CC BY
27Original peper DOI: 10.24412/2992-9024-2024-2-25-43
BiR SANAT VE ZANAAT MUZESi OLARAK OZBEKiSTAN ORTAQAG BUHARA MiMARiSiNDEN YAZLIK SITORA-I MOKHI-KHOSSA SARAYI
© Nodir D. Yadgarov1^, Taner A?gi2B, ihsan Tokta?3B_
1Buhara Devlet Pedagoji Enstitusu, Buhara, Ozbekistan 2Ankara Yildirim Beyazit University, Ankara, Turkey 3Ankara Yildirim Beyazit University, Ankara, Turkey
Ozet: Ozbekistan Cumhuriyetindeki Buhara'nin ortagag Mangit Hanedani yazlik saraylarindan biri olan 'Ay ve yildizlar arasindaki en guzel yer' anlamina gelen 'Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi' gunumuzde bir sanat ve zanaat muzesi olarak hizmet vermektedir. 19. ve 20. yuzyillarin ortagag dogu guzel sanatlarinin tarihi, tasarimi ve kendine ozgu mimarisiyle e§siz anitlarindan biri olan yapi, donemin son Buhara Emiri tarafindan ulusal mimar, gang oymacisi ve susleme sanatgisi Usta §irin Muradov'un rehberliginde in§a edilmi§tir. Bugun hala ayakta olan tarihi kir saraylarinin en guzelidir.
Geleneksel Ozbek mimarisinin yani sira, Avrupa ve Rus mimari tarzlarinin sentezi olan saray, donemin mimari sanatinin zirvesini temsil etmekte, farkli kulturel etkilerin birle§imiyle olu§an mimari kari§imla saraya benzersiz bir sanatsal gorunum ve estetik kazandirmaktadir. Sarayin ig mekanlarinda, ge§itli odalar ve salonlarinda bulunan renkli suslemeler, mozaikler, yaldizli tavanlar, kapi gergeveleri ve pencere korkuluklari gibi birgok unsurda ince zengin ah§ap oyma i§giligiyle ve ustalikla i§lenmi§ sanatsal zarif detaylara sahiptir. Ayrica, Qin, Japonya ve Rusya gibi ulkelerden gelmi§ birgok el i§i suslemeler, halilar, mobilyalar ve do§emeler zengin ve luks bir §ekilde dekore edilmi§, donemin ya§am tarzini ve yerel zanaatkarlarin sanatsal yeteneklerini yansitmaktadir.
Ozbekistan ve ipek Yolu bolgesinin zengin tarihini ve gorkemli mimarisini ke§fetmek isteyen ziyaretgiler igin buyuleyici ve etkileyici sanat ve estetigi ile buyuk oneme sahip Sitorai Mokhi-Khossa Sarayi UNESCO Dunya Mirasi Listesi'nde yer almaktadir. Ozbekistan'in onemli bir turistik cazibe merkezi olan Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi Buhara'nin ve daha geni§ anlamda Ozbekistan'in zengin tarihini ve kulturel mirasini anlamak igin e§siz kanitlar sunmaktadir. Buhara Emiri ailesinin ig mekan tasarim yakla§imlari, sanat ve estetik anlayi§i ve sarayin sahip oldugu mimari kimligin gelecek nesillere aktarilmasi onem ta§imaktadir.
Bu gali§mada, Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi hem mekan tasarimi agisindan hem de kulturel, estetik ve mimari agidan analizi yapilmaktadir.
Anahtar kelimeler: Ortagag mimarisi, Buhara Emiri, Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi, Usta §irin Muradov.
Alinti yapmak igin: Nodir D. Yadgarov, Taner A§gi, ihsan Tokta§. Bir sanat ve zanaat muzesi olarak ozbekistan ortagag buhara mimarisinden yazlik sitora-i mokhi-khossa sarayi//Inter education & global study. 2024. № 2. E. 25 - 43. doi: 10.24412/2992-90242024-2-25-43
SITORAI MOHI XOSA SAROYI, O'ZBEKISTONNING O'RTA ASRLAR BUXORO ME'MORCHILIGINING YOZGI QARORGOHI, SAN'AT VA HUNARMANDCHILIK MUZEYI SIFATIDA_
© N.D. Yadgarov1®, Taner A§çi2H, ihsan Tokta§3H 1Buxoro Davlat pedagogika instituti, Buxoro, O'zbekiston 2Anqara Yildirim Boyazit Universiteti, Anqara, Turkiya
3Anqara Yildirim Boyazit Universiteti, Anqara, Turkiya_
ANNOTATSiYA: O'zbekiston Respublikasining Buxoro shahridagi Mangitlar sulolasining o'rta asr yozgi saroylaridan biri bo'lgan "oy va yulduzlar orasidagi eng go'zal joy" degan ma'noni anglatuvchi" Sitor-I Mohi-xossa saroyi " hozirgi kunda dekorativ-amaliy san'at muzeyi bo'lib xizmat qilmoqda. O'zining tarixi, dizayni va noyob arxitekturasi bilan 19-20-asrlarda Sharq tasviriy san'atining noyob yodgorliklaridan biri bo'lgan bino Buxoroning o'sha davrdagi so'nggi amiri tomonidan milliy me'mor, ganch o'ymakori va dekorativ rassom usta Shirin Murodov rahbarligida bezatilgan. Bu bugungi kungacha saqlanib qolgan tarixiy yozgi saroylarining eng chiroylisi.
An'anaviy o'zbek me'morchiligi, shuningdek, Yevropa va rus arxitektura uslublarining sintezi bo'lgan saroy o'sha davrdagi arxitektura san'atining cho'qqisini ifodalaydi, saroyga turli madaniyat ta'siri bilan shakllangan me'moriy aralashma bilan o'ziga xos badiiy ko'rinish beradi. Saroyning ichki qismidagi rang-barang bezaklar, mozaikalar, zarhal shiftlar, eshik ramkalari va deraza panjaralari, turli xonalar va zallar kabi ko'plab elementlar nozik, boy yog'och o'ymakorligi va badiiy nafis detallar bilan bezatilgan. Bundan tashqari, Xitoy, Yaponiya va Rossiya kabi mamlakatlarning ko'plab qo'lda ishlangan bezaklari, gilamlari, mebellari va pollari boy va hashamatli tarzda bezatilgan bo'lib, o'sha davrdagi turmush tarzi va mahalliy hunarmandlarning badiiy iste'dodlarini aks ettiradi.
O'zbekiston va Ipak yo'li mintaqasining boy tarixi va ajoyib arxitekturasi, o'zining ajoyib va ta'sirchan san'ati va madaniyati bilan tanishishni istagan tashrif buyuruvchilar uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan Sitorai Moxi-xossa saroyi YUNESKOning Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. O'zbekistonning asosiy sayyohlik diqqatga sazovor joyi bo'lgan Sitor-I Mohi-xossa saroyi Buxoro va O'zbekistonning boy tarixi va madaniy merosini yanada kengroq anglash uchun noyob dalildir. Saroyning me'moriy o'ziga xosligini kelajak avlodlarga etkazish muhimdir.
Ushbu tadqiqot Sitora y Mohi Xosa saroyini madaniy, estetik va me'moriy nuqtai nazardan tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: o'rta asr me'morchiligi, Buxoro amiri, Sitor-I-Mohi-xossa saroyi, usta Shirin Murodov.
Iqtibos uchun: Yadgarov N.Dj., Taner Aççi, ihsan Toktaç. (2024) 'Sitor-i mohi-xosa saroyi, o'zbekistonning o'rta asrlar Buxoro me'morchiligining yozgi qarorgohi, san'at va hunarmandchilik muzeyi sifatida', Inter education & global study, (2), pp. 25 - 43. (Turk tilida). doi : 10.24412/2992-9024-2024-2-25-43
SUMMER SiTORA-i MOKHi-KHOSSA PALACE FROM MEDiEVAL BUKHARA ARCHiTECTURE OF UZBEKiSTAN AS AN ART AND CRAFT MUSEUM
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
© Nodir D. Yadgarov1®, Taner A§gi2H, ihsan Tokta§3H 1Bukhara State Pedagogical Institute, Bukhara, Uzbekistan 2Ankara Yildirim Beyazit University, Ankara, Turkey
3Ankara Yildirim Beyazit University, Ankara, Turkey_
ANNOTATION: 'Sitora-i Mokhi-Khossa Palace', meaning 'The most beautiful place between the moon and the stars', one of the medieval Mangit Dynasty summer palaces of Bukhara in the Republic of Uzbekistan, now serves as an arts and crafts museum. The building, which is one of the unique monuments of the medieval eastern fine arts of the 19th and 20th centuries with its history, design and unique architecture, was built by the last Emir of Bukhara of the period under the guidance of the national architect, ganch carver and decorative artist Master Shirin Muradov. It is the most beautiful of the historical country palaces that are still standing today.
The palace, which is a synthesis of traditional Uzbek architecture as well as European and Russian architectural styles, represents the peak of the architectural art of the period, giving the palace a unique artistic appearance and aesthetics with the architectural mixture formed by the combination of different cultural influences. Many elements such as colorful decorations, mosaics, gilded ceilings, door frames and window railings in the interiors of the palace, various rooms and halls have fine, rich wooden carvings and artistically elegant details. In addition, many handcrafted ornaments, carpets, furniture and flooring from countries such as China, Japan and Russia are richly and luxuriously decorated, reflecting the lifestyle of the period and the artistic talents of local artisans.
Sitorai Mokhi-Khossa Palace, which is of great importance for visitors who want to explore the rich history and magnificent architecture of Uzbekistan and the Silk Road region, with its fascinating and impressive art and aesthetics, is on the UNESCO World Heritage List. A major tourist attraction in Uzbekistan, the Sitora-i Mokhi-Khossa Palace provides unique evidence for understanding the rich history and cultural heritage of Bukhara and Uzbekistan more broadly. It is important to transfer the interior design approaches of the Emir of Bukhara family, their understanding of art and aesthetics, and the architectural identity of the palace to future generations.
In this study, an analysis of the Sitora-i Mokhi-Khosa Palace is carried out from a cultural, aesthetic and architectural perspective.
Key words: Medieval Architecture, Emir of Bukhara, Sitora-i Mokhi-Khossa Palace, Master Shirin Muradov.
Yerle§ik hayata geçi§ ile birlikte insanoglunun ya§am alanlarinda görülen akil almaz degi§im mimarinin geli§im sürecinin de özetini olu§turmaktadir. Tarihi arka plan, kültürel altyapi, teknolojik geli§im, beklenti ve öncelikler mimarinin aldigi biçimin de parametreleri
For citation: Nodir D. Yadgarov, Taner Aççi, ihsan Toktaç. (2024) 'Summer sitora-i mokhi-khossa palace from medieval Bukhara architecture of Uzbekistan as an art and craft museum', Inter education & global study, (2), pp. 25 - 43. (In Turkish). doi :10.24412/2992-9024-2024-2-25-43
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
olmu§tur. Bu parametreler sanat ile birle§ince emsalsiz mimari degerlerin ortaya giktigi söylenebilir. Adi gegen parametreleri sanat ile birle§tirmeyi ba§arabilmi§ nadir eserlerden biri de günümüz Özbekistan'in Buhara §ehrinde bulunan mimari eserlerden biri olan Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayidir.
Ayricalikli tarihi hikayesiyle Sitora-i Mohki-Khossa Sarayi, dönemin yöneticilerinin sanata olan yakla§imlarim göstermesi agisindan segkin eserlerden biridir. Sarayin ilk binalari Mangit hanedanina ait Buhara Emirligi'nin emirlerinden olan ügüncü ve son Emiri Nasrullah (1826-1860) döneminde yapilmi§tir (Resim 1). ín§aat sirasinda Emir Nasrullah Han'in gok sevdigi ve güzelligini her zaman aya benzettigi e§i Farsga "yildiz" anlamina gelen Sitorabony dogum sirasinda ölür. Bunun üzerine Emir Nasrullah saraya Tacikge'de "Ay ve yildizlar arasindaki en güzel yer" anlamina gelen (Mukimova, ve Muhhiddinova, 2022). "Sitora-i Mokhi-Khossa" adini vererek onu ölümsüzle§tirmek ister. Bu ilk saraydan günümüze adi ve yeri di§inda geriye higbir §ey kalmami§tir (Solekhovich vd., 2023; Sharipovna ve Sherbayevna, 2020).
19. yüzyilin sonlarinda (1860-1885) ünlü saray mimari Ostonkul Khafizov, Emir Muzaffer Han'in (Resim 2) hükümdarligi sirasinda yeni bir tasarim yapmi§tir (Bakhshulloyevich vd., 2021)
Resim 1. Emir Nasrullah (1826-1860) Resim 2. Emir Muzaffer Han (1860-1885)
Sonrasinda mimari yapinin büyük bir kismi ve pitoresk bahgesi Emir Abdülahad Han (1885-1910) (Resim 3) doneminde mimar Haci Hafiz nezaretinde Sitora-i Mokhi-Khossa adini koruyarak in§a edilmi§tir. Rus etkisindeki mimarinin garpici bir ornegi olan giri§ kapisi hala ayaktadir.
Ana binalari ile ikincinin yaninda in§a edilen bugün bildigimiz ügüncü yazlik saray Buhara'nin son emiri Emir Seyyid Muhammed Álim Han (1911-1920) tarafindan yaptirilmi^tir (Resim 4). Yazlik saray in§a edildiginde, Buhara emirinin ailesinin resmi konutlari olan Ark Kalesi'nde fazla zaman gegirmedikleri bilinmektedir.
Resim 3. Emir Said Abdulahad Resim 4. Emir Seyyid Muhammed Alim Han Han (1885-1910) (1911-1920) (Caravanistan.com, 2021)
Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayinin ba§ mimari, bOstO saray bahgesinde duran Buhara asilli Usta §irin Muradov'dur. Emir Seyyid Alim Han, "Sitora-i Mokhi-Khossa" yi dekore etmesi igin Usta §irin'i gorevlendirmi§tir. 1911'de Usta §irin Murodov, binanin tasarimini ve yerle§im planini Emir Seyyid Alim Han'a sunmu§tur (Sharipovna ve Sherbayevna, 2020). Emir bunu begenmi§ ve hemen i§e ba§lamasini emretmi§tir. Usta, sarayin dekorasyonunda tOm deneyim ve bilgisini kullanmi§tir. Marangozluk sanatinin en yOksek kurallarina gore yapmi§tir. Ancak yazlik konutun yapiminda zamanin en iyi Buhara ustalarinin yaninda iki Rus mOhendis Margulis ve Sakovich'de yer almi§tir (Advantour.com, 2024) . Buharali ustalar ve Rus mOhendisler, mimarisi, dekoru ve dOzeni Avrupa gelenegini anitsal ve dekoratif sanata yonelik yerel egilimle uyumlu bir §ekilde birle§tirilen saray in§asinda yer almi§tir. Birkag yil sOren in§aat gali§malari, benzeri gorOlmemi§ gOzellikte bir konutla sonuglanmi§tir. Ozbekistan'in Buhara §ehrinde bulunan Sitora-i Mokhi-Khossa sarayinin uydu gorOntOsO Resim 5'de gorOlmektedir. Sarayin ana binasi ve saray mescidi ile saray yerle§kesinin peyzaji dikkat gekmektedir.
Resim 5. Sitora-i Mokhi-Khossa sarayi yerle§kesinin uydu goruntusu (Uydu
Goruntusu)
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Buhara'nin son emirleri, Saint Petersburg'daki askeri akademiden mezun oldular ve Avrupa mimarisine ve dekoruna oldukga kapildilar. 1913-1914'te Amir Alim Khan, eski Buhara'nin güzel bir aniti olan Sitora-i Mokhi-Khossa'yi dogu ve Avrupa tarzinin bir kombinasyonunda in§a etmi§tir (Geomerid.com, 2021). Özellikle geleneksel Buhara ig dekorasyonunu koruyan Beyaz Salonunun o döneme ait inceligi ve özenli dekorasyonu ile Gang oymaciliginin mükemmel bir süsleme örnegi oldugu söylenebilir (Sharipovna ve Sherbayevna, 2020). Bu sarayin dekorasyonunu dönemin en önemli gangkor ustalarindan biri olan Usta §irin Murodov yapmi§tir (Resim 6-8). Saray §irin'in mimari becerilerinin
Resim 6. Müzenin Resim 7. Usta §irin Resim 8. Usta §irin Murodov'un
arazisinde Usta §irin Murodov ve Gang Gang oymaciligmda kullandigi Muradov aniti oymaciligi (Sovyet Art, aletler
Buhara'nin efsanevi bir gangkoru (kil ve algiyla gali§an bir oymaci) olan Usta §irin Muradov, zanaati Buhara kuyumcularindan babasi Usta Murad'dan ve dede Usta Nasir'dan, 14 ya§inda oksuz kalmasiyla amcasi unlu gangkor ustasi Usta Hayat'tan ogrenmi§tir. Ozbekistan'da ge§itli tarihi yapilarin yenilenmesinde aktif rol alan Usta §irin Muradov, unu tum dunyada bilinen, Ozbek mimarisinin geli§mesinde buyuk katkilari olan, meslegine sevgisi ve yorulmak bilmez gali§masi ile taninan yetenekli bir sanatgidir. Usta §irin Muradov, gang oymaciligi geleneklerini ustaca i§inde kullanmi§, yeni igerik ve bigimlerle zenginle§tirmi§, dunyanin ilk gang oymaciligi ders kitabini yazmi§, ilk kez (gang oymaciliginda) gali§masinda desen zemininde ayna kullanmi§, harika bir desen parlakligi ve gekicilik elde etmi§tir. Usta §irin Murodov Buhara Emiri'nin ordusunda bir askerken, Ozbekistan Bilimler Akademisi'nin fahri akademisyenligine kadar uzun bir yol kat etmi§tir. 18 Agustos 1880'de Buhara'da dogan Usta §irin Murodov, 12 §ubat 1957'de Ta§kent'te vefat etmi§tir (dkm.gov.uz, 2018; Kalandarova,2023).
Dogu ve Avrupa (ozellikle Rus) mimari tarzlarini mukemmel bir §ekilde birle§tiren Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi benzersiz bir tarza sahiptir. Sanat ve kitsch arasindaki ince gizgide kulturel geleneklerinin en iyisini sunmak amaciyla her iki taraftan sanatgilarin yeteneklerini sergiledigi saray in§aasinda, Rus mimarlar cepheleri ve di§ yapilari tasarlarken, yerel zanaatkarlar da igini dekore etmi§tir (Caravanistan.com, 2021). Bu donemden itibaren saray kompleksi yeni ve eski saray olarak ikiye ayrilmi§tir. Eski saray daha gok Emir Muzaffer Han donemi, ug avlu ve birgok odadan olu§an geni§ ve yuksek
2024)
salonu, iki yaninda balkonlan, Avrupai kapi ve pencereleri ile ayirt edilir. Emir Seyyid Alim Han zamaninda in§a edilen yeni sarayda klasik sanat ve Rönesans dahil olmak üzere ge§itli stiller kullanilmi§, ulusal dekorasyonlari Avrupa mimari tarziyla birle§tirme arzusunda belirgindir. Sarayda Buhara Emiri ailesinin nasil ya§adiklarini ve ig mekanlari nasil düzenlediklerini gözlemlemek mümkündür.
Buhara Emirligi'nin son yöneticisi olan Muhammed Alim Han [1880-1944], 9 yillik iktidarinin ardindan, 2 Eylül 1920 yilinda Bol§evik komutan Mihail Frunze'nin ordusunu Buhara sokaklarina gikarmasi üzerine ülkesini terk etmek zorunda kalmi§ ve yardim saglamak amaciyla Afganistan'a gitmi§tir. Fakat tekrar ülkesine dönememi§ ve 28 Nisan 1944 yilinda 64 ya§inda vefatina kadar Afganistan'da sürgün ya§ayan Alim Han'in kabri, bu ülkenin ba§kenti Kabil'dedir.
Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayinin yeri tesadüfen segilmemi§tir. Efsaneye göre, mimarlar yaz sicagindan etkilenmeyecek en serin yeri segmek igin eski bir yönteme ba§vurmu§lar. §ehrin olasi in§aat alanlarina birer taze kesilmi§ koyun eti birakilmi§, kuzeye asilan etin en son bozuldugu en soguk yer Buhara'nin incisi olacak saray in§aati igin segilmi§tir. Ekolojik durumundan dolayi §ehrin sicak sokaklarina kiyasla burasi her zaman serindir. Emirin resmi i§leri igin kullandigi odalarin ve kabul salonunun yer aldigi saray, gül bahgeleri iginde yer alan ve avlularla gevrili 3 binadan olu§maktadir (Resim 9). Gegtigimiz yüzyilda Buhara önemli ölgüde geni§lediginden Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi günümüzde artik §ehrin di§ mahallelerine yakla§ik 4 km. kadar yakin bir yerde bulunmaktadir (Nuriddinova, 2014).
Resim 9. Sitora-i Mohi Khossa Saray Müzesi
1927 yilinda Buhara Emirliginin yikilmasindan kisa süre sonra, saray müze haline dönü§türülmü§tür ve bünyesinde bir Sanat ve El Sanatlari Müzesi barindirmaktadir. Müzenin sergilerinde 19-20. yüzyillara ait mobilyalar, silah i§lemeleri, mutfak e§yasi, hali, seramik, mücevher takilar ve Buharali ustalarin el sanatlari, 14-20. yüzyil Rus ve Japon porselenleri bulunmaktadir.
Buhara'nin son emirinin sakin ve dingin bir inziva yeri yazlik konutu olarak yapilan saray; Pers, Hint ve Rus mimari etkilerinin bir füzyonunu kusursuz bir §ekilde bütünle§tiren, canli renkler ve zarif desenlerle dolu zengin bir §ekilde dekore edilmi§ salonlari ile bölgesel tarihin gergek bir deposudur. Özenle restore edilmi§, her bir kö§esi gegmi§e bir yolculuk sunarak ziyaretgilerin Özbekistan tarihinin bir dilimini deneyimlemelerini saglayan saray; bugün Özbekistan'in zengin ve ge§itli mimari sanatinin bir kaniti olarak parlamaya devam etmekte, her ayrinti heykel, fresk dönemin gücünü ve bilgeligini yansitmakta, güzellik, incelik ve ihti§amini anlatmaktadir. Sarayda her yerin kendine has hikayesi ve efsaneleri
ziyaretgilere anlatilmaktadir.
Bu gali§mada, mekan tasariminda sira di§i ornekler sunan Ozbekistan'daki Sitora-i Mokhi-Khossa sarayinin hem Avrupa tarzi hem de geleneksel yontemler ve yerel zanaatlarin ustalikla kullanilmasi sonucu sanat eserine donu§en yapisi incelenmektedir. Yapi tasariminda cografyaya bagli olarak kullanilan mimari yakla§im ve sanatsal yorumlar gali§manin oznesini olu§turmaktadir.
MATERYAL ve YONTEM Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi donemin imkanlari dahilinde; tugla (ham ve hazir), kontrplak, ah§ap, ozellikle dut ve ceviz, mermer, cam, kalay, ta§, dokme demir, demir vb. bir takim malzemeler kullanilarak in§a edilmi§tir. Geleneksel majolica ve Rus etkisindeki geometrinin kompozisyonu ile tag kapili tugladan buyuk bir giri§ kapisi (Resim 10) olan giri§ portali hala ayaktadir (Bakhshulloyevich at al., 2021).
Resim 10. Yazlik Sarayin On Kapisi ve Oymali Kapisi
Geni§ bir bahge iginde yer alan sarayin bahgesi ta§ ve tugladan yapilan duvarlarla gevrilidir. Ana giri§ kapisinin onQnde Eski Saray olarak adlandirilan bina bulunmaktadir (Resim 11).
Resim 11. Eski Saray
Saray, yUksek ta§ duvarlar ve iki heybetli kapi ile gevrilidir. Mozaikle sQslenmi§ buyuk ana dogu giri§i, oymali kapi, sirli ginilerle ve Ustte sarayin idari simgesi olan e§it seviyeli kaymakta§i vazolarla tasarlanmi§tir. Giri§, ilk kapinin arkasinda di§ avlu (kar§ilama alani), daha mUtevazi bir ba§ka kapidan sonra sutunlu bir galeri ile gevrili tenha, golgeli bir ig avluya agilmaktadir (Resim 12).
Resim 12. a-Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi giri§ kapisi, b-Giri§ kapisinin agildigi avlu
Qali§mada Özbekistan'in Buhara §ehrinde bulunan ve tarihi ve sanatsal degeri bulunan Sitora-i Mohki-Khossa Sarayi incelenmektedir. Bu inceleme sarayin mimarisi, dekorasyonu, sanat eseri degeri ta§iyan e§yalari ile siniriandinimi§tir. Tarihi özellikleri ve kültürel degerlerle uyumu gali§mada üzerinde durulan ba§liklar arasinda yer almaktadir.
SANAT VE EL SANATLARI MÜZESi: gegmi§te Cam Duvarli Qay Salonu olarak kullanilan alan günümüzde ise zanaatkarligin e§siz bir göstergesi olarak Sanat ve El Sanatlari Müzesine ev sahipligi yapmaktadir. Müzede 19. ve 20. yüzyila ait geleneksel i§lemeleri (suzani), saray mobilyalari, Buhara ustalarinin yaptigi takilar ve altin i§lemeli ürünler, Rus ve Japon porselenlerinden sanat eserleri, Gijduvan seramikleri, bugün sadece birkagi kalan hali koleksiyonu sergilenmektedir. Sarayin bitki ve gigek desenleriyle dekore edilmi§ diger odalarindan farkli olarak gok renkli geometrik desenler ve renkli camlarla süslenmi§tir. Kapida Nurata mermer ustasi Abdurakhim Turdiev tarafindan 1913 yilinda yapilmi§ gücün, kudretin ve adaletin simgesi iki aslan heykeli (Resim 13) vardir (Usmonov, 2014).
Resim 13. Kapi giri§inde bulunan aslan heykelleri
Sarayin bir tarafi agik olan ve "U" harfi §eklindeki tek katli binasi, esnaf atölyeleriyle gevrili bir giri§, erkekler igin bir di§ avlu ve kadinlar igin bir ig avludan olu§maktadir. Ortada §adirvanli bir avlu, di§ duvarlar ise gang silmelerle süslenmi§tir. Qati kenarlari dekoratif vazolarla süslenmi§tir. Emir'in 19-20. yüzyil ba§larina ait koleksiyonu oldugu dü§ünülen Qin ve Japon vazolarindan olu§an büyük bir koleksiyona ev sahipligi yapmaktadir. ig mekanlar daha lüks ve Art Nouveau'nun ayirt edici baskisi dikkat gekmektedir (Resim 14).
Mevsime gore degi§en sUrgulU duvarlari, Hollanda sobalari Uzerindeki ginileri ve kubbeli tavaniyla ziyafet salonu turistlerin ilgisini gekmektedir. Venedik cam aynalari ozellikle ilgi gekicidir. iglerindeki yansima kirktan fazla tekrarlanmi§tir. Duvar ve tavandaki tablolar, uzun sUre bakilsa da gozlerin yorulmasini engellemek Uzere segilmi§tir. Qay Salonu ortasinda, altinin bolluguyla hayrete dQ§Qren ve emir ile asil konuklar arasindaki mQzakereler igin tasarlanmi? sekizgen bir oda vardir (Resim 15).
Resim 15. Yuzeylerde altin malzeme kullanilarak olu§turulan suslemeler SARAY MUZESi: orijinal saraydan gOnQmOze Ug ana bina, kalmi§tir ve §imdi mUze olarak kullanilmaktadir. Bu mUze, sarayin ana binasinda yer almaktadir. MUze, etkileyici
salonlara (Beyaz Salon dahil) ek olarak, son emir zamaninda sarayda kullanilan mobilyalar, vazolar ve diger nesneleri sergilemektedir.
Harem (Buhara Uygulamali Sanatlar Müzesi): rus kubbeli iki katli balkonlu bir yapinin; avlulari, havuzu, ah§ap ko§kü ve minaresi bulunan haremde alt katinda Emir'in e§lerinin yatak odalari, üst katinda ise mutfak, kahvalti ve ak§am yemeklerini yedikleri teras, gigekler igin bir oda ve kullandigi e§yalar bulunuyordu. Günümüzde Buhara Uygulamali Sanatlar Müzesi'ne ev sahipligi yapan haremde segkin suzani ornekleri gorülebilir (Resim 16)
Resim 16. Harem denilen Saray Müzesi ana binasi ve havuzu (advantour.com, 2024) Beyaz Salon (Kabul Odasi)
Sarayin ana binasi ge§itli kabul salonlarindan ve emirin özel odalarindan olu§maktadir. Sarayin "Beyaz Salon"u güzelligi ve zarafeti ile nefes kesicidir: Beyaz Salon'a özel önem verilmi§tir. Duvarlar ünlü Buharali milli zanaatkâr Usta §irin Muradov ve ögrencileri tarafindan yapilan aynalarla kapli duvarlara dö§enen ganç oymalari ile dekore edilmi§tir (Seferbekov, 2017). Desenlerin hiçbiri asla tekrarlanmami§tir. Saraydaki aynalarin sayisi oldukça fazladir. Venedik aynalari, süslü çerçevelere yerle§tirilmi§ Japon aynalari ve 40 kez tekrarlanan yansima olu§turan kafesler bulunmaktadir. Oryantal mimarlarin gerçek bir sanat eseridir. Salon, özel olarak Polonya'dan getirilen e§siz devasa bir avize ile aydinlatilma ktad ir; 19. yüzyilda kapi kilitleri ve kapi kollari ingiltere'den ve mobilyalarin çogu Rusya'dan ithal edilmi§tir. Odalarda Venedik aynalari mevcuttur ve §ömine karolari Almanya'dan getirilmi§tir (Resim 17
Resim 17. Beyaz Salon (Bakhshulloyevich vd, 2021; Nuriddinova, 2014)
Usta §irin, Beyaz Salon'un pencerelerine çiçekler yerle§tirerek "Pencere Süslemesi" nin bir kopyasini olu§turmu§tur. Geni§ pencerelerden içerisi i§ikla dolan azametli ve büyük salonu aydinlatmaktadir. §amdandaki mumlar, aynali zeminde özel bir çekicilik ortaya
© intereduglobalstudy.com
2024, EDITION 2
koymaktadir. Butun bunlar Usta §irin'in hunerinin kanitidir.
Orta avlu ile harem arasinda Rus tipi bir yapi daha bulunmaktadir. Emir'in konuklari igin bir otel olan yapi, bugUn 19. yUzyil Buhara kiyafetlerinin kOgiik bir sergisine ev sahipligi yapmaktadir. Sadece iki odada altin varakla kapli kismen orijinal algi bezemeler gorQImektedir ( Resim 18
Resim 18. Saray mimarisinde kullanilan at nali kemerler ve 6 ko§eli yildizlar
Saray binasi, harika renkleri, guzel mozaikeri ve yaldizli tavanlari ile gorkemli mimarisi ile ayirt edilir (Safarway.com, 2021) . Ustalikla birle§tirilen ve her yone gogalan geometrik desenler, altin varakli kaplamalar, sanatsal incelige sahip detayli el i§lemeleri ile saray duvarlari ba§li ba§ina birer sanat eseri gorQnQmQndedir. Saray, muhte§em gQzellikteki ve zenginlikteki ig mekan duvar sQslemelere sahiptir (Resim 19).
Resim 19. Sarayin goz alici i? mekan suslemeleri (uzbektravel.com, 2024) Gang Oymaciligi Sanati
Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayinin emsalsiz kilan ve geleneksel sUsleme teknigi olan Gang oymaciligi sanati ozellikle beyaz salonda kendini gostermektedir. Bu agidan gang oymaciligi sanatinin agiklanmasi onem arz etmektedir. Mimari ve dekoratif sanatin onemli bir yer tuttugu Ozbekistan'in Semerkant, Buhara, Hive, §ehr-i-Sebz gibi kadim §ehirleri; dUnyaca Qnlii mimari anitlari, ortagag sanatgilarinin ve mimarlarinin, suslemecilerinin ve hattatlarinin, oymacilarinin ve seramikgilerinin yQksek profesyonel becerilerine taniklik
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
etmektedir. Eski uygulamali sanatlardan olan Gang oymaciligi sanati, önceleri sadece duvarlarin sivanmasinda ve bir binanin in§asi sirasinda tuglalarin yapi§tirilmasinda kullanilirken, gok gegmeden zanaatkarlar onu binalarin duvarlari ve tavanlarini dekore etmek, dekoratif §ekiller ve oymalar olu§turmak igin dekor olarak kullanmayi da ögrenmi§lerdir.
Gang Orta Asya'da yaygin olan bir tür algi ve kil kari§imi; esas olarak üg boyutlu plastik dekor (oymalar, kafes dökümleri, heykeller, kabartmalar vb.) olu§turmak igin kullanilmaktadir. Gang dayanimi yüksek ancak ayni zamanda yumu§ak ve plastiktir. Bu niteliklerde malzeme ta§ ve ah§abi geride birakir. Özbekistan'in sicak iklimi, ustanin i§ini büyük ölgüde kolayla§tiran gözümler getirmesi popüler olmasinin nedenlerindendir. Zanaatkarlar önce, malzemenin temizlendigi, pi§irildigi ve gerekli bile§enlerle kari§tirilmasi gibi birgok ön i§lem gergekle§tirir. Gang oyma teknigi oldukga basit görünse de aslinda gok zahmetli bir i§tir. Gang sanatinda kullanilan malzeme algiya benzemektedir. Hizli kurumasi ve sertle§mesi özelliginden ustanin desen uygulamak ve delikli ta§ oyasi kesmek igin fazla zamani kalmamaktadir.
Gang oymaciliginda dekorasyon iki §ekilde yapilir: Binanin duvari sivanir ve süslenecek kisim oyulur; kalipta yapilan dekoratif gang formlari dekore edilecek yüzeye sabitlenir. Sanatginin ileride yapacagi bir i§ igin tuval olarak gördügü duvara, öncelikle hazirlanan hargtan gift kat sürülür. ilk katman birkag saniye iginde sert ve yekpare hale gelir ve ikincisi oldukga uzun bir süre hamur gibi yumu§ak kalir. Usta, daha önce kagit üzerinde tasvir edilen segilen deseni yüzeye uygulayarak onunla gali§ir. Ardindan bir ne§ter, bigak, siyiricilar ve diger özel aletler kullanarak süslemenin eksiksiz ve gok hassas bir §ekilde oyulmasi ba§lar. Ve son olarak, son a§ama kabartmanin renklendirilmesidir. Qali§manin bu kismi en orijinal olanidir ve sanatginin hayal gücünü serbest birakmasina, bir gölge, renk ve gölge paleti denemesine izin verir (Uzbektravel.com, 2024).
Gelenege göre, Gang oymaciligi yapan ve gangkor olarak adlandirilan ustalar, §ehrin farkli mahallelerine yerle§ip burada tüm zamanlarini bu sanatin becerilerini geli§tirmeye adadilar ve ardindan bilgi ve becerilerini ögrencilere aktardilar. Gang'in sanatsal i§lenmesinin giderek daha fazla yeni teknikleri/yöntemleri, oyma ge§itleri, zengin desen ve süslemeleri bu §ekilde ortaya gikti. Bunlarin arasinda renkli bir arka planla oyma, düz kabartma, ayna arka planli oluklu oyma vardir. Özbekistan'da, zarif gang oymaciliginin resim ve grafik gibi ge§itli güzel sanatlarla birle§tirilmesi de oldukga yaygindir.
Orta Asya topraklarinda 1. yüzyildan beri oymacilik yapilmaktadir. Gang oymaciligi sanati, Orta Qag'da zirveye ula§ti. 18.ve 19. yüzyillar, saraylarin, malikanelerin, türbelerin, camilerin hem di§ hem de ig dekorasyonunda Maveraünnehir'de her yerde yaygin bir dagilim göstermi§tir.
Günümüzde gang oymaciligi sanatiyla yapilan desenler, ge§itli binalari süsleyerek Özbekistan'in her yerindeki tarihi binalarin, modern sergi ve konser salonlarinin, kültür saraylari, tiyatrolarin ve ge§melerin zarif, asil ig mekanlarini yaygin bir §ekilde olu§turmaktadir. Ancak sonradan insanlar gogunlukla oturma odasi ve teras olmak üzere evlerini de dekore etmi§tir. Genellikle yatak gar§aflarinin saklandigi duvardaki kapilari kafes §eklinde yapilan ve tabaklar igin ni§ler, farkli zarif desenlerle yapilmi§tir. Özbek konutunun
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
kapi ve pencerelerinin üzerine, genellikle gangtan dökülen süs kafesleri ile taze hava ve i§ik odalara girsin diye desen §eklinde dekorasyonlarla tamamlanmi§tir. Gang sanatinin kullanimi bununla sinirli degildir. ig dekorasyonda da kullanilan ve oyma ve dökme yöntemi ile üretilen bazi ürünler, ig mekanda tasarim ilkelerini tamamlayacak §ekilde kullanilabilmektedir (A§gi, 2023).
Gangkor'un altin gagi, 19. yüzyilin ba§inda; Usta Abdufettah, Usta Abdurahim Hayatov, Usta Azim, Usta Fuzayl, Usta Gofir, Usta ibrahim, Usta Khoji Hafiz, Usta Murad, Usta Nasir, Usta Nasrulloboy, Usta Omonullo, Usta Sarvi ve digerleri gang oymacilarinin en ünlüleri arasindaydi.
Gang oymaciligi, Orta Asya, iran, Türkiye, Arabistan, Hindistan ve diger Dogu ülkeleri de dahil olmak üzere dünya mimarisinde gok yaygin olarak kullanilmaktadir.
§u anda Özbekistan'in sembolü haline gelen ve özenle korunan; Semerkant, Buhara, Ta§kent, Kokand, Fergana, Termez, Hiva, §ehr-i-Sebz, Andican, Namangan, Margilan ve diger §ehirlerde tarihi eserlerin süslemelerinde gang dekorasyonu estetik ve güzellik katmaktadir. Semerkant Registan Toplulugu, Buhara Abdülaziz Han Türbesi, Hive Pehlivan Mahmud Türbesi, Orta Asya'nin tarihi kentlerindeki eserlerdeki oyma örnekleri, genel olarak bu sanatin belirli üsluplarinin ve bagimsiz ekollerinin bu yerlerde yüzyillar boyunca bölgenin kendine özgü tarziyla olu§tugunu göstermektedir. Günümüzde özellikle Buhara, Ta§kent, Semerkand, Harezm, Termiz, Hive ve Fergana gangkari okullarinda gangkari gali§malari geometrik ve bitkisel süslemelerle devam etmektedir. Her ustanin okulu, stili ve el yazisi farklidir. Qogu zaman, ustalar tasarimda ayni anda birkag teknik kullanirlar. Gergek ustalar birbirinin i§ini tanirlar.
Yapilan süslemeler deseni olu§turan en temel hücrenin ahenkli bir §ekilde karma§ikligina bagli olarak tekrar etmesiyle olu§maktadir. Gangkor herhangi bir özel levha formuna bagli olmaksizin gali§irken süslemenin dogasi §eklini alabilir.
Gang'in Orta Asya'da uzun süredir gikarilan ve i§lenen, % 40 ila %70 algita§i ve lös igeren kayalarin kavrulmasiyla yapilan bir tür algidir. Daha yüksek yapi§ma yüzdesi igeren ve daha ince ögütme özelligine sahip olanlara "Gul-gang" denir.
Gang iyi kaliplanir ve ayarlanir. Gang yeterli mukavemeti elde ettikten sonra, ürün kaliptan gikarilir. Islandiginda, taze peynir gibi kolayca kesilir. Yeterli yogunluk yüksek dereceli gang hem algak hem de yüksek kabartmada gok hassas ge§itli i§ler yapmanizi saglar. Kurutulmu§ gang ho§ bir kadifemsi dokuya ve yumu§ak beyaz renge sahiptir. Oyma gang kabartmalari, yandan dogal veya yapay aydinlatma ile ig mekanda özellikle etkileyici görünür. Mü§terinin istegine bagli olarak arka plan renklendirilebilir Hava sicakligi arttikga gang daha hizli kurur. Gerekirse su ile nemlendirilir.
SARAY MESCiDi (SAROY MASJiDi-PALACE MOSQUE)
Gölet'in kiyisinda, hilallere bakilinca oymali ah§ap bir gardak §eklinde yazlik mescid olarak hizmet etmi§ bir yapi vardir. Saray binasinin ön cephesinin hemen saginda yer alan ve havuza cepheli mescidin cepheleri agik yapisi ve özgün minaresi ile fakli bir yapiya sahiptir. Mescidi saray emiri ve misafirlerin kullandiklari rivayet edilmektedir(Resim 20).
Resim 20. Saray Mescidi
DI§ HAVUZ, BAHQE VE AVLULAR
Asya, Avrupa'dan gok once, duzenli parklar duzenlemeyi ogrendi; bunlarin en yaygin turn, 8. yuzyildan Timurlular zamanina kadar, yuzyillar boyunca Musluman Dogu'nun bahge ve park sanatinin bir ba§yapiti olarak kalan sulama hendekleri boyunca iki sokakli chorbag ("dort bahge") idi.
Sitora-i Mokhi-Khossa sarayi arazisi yakla§ik 7 hektardir. TQm binalar Timurlular doneminden kalma guzel bahge ve avlularla gevrilidir. Binalarin yani sira Sarayin "bahgesinde" sicak yaz gunlerinde kavurucu Buhara gune§inden serinlik olu§turmak igin gok sayida meyve, sus agaglari ve gigekler dikilidir. Ozellikle ilkbahar veya sonbahar doneminde gul bahgeleri ziyaretgileri memnun edecektir. Emirlerin zamaninda oldugu gibi saray bahgesinde tavus ku§lari gunumuzde de vardir ve sarayin sembolu haline gelmi§tir. Eskiden gozya§i kadar berrak olan Sitorai Hauz'un (Eski Havuz) suyu artik bakim gerektirmektedir (Uzbektravel.com, 2024).
Ana binanin hemen onunde Orta Asya'nin en buyuk havuzu bulunmaktadir. Havuzun berrak suyunda iki katli yapinin yansimasi vurmaktadir. Havuz 53 m uzunlugunda, 46 m geni§liginde ve 3 m derinligindedir ve gri renkli Nurata mermerinden yapilmi§tir. Havuz, sicak yaz aylarinda binanin odalarina ho§ bir serinlik saglamaktadir (Bakhshulloyevich et al., 2021).
Geleneksel Buhara evlerinin genellikle erkeklerin toplandigi (hovli berun) ve kadinlar igin (hovli darun) olmak Qzere ayri kapilari olan iki avlusu vardir. Kadinlar ve erkekler kendi bolumlerinden girerler. Sitora-i Mokhi-Khossa sarayi; Emir'in ailesi igin e§yalar ve misafirleri igin hediyeler yapan zanaat ustalarinin atolyeleri ve deposu igin Hovli Berun (Di§ Avlu), sarayin ana veya resmi boliimii Miyon Hovli (Orta Avlu) ve Hovli Darun (Harem) olmak Qzere Qg avludan olu§maktadir.
Devasa tavus ku§lari (Resim 21) boynundaki tuyleri hi§irdatarak hala sarayin guzel bahgelerinde gezinirler. Kuyruklarini gogunlukla giftle§me mevsimi olan ilkbaharda kabartir ve bu sirada da bagirirlar. Arada ugtuklarini da gormek mumkundur.
Ana saray binalarinin arkasinda yabanci ziyaretgiler igin daha once misafirhane olarak hizmet veren Sekizgen Ko§k §imdi ise ulusal giysi sergisine ev sahipligi yapmaktadir (Resim 22). Emir II. Nicholas'in Turkistan'i ziyareti durumunda in§a etmi§tir. Di§aridan pek gekici bir yapi olmasa da, ig dekorasyon oldukga zengindir. Duvarlardaki duvar resimleri altin varakla suslenmi§tir.
Resim 21. Saray bahgesinde yer alan Resim 22. Sekizgen Ko§k
tavus ku§lari GiYSi MUZESi
MQzede, 19. yQzyilin sonlari ve 20. yQzyilin ba§larina ait kadin ve erkek kiyafetleri (Resim 23), §apkalar (Resim 24) ve mQcevherler sergilenmektedir (Adrastravel.com, 2024). Orta Asya toplumunda cQppe, erkeklerin zenginliklerini sergilemeleri, evli kadinlarin kollari dikilmesi gibi kadinlarin medeni durumlarim belirtmeleri igin bir statu simgesiydi.
Resim 23. Muzede yer alan kadin ve erkek kiyafetlerinden ornekler
19 ve 20. yy kiyafetlerinin sergilendigi mQzede ayni zamanda farkli §apka tQrlerinden orneklere de rastlanmaktadir.
DEGERLENDiRME VE SONUQ
Tarihi ya§atan ikonik yapilardan biri olan Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi Ozbekistan'in en QnlQ eserlerindendir. Gerek mimarisinde gerekse ig ve di§ dekorasyonunda gozlenen, farkli akimlardan olu§an karma etki, yapiyi bir kQltur hazinesine d6nQ§tQrmQ§tQr. GQnQmQzde mevcut olan ve 20. yy'in ba§larinda Buhara emiri Seyyid Muhammed Alim Han tarafindan yapilan yazlik saray donemin ihti§amini da gozler online sermektedir. Buhara emirinin resmi konutu olarak kullanilan sarayda segkin konuklar agirlanirken, sahip oldugu peyzaj ve slislemeler ile emir ve ailesine de e§siz bir ya§am alani sunmaktaydi.
Buhara'nin kuzeyinde in§a edilen Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayinin in§asinda gorev alan QnlQ gangkor Usta §irin Muradov sarayda kullanilan sQslemelere kendi ustaligini yansitmi§ ve gang sanatinin §aheserlerini icra etmi§tir. Halen Qlkedeki en onemli gang eserleri Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayinda bulunmaktadir. Sarayda kullanilan sQsleme
© intereduglobalstudy.com
2024, EDITION 2
teknikleri sadece gang'dan ibaret degildir. Bunun yaninda tavan ve duvarlarda yer bulan ve Rus-Özbek harmonisini yansitan desenler sarayin özgün yanini desteklemektedir.
Yakla§ik 7 dönümlük bir alanda kurulu bulunan sarayda misafirhane, havuz ve saray mescidi, yüzlerce bitki ge§idini barindiran peyzaji, sicak bir iklime sahip olan §ehirde vaha etkisi olu§turmaktadir. islam mimarisi ve süsleme teknikleri dekore edilen sarayda bulunan fresk ve heykeller ile saray Avrupa mimarisinden de izleri barindirmaktadir. Halen müze olarak kullanilan saray ziyaretgilerine tarihi ve kültürel izler ta§iyan sanat eserleri ve el sanatlarindan örnekler ile bulu§turma misyonunu edinmi§tir.
Dogu ve islam mimarisi ile ilgili yapilacak gali§malarda Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayinin derinlemesine incelenmesi alana katki saglayabilir. Mimarlik alaninda yapilacak teknik geziler igin önemli bir durak olabilecek potansiyele sahip Sitora-i Mokhi-Khossa Sarayi bölgenin sahip oldugu tarihi ve kültürel arka plana §ahitlik etmesi agisindan ayricalikli bir konuma sahiptir.
KAYNAKQA | ADABIYOTLAR RO'YXATI | REFERENCES
1. Iofe, V. (2022). Özbekistan Ulusal Ar§ivinin Ki§isel Temelleri - Özbekistan'da Kültür Ve Sanatin Geli§im Tarihine ili§kin Degerli Bir Kaynak. Özbekistan Ulusal Üniversitesi, Akademic Journal of Information Library Magazine 'INFOLIB', Issue 4, p42. Doi: 10.34920/2181-8207/2022/4-034.
2. OK, Ok Sosyal Agi. Eri§im: 17.01.2024. https://ok.ru/mykhorezmi/topic/62617564367740
3. Kalandarova, N., G., (2023). Mentör-Ögrenci Geleneginin Ülkelerde Uygulanmasi Mimari Anitlarin Restorasyonu Central Asian Journal Of Arts And Design, ISSN: 2660-6844
4. Sayfiev Kholmurod Bakhshulloyevich, Toshev Jurabek Toyirovich, & Imamov Suhkrob Solekhovich. (2021). MEDIEVAL ARCHITECTURE OF SITORAI MOHI-HOSSA. International Engineering Journal For Research & Development, 6(6), 5. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/7UT6W
5. Advantour.com, (2024). Sitorai Mokhi-Khosa Palace near Bukhara https://www.advantour.com/uzbekistan/bukhara/sitorai_mohi_hosa.htm Eri§im: 11.02.2024
6. Sovyet Art, https://soviet-art.ru/soviet-uzbek-artist-abdulkhak-abdullayev-1918-2001/ Eri§im :05.03.2024
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
7. A§gi, T. "Cephe ve UrQn Tasariminda KQltQr ve Desen Sentezi: Gang Sanati". islam Medeniyeti Ara§tirmalari Dergisi 8/2 (2023), 121-137. https://doi.org/10.20486/imad.1355719
8. Solekhovich, Imamov Sukhrob; Halimovich, Bobomurotov Hamza, Palace Architecture In Medieval Bukharian Architecture, Международный научный журнал «Научный импульс», № 7(100), часть 1, Февраль, 802-805, 2023.
9. Nuriddinova, Nilufar; Bukhara's Summer Palace: Sitora-i Mokhi-Khosa http://www.uzbekjourneys.com/2014/02/bukharas-summer-palace-sitora-i-mokhi.html , Tuesday, February 25, 2014. Eri§im :21.02.2024
10. Bakhshulloyevich, S. K., Toyirovich, T. J., and Solekhovich, I. S., (2021). "Medieval Architecture Of Sitorai Mohi-Hossa", Iejrd - International Multidisciplinary Journal, vol. 6, no. 6, p. 5,. D0I:https://doi.org/10.17605/0SF.I0/7UT6W
11. Sharipovna Alieva Surayyo, Sherbayevna Shukurova Lobar (2020). The Role of Applied Art In The Architectural Monuments of Bukhara In The XVII Century and The First Quarter Of XX Century, Journal of Critical Reviews, ISSN- 2394-5125 Vol 7, Issue 4, 434-436.
12. Kalandarova, Nargiza Ganievna (2023). Применение Традиция «Наставник - Ученик» В Реставрации Архитектурных Памятников International Scientific and Practical Conference on the topic: " Sustainable Architecture - Challenges and Achievement of the Present and Future", Central Asian Studies, Journal Of Arts And Design, ISSN: 26606844. May 18-19, 211-218, 2023 at Samarkand State University of Architecture and Construction Named After Mirzo Ulugbek.
13. Seferbekov R.I., (2017). Islam And Culture. Journal of Islamic Studies (Islamovedenie),. Vol. 8, № 2 (32), http://islam.dgu.ru.
14. Uzbektravel, (2018) https://uzbek-travel.com/about-uzbekistan/facts/summer_palace/ Emir's summer palace: Sitorai Mohi Khosa, Eri§im: 24.02.2024
15. dkm.gov.uz, (2018). Gang Oymaciligi Sanati, Onemli Sosyal, KQltQrel Ve Tarihi Oneme Sahip Sitelerin In§aat, Yeniden Yapilanma Ve Sermaye Yenileme MQdQrlQgQ, http://dkm.gov.uz/uz/ganckorlikning-memorcilikdagi-aamiati, Eri§im: 25.02.2024
16. Mukimova, S.R., Muhhiddinova, R.K. (2022). 20. yQzyilin ba§larinda Orta Asya'nin kalkinmasinin tarihi., Инженерный вестник Дона, №5, www.ivdon.ru/ru/magazine/archive/n5y2022/7659 .
17. Usmonov A. I. (2014). Cultural Heritage of Tajiks: Chronological Review in Combination with Artefacts, УСМОНОВ, А.И.; УДК 37 (С53), У- 73, ББК 71.0, 161-169.
18. Geomerid.com, Sitorai Mohi Hosa palace in Bukhara photo, https://geomerid.com/en/place/sitorai-mohi-hosa-palace-bukhara-travel-attraction-704/overview/ Eri§im: 01.03.2024
19. Caravanistan.com, (2021). Sitora-i Mokhi Khosa: the Summer Palace of Bukharan Emirs, https://caravanistan.com/uzbekistan/center/bukhara/sitorai-mokhi-khosa-emir-summer-palace/Eri§im: 01.03.2024
20. Safarway.com, (2021). Information about Sitori-i-Mokhi Khosa palace, https://www.safarway.com/en/property/sitori-i-mokhi-khosa-palace# Eri§im: 02.03.2024
21. Adrastravel.com, (2024). Summer palace Sitorai Mokhi-Khosa, https://adrastravel.com/uzbekistan/bukhara/summer-palace-bukhara/ Eri§im:
25.02.2024
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
HYadgarov Nodir Djalolovich, pedagogika fanlari doktori professor [Ядгаров Нодир
Джалолович, доктор педагогических наук, профессор], [Nodir.Dj.Yadgarov, Doctor of Pedagogy, Professor]; manzil: O'zbekiston, 200100, Buxoro, Yangiyo'l 51 [адрес: Узбекистан, 200100, Бухара, Янгийул 51.], [address: Uzbekistan, 200100, Bukhara, Yangiyul Street, 51.]; nodirbekyadgarov@gmail.com
HDr. ihsan Tokta§, professor [Dr.Ihsan TAKTASH, professor], [Ихсан Токташ,
профессор]; Adres: Turkey, Ankara [manzil: Turkiya, Anqara], [address: Turkey, Ankara]; ihsantoktas@aybu.edu.tr
HDr. Taner A§gi, professor [Dr. Taner ASHCHI, professor], [Танер Ащхи, профессор]; Adres: Turkey, Ankara [manzil: Turkiya, Anqara], [address: Turkey, Ankara]; tanerasci@aybu.edu.tr
