдадан камрок булади (ROA - Return on Assets). Ушбу кушимча фойда уз капиталининг рентабеллигига кушилади, бу унинг рентабеллик нисбатини оширишга имкон беради, натижада уз капитали рентабеллиги (ROE - Return of Equity) ортади.

(1-Tax) купайтма соликни тузатувчи хисобланади, чунки кредит буйича туланадиган фоизлар соликка тортиладиган даромадни камайтиради ва "солик калкони(шит)" вазифасини бажаради. Шундай килиб, молиявий леверижнинг таъсири бевосита корпоратив даромад сол^и ставкасининг узгаришига боFлик. Солик юкининг камайиши билан молиявий левериж таъсирининг солик тузатувчисига боFликлиги камаяди.

Умумий левериж.

Тадбиркорлик ва молиявий таваккалчиликларнинг умумий даражасини бах,олаш учун операцион ва молиявий леверижнинг (умумий левериж) жамланган таъсири формуласи кулланилади.

Умумий левериж тушумнинг 1% га узгариши учун фоизлар туланганидан кейин соликка кадар фойданинг канча фоиз узгариши хдкида фикр беради.

Леверижнинг тегишли таъсири DTL (инглизча Degree of Total Leverage) билан белгиланади ва куйидаги формула билан хдсобланади:

DTL = DFL*DOL,

DTL - oперaцион (DOL) ва молиявий левериж (DFL) билан боклик таъсир даражаси.

Шундай килиб, операцион ва молиявий воситалар ёрдамида инвестиция килинган капиталнинг исталган даромадини ва хавфнинг умумий даражасини назорат килади ва режалаштиради. Масалан, карз капиталини ошириш оркали паст операцион леверижни ошириш мумкин. Бирок, юкори операцион левериж ва кучли молиявий леверижнинг комбитатцияси компания учун зарарли булиши мумкин, масалан, сотувдан тушган тушумнинг соф даромадга сальбий таъсирини кучайтиради. Шу сабабли, таваккалчилик ва даромад уртасидаги келишув булган оптимал капитал тузилмасини излашда левериж кулланилади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Sultonov Sh., Chinqulov Q., G'ofurova U., Safarova N. Biznes moliyasi. O'quv qo'llanma. -T.: "Iqtisod-moliya", 2019

2. Орлова О.Е. Финансовый рычаг - мое основное оружие в организации/О.Е. Орлова//Актуальные вопросы бухгалтерского учета и налогообложения. - 2008. - №4.

3. Pulatova M., Sultonboeva M. The practice of attracting foreign investment to Uzbekistan and ways of its development. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. Year: 2020, Volume: 10, Issue: 4. First page:(515) Last page:(522) //Online ISSN. - С. 2249-7137

4. M.Pulatova, M.Zaylobiddinov. Kompaniyalar bankrotlik darajasini aniqlashda Altman modelidan foydalanish. International Journal of Finance and Digitalization. Vol. 2 Issue 01, 2023

5. Jumaniyazov, I. T. (2021). The Progressive Foreign Experiments in the Activity of Sovereign Wealth Funds. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 109116.

6. Jumaniyozov, I. (2018). Impact of Development Finance Institutions on Economic Growth: Implications for Reconstruction and Development Fund of

Uzbekistan. International Journal of Management Science and Business Administration, 4(2), 84-88.

7. Jumaniyozov, I. (2020). ISSUES OF ENSURING THE TRANSPARENCY OF SOVEREIGN WEALTH FUNDS. International Finance and Accounting, 2020(5), 1.

8. Jumaniyazov, I. (2020). FOREIGN EXPERIENCE IN THE ACTIVITIES OF SOVEREIGN FUNDS. International Finance and Accounting, 2020(2), 1.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. Jumaniyazov, I. T. (2021). Transparency Is A Key Indicator Of The Activity Of Sovereign Wealth Funds. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(05), 30-37.

10. Жуманиязов, И. Т. (2016). Основные задачи Фонда реконструкции и развития Республики Узбекистан. Наука, образование и культура, (7 (10)), 27-28.

11. Жуманиязов, И. Т. (2016). Направления использования средств Фонда реконструкции и развития Республики Узбекистан. Economics, (7 (16)), 28-29.

12. Jumaniyazov, I. T. (2022). O'zbekistonda davlat moliya tizimidagi islohotlar va rivojlantirish istiqbollari. Science and Education, 3(5), 1637-1645.

13. Inomjon Turaevich Jumaniyazov, & Bexruz Hazratov (2022). Foreign experience in the development of special economic zones in Uzbekistan. Science and Education, 3 (5), 1628-1636.

14. Jumaniyazov Inomjon Turaevich, & Juraev Maqsud Annaqulovich (2022). Korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish va risklarni baholash usullari. Science and Education, 3 (5), 1646-1654.

15. Jumaniyazov, I. T. (2019). The impact of Uzbekistan Reconstruction and development fund's expenditure on GDP growth. Science, research, development № 16. Monografiya pokonferencyjna.

16. Jumaniyazov, I., & Xaydarov, A. (2023). The importance of social insurance in social protection. Science and Education, 4(1), 1033-1043. Retrieved from https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/4941

17. Inomjon, J. (2023). GENDER BYUDJETLASHTIRISHDA DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATINING O'RNI. Новости образования: исследование в XXI веке, 1(6), 1187-1191.

18. Бахронов, Ж., & Жуманиязов, И. (2023). Партисипатор бюджетлаштириш ва уни Узбекистонда куллаш долзарблиги. Science and Education, 4(2), 1486-1493. Retrieved from https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/5234

19. Davlatboyeva, M. S. qizi, & Jumaniyazov, I. T. (2023). Yashil byudjetlashtirish va uni O'zbekistonda joriy etish istiqbollari. Science and Education, 4(2), 1509-1516. Retrieved from https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/5237

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.