CC BY
4RUSAD 10, 2023, 25-47
Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 10.11.2023 Kabul - Accepted: 16.12.2023 Yaym - Published: 31.12.2023 doi: 10.48068/rusad. 1388812
RUSYA'YA GONDERiLEN DERVi$ MEHMED EFENDi'NiN DiPLOMATiK MiSYONUNUN DONEMiN ALMAN BASININDA VE AVUSTURYA EL^iSi ESTERHAZY'NiN RAPORLARINDAKi YANSIMASI (1755)
© Huseyin Onur ERCAN1 Oz
III. Osman'in tahta culusunu Rusya'ya teblig vazifesiyle gorevlendirilen Osmanli elfisi Dervij Mehmed Efendi, diplomatik misyonuna dair kaleme aldigi ve gunumuze ulajabilmij takriri/sefaretnamesi bulundugundan, bilinen ve hakkinda fejitli falijmalar yapilmij bir elfidir. Bununla birlikte jimdiye kadar ortaya fikarilmamij hususlardan birisi, elfiligin mebzul sayidaki donemin Alman basininda nasil yer buldugudur. XV. yuzyil ortalarinda Almanya'da Mainz jehrinde hareketli parfalar ile yazi baskisini bajlatan Johannes Gutenberg' e kadar geri goturulebilen ve XVIII. yuzyil itibariyla Almanca konujan kalabalik nufustan oturu yuksek tirajlara sahip Alman basini, Berlin, Viyana, Frankfurt ve Munih gibi jehirler bajta olmak uzere birfok buyuk jehirde bulunan matbaalarla canli ve etkili bir haber kaynagi konumundaydi. Kaldi ki Alman basini, ana hedef kitlesi genij bir cografyaya yayilmij olan XVIII. yuzyilin okumuj siyasal insanin (homo politicus) iltifatina sahipti. Ayrica kuvvetli bilgi toplama agiyla beslenen Almanca yayinlarin, kisa bir sure sonra Fransizca, italyanca ve ingilizce gibi diger dillere fevrildigi, dolayisiyla uretilen haberlerin yalnizca Almanca bilen okuyucuyla sinirli kalmadigi bilinen bir husustur. Bu noktadan hareketle bir Osmanli elfisinin, £ar Buyuk Petro'dan beri Avrupa'nin buyuk devletleri arasina girmenin yollarini arayan Rusya'ya gonderiliji, 1755 yili itibariyla Avrupa'da olup bitenleri sureli gazete ve dergilerden ogrenmeyi foktan alijkanlik edinmij okuyucu kitlesi ifin yuksek haber degeri tajiyordu. Haberlerin one fikardigi konulardan, diger bir ifadeyle neyin haber yapilip yapilmadigindan, tercih edilen anlatim bifiminden, kisaca elfiligin Alman kamuoyuna nasil yansitildigindan hareketle, Osmanlilarin XVIII. yuzyil ortalarinda Avrupa'da nasil goruldugune dair ipuflari bulmak mumkundur. Bu makale genij bir yelpazede taranan donemin yayinlarina dayanarak soz konusu diplomatik misyonun, Dervij Mehmed Efendi'nin Mayis-Temmuz aylarini gefirdigi St. Petersburg gunlerinin Alman basinina nasil yansidigini ortaya koymak ifin hazirlanmij bulunmaktadir. Bunun dijinda ayni siralarda St. Petersburg'da bulunan Avusturya elfisi Kont Esterhazy'nin raporlari da incelenmij ve Osmanli elfisi hakkinda yazdiklari ele alinmijtir.
Anahtar kelimeler: Rusya, Osmanli Elfisi, Dervij Mehmed Efendi, Kont Esterhazy, St. Petersburg, III. Osman.
1 Dr. Ogr. Uyesi, Turk-Alman Universitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakultesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararasi ilijkiler Bolumu, istanbul/Turkiye, ercan@tau.edu.tr.
BY-NC-ND
Ж Ж Ж
THE REFLECTION OF DERVISH MEHMED EFENDI'S DIPLOMATIC MISSION TO RUSSIA IN THE CONTEMPORARY GERMAN PRESS AND THE REPORTS OF AUSTRIAN ENVOY
ESTERHAZY (1755)
Abstract
The Ottoman envoy Dervish Mehmed Efendi, who was assigned to notify Russia of the accession of Osman III, is a known envoy about whom various studies have been carried out, as he has a surviving takrir/sefaretname written about his diplomatic mission. However, one of the questions that has not yet been researched is how the embassy was covered in the abundant contemporary German press. The German press, which can be traced back to Johannes Gutenberg, who started printing with movable parts in Mainz, Germany in the mid-fifteenth-century, and which had high circulations due to the large German-speaking population by the 18th century, was a lively and effective source of news with printing presses located in many major cities, especially in Berlin, Vienna, and Munich. Moreover, the German press had the favor of the homo politicus, in other words, the educated political man of the eighteenth century, whose main target audience was spread over a wide geography. In addition, it is a well-known fact that German publications, which were fed by a strong information-gathering network, were soon translated into other languages such as French, Italian, and English, thus the news produced was not limited to German-speaking readers. From this point of view, the dispatch of an Ottoman ambassador to Russia, which had been looking for ways to become one of the great states of Europe since the reign of Tsar Peter the Great, was of high news value for the readership, which by 1755 was already in the habit of learning what was happening in Europe from periodicals and journals. It is possible to find clues about how the Ottomans were perceived in Europe in the mid-eighteenth-century by analyzing the topics highlighted in the news, in other words, what was and what was not reported, the preferred narrative style, in short, how the embassy was reflected the German public. Based on a wide range of contemporary publications, this article aims to reveal the way this diplomatic mission, Dervish Mehmed Efendi's May-July St. Petersburg days, was reflected in the German press. In addition, the reports of the Austrian envoy Count Esterhazy, who was in St. Petersburg at the same time, were also analysed and his writings about the Ottoman envoy were addressed.
Keywords: Russia, Ottoman envoy, Dervish Mehmed Efendi, Count Esterhazy, St. Petersburg,
о
Osman III.
Я i Ж Ж Ж
< s ^
@ ОТРАЖЕНИЕ ДИПЛОМАТИЧЕСКОЙ МИССИИ ДЕРВИША МЕХМЕДА ЭФЕНДИ В
РОССИЮ В НЕМЕЦКОЙ ПРЕССЕ ТОГО ПЕРИОДА И ОТЧЕТАХ АВСТРИЙСКОГО
--ПОСЛА ЭСТЕРХАЗИ (1755 г.)
|26|
Аннотация
Мехмед Дервиш эфенди — известный османский дипломат, которому было поручено уведомить Россию о воцарении Османа III. Его миссия была предметом различных исследований, поскольку сохранился написанный посланником "посольский отчет" (takrir/sefaretname). Однако одним из аспектов, который до сих пор оставался
неизученным, было освещение деятельности посольства в современной немецкой прессе. Последняя вела свою историю от Иоганна Гутенберга, который начал печатать книги при помощи подвижных литер в Майнце (Германия) в середине XV века. Немецкая периодическая печать к XVIII веку имела большие тиражи, благодаря многочисленному грамотному населению и типографиям, расположенным во многих крупных городах, особенно в Берлине, Вене, Франкфурте и Мюнхене. Кроме того, немецкая пресса пользовалась благосклонностью homo politicus - образованных политических деятелей XVIII века. География ее целевой аудитории была широкой, не ограничиваясь немецкоязычными читателями. Хорошо известно, что немецкие издания опирались на мощную сеть сбора информации и быстро переводились на другие языки, такие как французский, итальянский и английский. С этой точки зрения сообщения об отправке османского посланника в Россию, которая со времен царя Петра I искала пути превращения в одну из великих держав Европы, были весьма актуальны. Широкие массы читателей к 1755 г. уже привыкли узнавать о происходящем в Европе из газет и журналов. О том, как воспринимали османов в Европе в середине XVIII века, можно узнать, проанализировав темы, освещаемые в новостных сообщениях: что сообщалось, какой стиль повествования предпочитался и т. д. На основе широкого круга публикаций рассматриваемого периода данная статья ставит своей целью выявить, какое нашли отражение в немецкой прессе время, проведенное Мехмедом Дервиш-эфенди в Санкт-Петербурге, и его дипломатическая миссия в мае-июле 1755 г. Кроме того, были проанализированы отчеты австрийского посла графа Эстерхази, который находился в это время в российской столице.
Ключевые слова: Россия, османский посланник, Дервиш Мехмед Эфенди, граф Эстерхази, Санкт-Петербург, Осман III.
Ж Ж Ж
Giri?
Agabeyi I. Mahmud'un vefati üzerine 14 Aralik 1754 (28 S 1168) tarihinde tahta cülüs eden III. Osman'in, saltanat degi^ikliklerinde kadimden beri uygulandigi üzere bunu dost ve kom§u devlet hükümdarlarina bildirmesi, diger bir ifade ile cülüs tebliginde bulunmasi icap etmi^ti. Bu teblig, Rusya, Avusturya ve Lehistan'a be^äretnäme türündeki näme-i hümäyün ile elfiler göndererek, diger devletler ifinse onlarin Istanbul'daki temsilcilerine bu hususta mektuplar vermek suretiyle gerfekle^ti. Bu cümleden olmak üzere Venedik, Ingiltere, Fransa ve Isvef saraylarina elfi izami olmami§, bu devletlerin ^
Istanbul'daki temsilcilerine bu hususta mektuplar verilmi§ olup, bunlari Londra, Paris ve §
Stockholm'a yollamalari istenmi^tir. Neticede cülüs tebligi vazifesiyle Avusturya'ya Haci § ° ^ Halil Efendi,2 Lehistan'a Zi^tovili Haci Ali Aga,3 Rusya'ya ise säbik silahdar kätibi Dervi§ § g ©
2 Osmanli burokrati Halil Efendi'nin Viyana elfiligi ve Kutsal Roma Alman tmparatoru I. Franz ile zevcesi Maria Theresia'ya ayri ayri teslim ettigi name-i humayunun diplomatik ozellikleri hakkinda Tarih Dergisi'nde (Turkish Journal of History) degerlendirme ajamasinda bulunan "III. Osman'in Tahta Culusunu Bildirmek Uzere Halil Efendi ile Avusturya'ya Gonderilen Bejaretname" bajlikli bir makale falijmasi, tarafimizca hazirlanmij bulunmaktadir.
3 Zijtovili'nin diplomatik misyonu uzerine yapilan bir falijma ifin bk. Hacer Topaktaj, Lehistan'da bir Osmanli Sefiri: Ziftovili Haci Ali Aga'nin Lehistan Elfiligi ve Sefaretnamesi (1755) (Ankara: TTK, 2015).
Mehmed Efendi memur kilindi.4 Her üf diplomatik misyonunun da iki amaci bulunuyordu; tahta cülüs haberini muhtevi näme-i hümäyünun teslimi ve Bäbiäli'nin, iki ülke arasindaki dostluk ve bariji sürdürmekten yana oldugunun tebligi.
Faik Rejit Unat'in aktardigina göre Mehmed Efendi'nin bu elfiligi hakkinda sade bir üslupla ve oldukfa afik bir Türkfe ile yazmij oldugu sefäretnämenin yazmalari Topkapi Sarayi Müzesi'nde Emanet hazinesi Numara 1439 ve Millet Kütüphanesi'nde Numara 829 ile mahfuz bulunup dönemin vak'anüvisi Seyyid Häkim Tarihi'ne 1753-1766 (1166-1180]5 aynen kaydolunmujtur. Daha sonra sefäretnäme, yine resmi tarih yazicisi Ahmed Väsif Efendi tarafindan özetlenerek ve üzerinde üslup bakimindan bazi degi^iklik ve düzeltmeler yapilarak tarihine alinmijtir.6
Osmanli-Rus münasebetleri 1739 Belgrad Antlajmasi'ndan beri barij iferisinde sürdügünden münasebetlerin XVIII. yüzyildaki odak noktasini olujturan ticaret yeniden ön plana gefmijti. Bilindigi üzere Karadeniz ticareti, iki devlet ticaretinde önemli bir hacme sahiptir.7 Böylece Dervij Mehmed Efendi 1755 yili itibariyla Osmanlilarla Ruslar arasinda barij ortaminin häkim oldugu yillarda ve ayrica Büyük Petro'nun kizi Yelizaveta'nin Rus £arifesi I. Yelizaveta olarak hüküm sürdügü dönemde (1741-1762],8 güflendirdigi merkezi otorite ve yaptigi askeri reformlarla bölgesi dijina da nüfuz edip Avrupa'nin gitgide güflü ve söz sahibi devletleri arasina girmekte olan Rusya'ya ve idari merkezi St. Petersburg'a gelmij bulunuyordu.
Osmanli elfisinin biyografisi kisaca ju jekildedir: Divän-i Hümäyün kätiplerinden Dervij Mehmed Efendi, Izzet Ali Paja'nin mühürdarligindan yetijerek favujlar kätibi ve Agustos 1753'te (L 1166] küfük ruznämeci oldu. Elfilige tayin olmadan önce silahdär kätibi görevinde bulunurken 1755'te (1168] Rusya'ya jikk-i säni päyesiyle elfi olarak gidip ayni yil geri geldi. Elfiligini müteakip önce sipäh kitäbeti, bu görevinden azledilerek yine jikk-i säni päyesini tajidigi hälde 10 Haziran 1758'de (3 L 1171] cizye muhasebecisi, 29 Nisan 1762'de (5 L 1775] atli mukabeleciligi, Mayis 1762'de (L 1175] süvari mukataacisi ve Nisan 1764'te (L 1177] sipäh kalemi kätibi vazifelerine atandi. Sipäh kätibi görevinde iken 1-10 Haziran 1764 (Eväil-i Z 1178] tarihinde ikinci kez Rusya elfisi olarak atandi. Elfiligini tamamlayip dönüj yolundayken Rusya'da vefat etti.9 Vefatina ilijkin bilgiyi vak'anüvis Häkim'in bir bajlik altinda verdigi Dervij Mehmed Efendi, ihtiyar ve hasta oldugundan dolayi vefat ettiginde (^ubat-Mart 1765/§aban-Ramazan 1178], p cenazesi büyük zahmetlerle Bender'e getirilip burada defnedildi.10
Q z
m z -
§ o £ 4 Mehmed Häkim Efendi, Häkim Efendi Tarihi [Osmanli Tarihi 1166-1180/1752-1766)], c. I, haz. Tahir Güngör
g 0- m (Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Bajkanligi, 2019], 536-537.
s S® 5 Erhan Afyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanli Tarihi Araftirma Rehberi (Istanbul: Yeditepe, 2018], 23.
6 Faik Rejit Unat, Osmanli Sefirleri ve Sefäretnämeleri, njr. Bekir Sitki Baykal (Ankara: TTK, 1968], 99-100; Häkim - Efendi'deki takrir metni ifin bk. Häkim Efendi, Häkim Efendi Tarihi, c. I, 309-326.
|28| 7 Osman Köse, "1722-1776 Tarihli Ecnebi Defterine Göre Osmanli Rus Münasebetleri," Ondokuz Mayis Üniversitesi
Egitim Fakültesi Dergisi 9 (1994]: 166.
8 Hakkinda yapilmij Ingilizce bir falijma ifin bk. Tamara Talbot Rice, Elizabeth, Empress of Russia (New York: Praeger, 1970].
9 Mehmed Süreyyä, Sicill-i Osmänt, c. 2, haz. Nuri Akbayar (Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yay., 1996], 414; Häkim Efendi, Häkim Efendi Tarihi, c. I, 336-37, 672; Häkim Efendi, Häkim Efendi Tarihi, c. II, 1069, 1151. Devrin tüm kaynaklarinda ismiyle birlikte zikredilen "Dervij" unvaninin menjeinin izini sürmeye falijmij olmakla beraber, Mehmed Efendi'nin hangi tarikten oldugu jimdilik gizemini korumaktadir.
10 Häkim Efendi, Häkim Efendi Tarihi, c. II, 1171.
Öyle görülüyor ki Dervi§ Mehmed Efendi, diplomatik misyonuna dair kaleme aldigi ve günümüze ula§abilmi§ takriri/sefäretnämesi bulunmasina ragmen, §imdiye kadar sadece kisa anlatilarla, üstelik dönemin tarihini yazmi§ Seyyid Mehmed Häkim'in naklettiklerinden bile yoksun §ekilde zikredilmi^11 ve müstakil olarak yerli veya yabanci herhangi bir akademik fali^maya konu edilmemi^tir. Hälbuki zengin malzemeye sahip yerli ve yabanci kaynaklara müstenit olmak kaydiyla, bu elfiligin gerek Osmanli-Rus münasebetleri ve gerekse Osmanli diplomasi tarihine katki saglayabilecek potansiyele sahip olduguna §üphe yoktur. Bu noktadan hareketle bu makale, Dervi§ Mehmed Efendi'ye dair bugüne kadar ortaya konmami§ bir yöne, elfiliginin dönemin Alman basinina ve Avusturya Devlet Ar^ivi'nde mahfuz raporlara nasil yansidigi sorusuna cevap aramak, bu hususa i§ik tutmak üzere hazirlanmi§ bulunmaktadir.
1) Dervi? Mehmed Efendi'nin St. Petersburg Elfiligi
Elfinin vak'anüvis kroniginde yer alan takririne ba^vurmak suretiyle diplomatik misyonun ferfevesini özetle §u §ekilde ortaya fikarabiliriz: Dervi§ Mehmed Efendi, hazirliklarini tamamladiktan sonra erbain ifi/kara ki§ ifinde 15 Ocak 1755 (1 Ra 1168] £ar§amba günü Istanbul'dan hareket etti. Zorlu ki§ §artlarinda ilerleyip otuzuncu gün Bender Kalesi'ne vardi. Burada kendisini Bender muhafizi Abdullah Pa§a agirladi. Atlarin ve arabalarin tedariki ifin yedi gün ikameti sürdüren elfilik kafilesi 19 §ubat £ar§amba günü Bender'den ayrildi. Bu sirada kendisine e§lik etmek üzere Bender Be§lü agalarindan Ali Aga, otuz nefer ile tayin edildi. Hep birlikte Lehistan hududuna varildi. Ertesi hafta (26 §ubat/14 C] Rus topraklarina Vasilikof (Vasilikov Kalesi] mahallinden girildi. Burada esasen kirk gün olan karantina uygulamasi, merkezden gelen talimatla Osmanli elfisi ifin kisa tutuldu. Onuncu gün Rus bir hekim, heyeti saglik kontrolünden gefirip hastaya rastlanilmadigi ifin yolculuga Kiev istikametinde devam edilebildi. Elfiye Ruslar tarafindan tayin olunan mihmandar ve tercüman, heyete Kiev'den itibaren e§lik etti. Ardindan sirasiyla 15 Mart'ta Kozluca kasabasina, 17 Mart'ta Bihne (Nizhyn/Nejin] §ehrine, 25 Mart'ta Tugla kasabasina, 31 Mart'ta Moskova §ehrine vardi. Elfilik heyeti Moskova'dan 2 Nisan £ar§amba günü ve 17 Nisan'da vardigi Novigrad'dan 18 Nisan'da ayrildi, 22 Nisan'daysa asil hedefine bir saat uzakliktaki ve Petro zamaninda bina edilen Manastir varo^una/köyüne ula^ti. Nihayet Dervi§ Mehmed Efendi ertesi gün, 23 Nisan 1755/10 B 1168 tarihinde askeri törenle kar^ilandigi St. Petersburg'a, merasim aläyi ile giri^ini gerfekle^tirdi.12
Resmi ziyaretlerine hemen 25 Nisan'da, kendisini davet eden Rus §ansölyesi (Ba$-vekil] Kont Bestujev-Ryumin'in13 huzurundaki resmikabulle ba^ladi. Kont'un konaginda gerfekle^en kabulde elfi, kendisine veziriazamin14 mektubunu teslim etti. 4 Mayis 1755
11 Dervij Mehmed Efendi'den kisaca bahseden yayinlara misal vermek gerekirse krj. Hayri £apraz, "1740-1792 Osmanli-Rus Münasebetleri (Siyasí ve Ticarí)", (Yayinlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 1997), 28-29; Esra Yejilyurt, "Osmanli Sefirlerinin Gozünden Rusya," (Yayinlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi, 2017), 58-60.
12 Hakim Efendi, Hakim Efendi Tarihi, c. I, 309-326.
13 Алексей Петрович Бестужев-Рюмин/Aleksey Petrovif Bestujev-Ryumin (1693-1766), diplomat, Rus dijijlerini yirmi yil boyunca belirlemij devlet adami, Rus ordusunda marejal, 15 Temmuz 1744'ten itibaren büyük jansolye.
14 Takrírde veziriazamin kim oldugu belirtilmemijse de elfi Istanbul'dan ayrildiginda sadarette Kose Mustafa Paja'nin (1 Temmuz 1752-16 §ubat 1755) bulundugu bilinmektedir. Dolayisiyla elfinin yaninda gotürdügü sadrazam mektubunun kime ait oldugu afiktir. Mustafa Paja yerine mühr-i hümayünu teslim alan Hekimoglu Ali Paja
(22 B 1168] Pazar günü Rus £arifesi I. Yelizaveta'nin huzuruna kabul edildi ve bu sirada bejäretnämeyi takdim ve teslim etti. St. Petersburg'da gefirdigi altmij bejinci gün olan 25 Haziran'da farifeye veda huzura kabulünü gerfeklejtirip burada farifenin sultana hitaben hazirlanmij nämesini törenle teslim aldi. On gün sonra Rus jansölyesine de veda ziyaretinde bulunarak kendisinden, veziriazama teblig etmek üzere bir mektup teslim aldi. 24 Temmuz 1755 (14 L 1168] tarihinde St. Petersburg'dan ayrilan elfilik heyeti ayni yol güzergähini kullanmak suretiyle kirk iki gün sonra Kiev'e (4 Eylül] ve on bir gün sonra Bender'e (15 Eylül] vardi. Buradan ise Istanbul'a yirmi günde ulajti (5 Ekim 1755/28 Z 1168].15
Takririnden anlajildigina göre elfi, Osmanli topraklarinda oldugu gibi bulundugu Leh ve Rus cografyasinda, elfiligini mümkün olan en kisa sürede tamamlama gayreti ifinde konaklamalarini — aldigi "Ve dahi Devlet-i 'aliyye ile olan dostlugumuza binä'en ikräm kasdi ile bir mikdär mahaller seyr u temäjä eylesünler. Elfi Efendi bu husüsda 'acele buyurmasinlar" jeklinde fok sayida teklife ragmen — hep kisa tutmuj ve bunu, mesela, "Bir günden ziyäde eglenmek münäsib degildir" cevabiyla muhatabina bildirmijtir.16 Bunun dijinda III. Osman'a ait bir näme-i hümäyünu hamil yolculuk ettiginden hem Osmanli neferlerinin hem de Leh ve Rus yetkililerin nezdinde itibar görmüj, önü hep afik tutulmujtur. Bu ferfevede tam olarak yüz bir günde ulajtigi St. Petersburg'da yine de doksan bej gün gefirmij, dönüj yolculugunu "sür'at ile gelinmek ile" yetmij günde "Fe'hamden, sümme hamden, sümme hamden" tamamlamijtir. 17
2) Dönemin Alman Basininda Dervi? Mehmed Efendi'nin Elfiligi
Avrupa kamuoyunda yüksek haber degeri tajidigi anlajilan Osmanli sefäretlerinin Avrupa'daki misyonlari, siyasi ve akademik havadisleri odagina alan XVIII. yüzyil bati gazetelerinde yer bularak bu hususta bilgi afligi duyan okuyucusunu tatmin etmekteydi. Bu bajlik altinda, XVIII. yüzyil ortalari Almanyasi'nin önemli basin merkezlerinden olan Berlin, Münih, Regensburg, Leipzig ve Frankfurt jehirlerinde fikan gazete, siyasi havadis mecmuasi/derlemesi ve almanak türündeki yayinlarda, izini sürdügümüz Dervij Mehmed Efendi'yle aläkali haberler bulunmaktadir.
Bu baglamda, Dervij Mehmed Efendi'nin St. Petersburg'daki elfiligine ilijkin haber ilk olarak Berlin'de yayimlanan Spenersche Zeitung gazetesinde yer aldi. Burada Prusya'nin Rusya'ya komju olmasi, haberin ulajma hizinda jüphesiz etkendir. Benzer 40. jekilde yine III. Osman'in cülüs-i hümäyünunu Lehistan'a bildirmek maksadiyla z gönderilen Zijtovili Ali Aga'nin 1 Mayis Perjembe günü Varjova'ya ulajtigina ve 6 Mayis
3 C-
q g ^ Sali günü Wschowa'ya18 devam edecegine dair haberi de Almanca olarak ilk defa bu
oj ^ 00 ™ 03
§ 1 -
(görevinden azil tarihi 18 Mayis 1755] tarafindan kendi imzasiyla bir bajka mektup gönderilmij olma ihtimal ise
- bulunmamaktadir. Zira benzer bir vaziyeti yajayan Viyana'daki Halil Efendi'nin imparatorluk ricäline 1755 Mayis
|30| ayinda teslim ettigi sadrazam mektuplarinin Mustafa Paja'ya ait oldugundan jüphe yoktur, bk. Avusturya Devlet
Arjivi (OeStA], Hanedan, Saray ve Devlet Arjivi (HHStA], Türkei V, Konv. 21-2: Varia und Collectanea (1741-1801].
15 Häkim Efendi, Häkim Efendi Tarihi, c. I, 309-325.
16 Häkim Efendi, Häkim Efendi Tarihi, c. I, 311, 318.
17 Häkim Efendi, Häkim Efendi Tarihi, c. I, 324-325.
18 1757-58'deki misyonuna dair sefäretnämesinde Mehmed Aga'nin Iskanove/Uskove olarak ifade ettigi Wschowa (Alm. Frauenstadt], Poznan'in güneyinde, Leh krallarinin ugrak yeri olan küfük bir kasabadir, bk. Hacer Topaktaj, "XVIII. Yüzyil Ortalarinda Türk-Leh Ilijkilerinden Bir Kesit: Kapicibaji Mehmed Aga'nin Lehistan (Polonya] Elfiligi (1757-1758]," Osmanli Araftirmalari 29 (2007]: 210 ve ayni sayfada dipnot 32.
gazetede bulmaktayiz.19 Dervij Mehmed Efendi'ye dönecek olursak, mezkür yayin organinda kendisine dair — tuhaf bir jekilde yegäne — kaydin Türkfesi ju jekildedir: "Güneyelbe, 29 Mayis'tan. St. Petersburg'dan gelen en yeni mektuplarin naklettigine göre Türk elfi Dervij Mehmed Efendi,20 eski takvime göre 23 Nisan'da fok sayidaki maiyetiyle beraber jehre bizzat ulajti."21
Almanya'nin en güneyinde yer alan Münih'e indigimizde, burada fikan siyasi Münchner-Zeitungen gazetesi,22 Dervij Mehmed Efendi'ye ilijkin haberleri hem gef, hem de sig bir bifimde nakletmektedir. Bir kere elfinin isminin zikredilmedigi ve bilgilerin gerfeklerle tam olarak örtüjmedigi görülmektedir. Sayica da az olan haberler ju jekildedir:
"St. Petersburg, 16Nisan. Moskova'dan gelen mektuplara göre Büyük Sultan'in elfisinin, geftigimiz ayin [Mart] sonunda Moskova'ya vardigi ve jimdiki ayin [Nisan] 3'ünde buraya [St. Petersburg] dogru yola fiktigi anlajilmaktadir. Rus sarayi tarafindan, Ekselanslari Sultan'i tahta cülüsundan ötürü tebrik etmek üzere Istanbul'a kimin gönderilecegine henüz karar verilmij degildir. Tahminlere göre, farifenin sefimi, jansölye yardimcisinin bir kardeji olan Kont von Worenzof'a isabet edecektir."23
"St. Petersburg, 30 Mayis. Osmanli näzirinin ikameti muhtemelen kisa süreligine olacak. ^imdiden konujulduguna göre, veda huzura kabulü yakinda gerfeklejecek ve hemen ayni gün Istanbul'a dönecek. $imdi itibariyla emin olunan o ki, fok sayida Avrupa memleketlerinde bulunmuj ve 36 yil önce Hollanda'ya resmi ziyaret münasebetiyle gitmij olan Prens Sergey Petrovif Dolgorukov24, Ekselanslari Tarife nämina Büyük Sultan'a tahta cülüsundan ötürü tebriklerini sunacak."25
Dönemin bir bajka Almanca kaynagi olan Leipzigli bir siyasi havadis derlemesinde, Mehmed Efendi'nin sefäretine dair muhtasar ju bilgiler verilmektedir: "23 Nisan'da yeni Türk imparatoru tarafindan gönderilen elfi Mehmed Efendi26 St. Petersburg'a ulajti ve bu ayin 25'inde büyük jansölye (Groß-Canzler)27 tarafindan kabul edildi. 5 Mayis'ta imparatorife nezdinde resmi huzura kabul töreni ve 25 Haziran'da veda ziyareti gerfeklejti."28
o
Q Z
Q 1X1 ^
< £ ^ C/l ™ BQ
§ S® |31|
Elfilige dair oldukfa uzun ve bajka yerde rastlanmayan bazi ayrintilari muhtevi anlatilardan birini ise Frankfurt am Main jehrinde fikan Frankfurter Meß-Relation isimli almanakta bulmaktayiz:
19 "Berlinische Nachrichten von Staats- und gelehrten Sachen," No. LX, 20.05.1755.
20 Haberde geftigi jekliyle "Derwisch Mahomet Effendi".
21 "Berlinische Nachrichten von Staats- und gelehrten Sachen," No. LXVI, 03.06.1755.
22 Münih Gazetesi'nin baj sayfasinin görseli ifin bk. Ek 1.
23 "Münchner-Zeitungen, von denen Kriegs-, Friedens- und Staatsbegebenheiten, inn- und ausser Landes," Num. LXXXIII, 26.05.1755.
24 Сергей Петрович Долгоруков/Sergey Petrovif Dolgorukov (1696-1761).
25 "Münchner-Zeitungen," Num. CIII, 30.06.1755.
26 Haberde geftigi jekliyle "Mahometh Effendi".
27 Kont Aleksey Petrovif Bestujev-Ryumin.
28 Neue genealogisch-historische Nachrichten von den vornehmsten Begebenheiten, welche sich an den europäischen Höfen zutragen, worinn zugleich vieler Stands-Personen Lebens-Beschreibungen vorkommen, c. 73, haz. Michael Ranft (Leipzig: Heinsius, 1756), 68.
"[...] Hem Istanbul'a gönderilen Rus elfisinin raporlarindan, hem de büyük sultan tarafindan Rus farifesine fevkaläde olarak gönderilen elfinin sözlerinden, Türklerin barijtan yana oldugu anlajiliyor. Tarife ayrica, Türk hükümdarina yönelik dostluguna binaen bu elfiyi özellikle dostäne karjilamak ve agirlamak hususunda özen göstermekten geri durmadi. ^arifenin emriyle elfiyi Kiev'de karjilamak üzere Izmaylovskiy Muhafiz Alayi'ndan29 bir yüzbaji gönderilmijti. Yüzbaji kendisini karjilayip ona ve tüm maiyetine, elfi ifin hazirlanan St. Petersburg dijindaki Aleksandr Nevskiy Manastiri'na30 yakin konumdaki ikametgähina yerlejecekleri 23 Nisan'a kadar refakat etti. Bahsi gefen yüzbaji, elfinin gelijini henüz ayni gün Rus büyük jansölyesine aktardigi sirada, elfiyi gelijinden ötürü tebrik etmek ve ertesi gün, elfi ifin jehirde tahsis edilmij ikametgäha törenle refakat etmek emrini aldi. Nitekim jehre girijin, böylesi durumlarda mutat oldugu vefhile ihtijamli bir merasimle gerfeklejtigi gözlemlendi.
[Elfi] 20'sinde [25 yazmasi gerekirken muhtemelen baski hatasi yapilmij], büyük jansölyeye ilk resmi ziyaretini gerfeklejtirdi. Bu sirada yaptigi konujmada, Bäbiäli'nin Rus Imparatorlugu'na barij ve dostluktan yana görüjlerini aktardi ve bakana sadrazamin mektubunu teslim etti. Buna benzer jekilde jansölye yardimcisi Kont Moronzov nezdinde de bir resmikabul vuku buldu. Ancak bu sirada resmi bir hitapta bulunmak yerine, önceki konujmasini sohbet havasinda iletti. 5 Mayis'ta, merasim aläyi ile gittigi ve resmi törenle karjilandigi yazlik sarayda31 farife tarafindan huzura kabul edildi. [...] St. Petersburg'daki ikameti sirasinda kendisine yalnizca büyük ihtiram degil, Rus monarjisinin bu yeni idare merkezinde ilginf ne varsa gösterildi.
7 Haziran'da Türk elfisi Dervij Mehmed Efendi [Derwisch Mechmed Effendi]'ye Bilim ve Sanat Akademisi, Imparatorluk Kütüphanesi ve Kunstkamera gezdirildi. Bakir hakkäklik atölyesinde kendisine fejitli figürler ve bajka jeylerin nasil bakir gravür häline getirildigi gösterildi. Resim atölyesinde fok sayida akademi talebesinin doga resimleri fizdigini gördü. Ilgili departmanda bronzun nasil harflere ve madalyonlara dönüjtügüne, felik, pirinf, ahjap ve tajin nasil oyulup fejitli süs ejyasi häline getirildigine jahit oldu. Özellikle majesteleri farifenin felikten [Stahl] yapilmij portresine hayranlik duydu. Matbaada ayni jekilde hayranlikla, ajagida okuyacagimiz Türkfe satirlar ifin Türk harflerinin huzurunda yerlejtirildigini ve basildigini
0.
^ izledi:
D
g Sultan Mustafa Han [Chan]'in oglu majesteleri Sultan Osman Han, Hicri 1168
9 o ^ yilinin Safer ayinin 28'inde, miras hakki dolayisiyla Osmanli tahtina jerefle
LO ^ CO
go 0 cülüs ettikten sonra, zikredilen majeste, kendilerinin yüce onay ve teminati ile
Rus ve Osmanli imparatorluklari arasinda akdedilmij olan barijin madde ve
--jartlarinin jimdiye kadar oldugu gibi bundan sonra da bozulmayacagini
|32|
göstermek üzere, zatialilerinin [bu bilgileri iferen] sultani yazisini [näme-i
29 Измайловский Лейб-гвардии Полк/lzmaylovskiy Leyb-Gvardii Polk.
30 Александро-Невская Лавра/Aleksandro-Nevskaya Lavra/Aleksandr Nevskiy Manastiri.
31 Большой Екатерининский Дворец/Boljoy Yekaterininskiy Dvorets/Büyük Katarina Sarayi. Katarina (Yazlik) Sarayi'nin 1761 yilinda Rus ressam ve gravürcü Михаил Иванович Махаев/Mihail Ivanovif Mahayev (1718-1770) tarafindan yapilmij gravürleri ifin bk. Ek 2-3.
hümmyün] hamil, Divân-i Mmâyûn mensubu, çikk-i sânî defterdari rütbesine sahip Dervi? Mehmed Efendi'yi, majesteleri çariçeye irsal buyurmu?lardir.
lçte bunun, bakir hakkâklik atölyesinde de, bakira bandirilmi? bir levhada baskisi yapildi; böylece matbaadaki baskidan farki gösterilmi? oldu. Bundan sonra akademinin üye ve profesörlerinin toplandiklari yer olan konferans salonuna geçti. Ardindan cografya departmanina, kütüphaneye ve Kunstkamera'ya devam etti. Cografya departmaninda kendisine gösterilen Arapça ve Türkçe elyazmalarini tema?a etti. Kunstkamera'da ögleden sonra ^e kadar kaldi ve kendisine bu sirada her türlü ilginçlikler gösterildi. Müteakiben elçiye akademinin ba?kani, ekselanslari Kont Rasoumovski32 tarafindan St. Petersburg'un plan ve krokileri, St. Petersburg ve civarindaki âbidelerin, ayrica Ladoga Kanali33 ve Kron?tadt34 ve Büyük Petro'nun taburlarinin bakir gravürleri tanitildi. Bundan sonra elçi büyük memnuniyet içinde ikametgâhina avdet etti.
Haziran sonunda çariçeye veda ziyaretini gerçekle?tirdi; 10 Agustos'a kadarsa ?ehirden gerçekten ayrildigina dair bir haber almadik. Bununla birlikte ayrilmasi daha fazla uzamayacaktir, zira ?arkin elçileri Avrupa saraylarinda uzun süre kalmama âdetindedir."35
Almanya'nin yine güneyinde yer alan Regensburg ?ehrinde Christian Gottlieb Seiffart matbaasinda basilan Kurtz gefasster historischer Nachrichten isimli, devrin me?hur haftalik siyasî havadis mecmuasinda, a?agida okuyacagimiz ?u ilginç ifadelere yer verilmi?tir:
"Geride kalan Temmuz ayinda üç yabanci nâzir St. Petersburg'da vedala?ip
saraylarina dogru dönü? yolculuguna çikti. [...] Bunlar Büyük Britanya elçisi
Yarbay Melchior Guy-Dickens, Kutsal Roma Alman imparatorlugu elçisi Kont
Ludwig von Zinzendorf ve nihayet, ?ehre birkaç ay önce ula?mi? ve Rus
kayzerî sarayina, ^üncü Osman'in Türk tahtina geçtigini resmen bildirmek
üzere gelen Bâbiâli elçisi [isim verilmemi?]. Bize bu Müslümanin ?ehirden
ayrili?ini bildiren St. Petersburg raporlari, ayni zamanda bu kimsenin halet-i
ruhiyesi hakkinda bir tarif sunmaktadir. Zira o, yalnizca azinliktaki
kimselerde fark edilen özelliklere sahiptir. O kadar olaganüstü sogukkanli bir
insan oldugu söyleniyor ki, neredeyse hiçbir ?ey onu kayitsiz tavrindan
vazgeçiremez, ne herhangi bir ?ey ?a?irtabilir ne de onda bir merak
uyandirabilir. Zikredilen raporlarda onun hakkinda bu cihette ve ba?ka
cihetlerde ?unlar ihbar edilmektedir: Tavirlarindaki agirba?lilik, St. ^
Petersburg'da bulundugu süre zarfinda kendini belli etti. Onu hiçbir ?ey g
sinirlendiremez gibi görünüyordu. Kaldi ki yabancilarin merakini ™
uyandiracak ?eylerin ona pek az tesir ettigi anla?iliyordu. Görülmeye Й °
kesinlikle deger Kron?tadtin limani, Rus saraylari, hem yüksek bir zevke g S®
sahip, hem de yogun hayranligi hak eden çariçenin ihti?amli ve lezzet dolu
eglence saraylari ve Rus asillerinin çiftlik malikâneleri, bütün bunlar onda en
|33|
32 Кирилл Григорьевич Разумовский/Kirill Grigoryevif Razumovskiy (1728-1803).
33 Ладожский Канал/Ladojskiy Kanal.
34 Кронштадт/Kronjtadt, Fin Körfezinde yer alan Kotlin Adasi üzerindeki jehirdir.
35 Frankfurter Meß-Relation. Das ist halbjährliche Erzehlungen der neuesten Staats- und Welt-Geschichten wie solche zwischen der Frankfurter Ostermesse und besagter Herbstmesse 1755 [...] (Frankfurt am Main: Engelhardlichen Laden, 1755), 62-64.
ufak bir tatmin uyandirmadi veya merakini celbetmedi. Ona 90k sayida degijik jeyler gösterme tekliflerini büyük tevazu ile tejekkürlerini sunarak kibarca reddetti; eve dönmekten bajka hifbir arzusu yoktu. Bununla birlikte makul bifimde seyahatini, farifenin en sefkin eglence sarayi olan Tsarskoe Selo36 [Czarska Zeloc] üzerinden ilerletmeye dikkat edildi. Bu näzir o zamana dek her ne kadar hif jajkinlik göstermemijse de, bu görkemli yapinin manzarasi karjisinda etkilenmij göründü. Altinin parlattigi bu saray, altin kaplama ve yejil renkte ana gövdeye, balkonlara ve kapilara sahiptir ve bu häliyle tamamen altin kaplama bir saray görünümdedir, ortasinda ince sanat eseri bahfeler bulunmaktadir ve tüm süslemeler, bir sarayi fekici kilacak jekilde uygulanmijtir. Hifbir jeyden heyecanlanmayan Türk näziri, Tsarskoe Selo'nun manzarasiyla karjilajinca hemen öylesine hayret ifinde kaldi ki, bu mekänin gözlerinde gerfek bir harika oldugunu ve Türklerin, Avrupalilarin zevk ve becerisinden fok uzakta bulundugunu söylemekten kendini alamadi."37
Seyyid Häkim Tarihi'ne aynen alinmij olan takrir metninde Dervij Mehmed Efendi, bu saray hakkinda "Väki'ä mu'azzam ve kendülere göre muhtejem bir seräydir"38 jeklinde bir tarif yapmakta, ne altinlardan ne de Türklerde bulunmayan ince bir zevkten söz etmektedir. Elfinin "kendülere göre" tanimlamasindan ve ziyareti boyunca muhataplarina karji büyük tevazu ifinde davranmasindan hareketle, Alman kaynaginda nakledilen ifadesinin — jayet gerfekten söylemijse — yine tevazudan ileri geldigi düjünülebilir.
3) St. Petersburg'daki Avusturya Elfisi Kont Esterhazy'nin Gözlemleri
Dönemin Alman basinindan naklettigimiz bilgilerden sonra jimdi, Kutsal Roma Alman Imparatorlugu'nun 1753 yilinda Rusya'ya gönderdigi kayzeri ve krall fevkaläde elfisi (außerordentlicher Bottschafter), Macar asilzäde Kont Miklos Esterhazy (1711-1764)39 tarafindan St. Petersburg'da kaleme alinan ve Viyana'ya gönderilen raporlardan40 alintilar yapilarak, diplomatik misyona dair birinci elden bilgilere bakilacaktir. St. Petersburg'daki Avusturya diplomatinin bir görgü jahidi olmasindan ötürü yazdiklarina bajvurmak, Dervij Mehmed Efendi'nin elfiligine dair malumatimizi arttirmak bakimindan faydadan häli olmayacaktir.
36 Царское Село/Tsarskoe Selo/£ar Köyü, St. Petersburg'un güneyinde yer alan bugünkü Pujkin jehrinin eski adidir.
§ Burada yer alan Katerina Parki iferisine, bilhassa, II. Katerina devrinde ve sonrasinda Türk-Rus savajlarina ithafen
m и birfok anit ve bina dikilmijtir. Bu hususta bk. Eray Akfay, "Osmanli-Rus Ilijkilerinin St. Petersburg ve ^evresindeki
§ Mimari ve Äbidevi Izleri (XVIII-XIX Yüzyil)," Türkiye Günlügü 147 (2021): 161 vd.
д 0- ю 37 "Kurtz-gefasster historischer Nachrichten zum Behuf der neuern europäischen Begebenheiten," VIII, Agustos 1755,
ci гч® 121-122.
38 Häkim Efendi, Hakim Efendi Tarihi, c. I, 323.
- 39 Kont Miklos (Nikolaus/Niklaus) Esterhazy von Galantha. Esterhazy/Eszterhazy, kökenleri Orta £ag'a dayanan soylu
|34| ve ünlü bir Macar ailesidir. Miklos Esterhazy, Viyana sarayi tarafindan profesyonel diplomat olarak istihdam edilen
Macar aristokratlardan biriydi. 1741 yilinda Maria Theresia tarafindan, muhtemelen Avrupa meselelerine genel ajinaligi ve özellikle de Londra'yi bilmesi nedeniyle Büyük Britanya'ya fevkaläde elfi olarak sefildi. Böylece Miklos Esterhazy'nin yirmi yil sürecek diplomatik kariyeri bajlamij oldu. Lizbon, Dresden ve Madrid'de görev yaptiktan sonra 1753'te St. Petersburg'a atandi ve burada Imparatorluk ve Avusturya elfisi olarak sekiz yil boyunca hem barij hem de Yedi Yil Savajlari dönemlerinde iki saray arasinda ij birligi araci olarak hizmet verdi, bk. Olga Khavanova, "Madridtol Szentpetervarig, Grof Esterhazy Miklos, Maria Terezia elso magyar karrierdiplomataja," Szazadok 153/6 (2019): 1141-1166. Avusturya elfisi Kont Esterhazy'nin fagdaj bir gravürü ifin bk. Ek 4.
40 Kont Esterhazy'nin raporundan örnek sayfa ifin bk. Ek 5.
Bir kere Kont Esterhazy, raporlarini dogrudan Avusturya ^ansölyesi Kont Wenzel Anton von Kaunitz'e (1711-1794], yani 1753 yilindan beri üstlendigi Avusturya §ansölyesi pozisyonunu 1792 yilina kadar sürdürecek olan Avusturya di§i§lerinden sorumlu en önemli isme, di§i§lerinin karar merciine göndermi^tir. Bundan dolayi raporlarini büyük bir dikkatle hazirladigi dü^ünülebilir. Kont Esterhazy, Dervi§ Mehmed Efendi'den ilk defa 22 Nisan 1755 tarihli raporunda söz ederek Mehmed Efendi'nin — nedense raporlarinda kendisini mütemadiyen "Dervisch Mustapha" olarak zikretmektedir — bugünlerde St. Petersburg'a varmasinin beklendigini yazar.41
Bir sonraki raporunda Kont Esterhazy'nin ^ansölye Kont Bestujev-Ryumin ile bir görü^mesinde, Osmanli elfisinin geli^ini haber aldigi ve onun misyonu hakkinda sorular sordugu görülmektedir. Kont Esterhazy, raporunda, büyük §ansölyenin kendisine, Türk elfisine sondaj yaptigini, acaba küfesinde ba§ka meseleler de bulunup bulunmadigini sordugunu aktarir. Elfi buna cevaben, Büyük Sultan'in tahta cülüsunu teblig etmekten ba§ka bir göreve sahip olmadigini ifade etmi^tir. Ayrica Bäbiäli'nin St. Petersburg sarayina, Rusya'yla olan bari§ ve dostlugu sürdürmek yönünde teminatta bulundugunu, Türk tarafinin ayni §ekilde St. Petersburg sarayindan da bu yöndeki teminati umdugunu söylemi^tir.42 Yine 29 Nisan tarihli ikinci bir raporda ise, Osmanli elfisinin 30 ki^ilik heyetiyle birlikte bu ayin [Nisan] 24'ünde §ehre vardigi, 26'sinda da ^ansölye Yardimcisi Kont Vorontsov'a43 ilk ziyaretini gerfekle^tirdigi ve elfi hakkinda daha fazla malumati ögrenir ögrenmez nakledilecegi yazilidir.44 Bu muhavere, Avusturyali diplomatin Osmanli-Rus münasebetlerine olan ilgisine i^aret ettigi gibi, Rus §ansölyesinin de Avusturya'ya Osmanlilar hakkinda bilgi vermekten imtina etmedigini gösterir. Ayrica muhaverenin Dervi§ Mehmed Efendi'nin §ansölyeyi ziyaretinden yalnizca dört gün sonra raporlanip Viyana'ya gönderilmi§ olmasi, Viyana Sarayi'na gelen haberlerin ne ölfüde güncel oldugunu göstermesi bakimindan da dikkat fekicidir.
Dervi§ Mehmed Efendi, Kont Esterhazy'nin 6 Mayis tarihli raporuna göre bir gün evvel [5 Mayis] ögleden önce, St. Petersburg'daki yazlik sarayda ilk kez ve resmi törenle farifenin huzuruna kabul edilmi^tir. Bu raporda "Dervisch Mustapha Bey" olarak zikredilen elfi, tahta cülüs eden yeni sultanin müjdesini verdikten sonra misafir edildigi hanesine ugurlanmi^tir. Müteakiben, farifenin tahta cülüsunun yildönümü kutlamasina davet edilmi^tir. Bir sonraki raporunda Kont Esterhazy, St. Petersburg'a gelmi§ bulunan Viyana elfisi Kont Zinzendorf/Zinzendorff'tan45 iktibasen, yazlik sarayda ve 1 Haziran'da gerfekle^en maskeli baloya — bu kez de "Dervischa Mustapha" olarak anilan — Türk ^ elfisinin de davet edildigi ve maiyetinden birkaf ki^iyle birlikte baloya i^tirak ettigi m g bilgisini verir. Burada Kont Zinzendorf, bir tercüman vasitasiyla Dervi§ Mehmed Efendi < ° >. _ i 1
41 OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755], fol. 32r, Kont Esterhazy'den §ansölye Kont -
von Kaunitz'e, 22 Nisan 1755 St. Petersburg. |35|
42 OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755], fol. 47r-v, Kont Esterhazy'den §ansölye Kont von Kaunitz'e, 29 Nisan 1755 St. Petersburg.
43 Михаил Илларионович Воронцов/Mihail Illarionovif Vorontsov (1714-1767].
44 OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755], fol. 54r, Kont Esterhazy'den §ansölye Kont von Kaunitz'e, 29 Nisan 1755 St. Petersburg.
45 Фридрих Лудвиг Юлиус фон Цинцендорф/Kont Ludwig Friedrich Julius von Zinzendorf (1721-1780]. Hakkinda yapilmij yakin tarihli bir falijma ifin bk. Olga Khavanova, "Count Ludwig von Zinzendorf's Diplomatic Mission to Saint Petersburg in 1755," Historical Studies on Central Europe 2/1 (2022]: 69-91.
ile bir süre sohbet etmek nezaketinde bulunmuj; dahasi, Osmanli elfisinin sarayin olaganüstü dairelerini ve yatak odalarini görmesine vesile olmujtur. Ayrica maskeli balo sirasinda, hifbir davetlinin Türk an'anesine uygun olmayacagi düjünülen maskeyi takmamasi yönünde alinan tedbire itina gösterilmijtir. Rapor, ekte Türk orta elfinin (internuntius) ilk resmi huzura kabulüne dair bir gazete eki bulundugundan söz ederek sona erer.46 Bahsi gefen ve dogrudan Dervij Mehmed Efendi'nin farifenin huzuruna kabulüyle aläkali metin, St Petersburg Gazetesi'nin (St. Petersburgischen Zeitungen) 19 Mayis 1755 Cuma günü basilmij ekidir;47 yedi sayfadan mürekkeptir, matbu harflerle basilmijtir ve Almancadir. Ihtiva ettigi bilgiler afisindan hem arajtirma konumuza hem de Rusya arajtirmalarina önemli katkida bulunacagini düjündügümüz detaylara sahip olmasina binaen, metnin aynen tercüme edilmesi yoluna bajvurulmuj, bu sirada bazi kelimelerin orijinal yaziliji — tercümesinin ardindan — köjeli parantez ifinde gösterilmijtir. Gazetedeki metnin Türkfe tercümesi ajagidaki gibidir: "St. Petersburg Gazetesi'ne Ek, No. 40 Cuma, 19 Mayis 1755 St. Petersburg, 18 Mayis.
Majesteleri farifenin 24 Nisan'da ögleden sonra saat 1 civarinda, jikk-i säni defterdari rütbesindeki Türk elfisi Dervij Mehmed Efendi [Derwisch MachmedEffendi]'ye kayzeri yazlik sarayda verdigi resmikabulün tasviridir.
Ayni gün ögleden önce saat 10 civarinda bu merasim ifin görevlendirilmij olan merasim aläyi Ishak [Zsaac] Katedrali meydaninda toplandi. ^arifeden elfinin yanina gitme talimatini aldiktan sonra oraya giden tejrifatfibaji Olsusiew, adi gefen meydanda imparatorluk arabasina oturdu. Ardindan sarayin dijijleri tercümanlarindan Rejetov [_Reschetow]'u önden göndererek, muhafiz bölügünün amiri [Pristav] Tiutfev [Tiutschew]'i, elfiyi resmikabule götürmesi ve kendisini bu ij ifin hazir tutmasi konusunda haberdar etti. Ayni sirada merasim aläyi Neva Nehri üzerinde hazirlanmij yüzer köprü üzerinden elfinin ikametgahinin oldugu Vasilevskiy Adasi'na [Waßili=Ostrow] gitti. Saray arabasindan inen tejrifatfibaji, merdiven bajinda sefäretin ileri gelenleri ve merdivenin en üst basamaginda bizzat elfi tarafindan karjilandi. Elfi, tejrifatfibajiyi eliyle selamlayarak onu kabul odasina götürdü; burada bir divan üzerine konugunun sagina, muhafiz bölügünün amiri ise tejrifatfibajinin biraz ilerisine oturdu. Elfiye, tejrifatfibajinin sebeb-i ziyareti söylendikten sonra misafirlere tütünlü fubuk, kahve, jerbet ve sürmeleri ifin gül suyu ikram edildi. Onlar ifin zengin rayihalara sahip tütsüler de yakildi. Daha sonra solda elfi ve sagda tejrifatfibaji oldugu hälde muhafiz bölügünün amiri, näme-i hümäyünu elleri üzerinde tajiyan kähya ve sefäretin ileri gelenlerinin pejinden odalardan fikarak merdivenden indi. Önce elfi saray arabasinin sag ve ardindan tejrifatfibaji sol tarafindan bindi, karjilarina sarayin dijijleri tercümanlarindan Buidi oturdu.
46 OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755), fol. 79r, Kont Esterhazy'den §ansölye Kont von Kaunitz'e, 3 Haziran 1755 St. Petersburg.
47 OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755), fol. 75r-78r, Kont Esterhazy'den §ansölye Kont von Kaunitz'e, 3 Haziran 1755 St. Petersburg. St. Petersburg Gazetesi'nin 19 Mayis 1755 tarihli ekinin baj sayfasinin görseli ifin bk. Ek 6.
Bunun üzerine merasim alâyi çu tertipte hareket etti:
1) Agir süvari kilici kuçanmiç bir muhafiz rütbelisi ve onbaçinin liderliginde muhafiz bölügünden on iki süvari
2) Her birinin önünde dört süvari ve sair hizmetçi sinifindan görevlilerin bulundugu ûç adet ûç çiftte beygir koçulu bakan arabasi. Bu arabalar beraberinde çok sayida hizmetçi sinifi görevlisiyle imparatorlugun çu kidemlilerine aitti:
Hükümdarin mahrem-i esrari, devlet baçsavcisi, Rus çôvalyeleri ve saray süvarileri [Preobraschenskischen]48 mareçali Prens Nikita Yuryeviç Trubetskoy'a49 ait araba. Buna sefâret heyetinden iki rütbeli oturmuçtu. Kûçûk-Rusya necabetli Hatmani, izmaylovskiy saray süvarileri yarbayi, Rus ve Leh Beyaz Kartal ile Holstein St. Annen çôvalyesi niçanlari hamili, majesteleri çariçenin mabeyincisi, imparatorluk Bilimler Akademisi Baçkani Kirill Grigoryeviç Razumovskiy'e50 ait araba. Buna da sefâret heyetinden iki rütbeli oturmuçtu. Hükümdarin mahrem-i esrari, senatör, Rus ve Leh Beyaz Kartal çôvalyesi, Kont Aleksey Petroviç'e51 ait araba. Buna muhafiz bölügünün amiri, Izmaylovskiy saray süvarileri yüzbaçlsl Tiutçev oturmuçtu.
3) Has ahirdan mirahur Niclovius.
4) At üstünde saray seyisleri ve çok sayida hizmetli tarafindan eçlik edilen has ahira ait muhteçem eyerli ve üzerine altin ile güm^ içlemeli örtü örülm^ 10 adet yedek at.
5) Has ahirdan bir seyis.
6) Muhafiz alayindan at üstünde kuç tüylü sorguçlu kasket takmiç 4 çavuç.
7) At üstünde saray kuryesi Miloradoviç.
8) At üstünde tören üniformali 18 saray ulagi.
9) 4 yaya Türk tarafindan refakat edilen, elleri üzerinde nâme-i hümäyünu taçiyan ve elçiye ait Türk koçumlu bir küheylan üstünde sefâret kâhyasi.
10) Elçinin ve teçrifatçibaçinin ve karçilarinda tercümanin oturdugu saray arabasi. Atlara iki saray hizmetlisi binmiçti, her iki yanda ikiçer Hayduk, tören üniformali ikiçer piyade ve elçilik heyetinden 12 çuhadar yürüyordu.
11) Has ahirdan muhteçem koçumlu bir küheylan üstünde sefâret heyetinden 1 rütbeli.
12) Muhafiz alayindan at sütünde bir onbaçi ve palali 12 nefer. q Resmigeçit sirasinda elçiye, donanma köprüsünün her iki yanindaki g sokaklardan itibaren, imparatorluk yazlik sarayi bulvarina kadar, resmigeçit ^ ^ düzenindeki kara kuvvetleri kitalari, namlusuz tüfeklerini sergiledi. < S
Э о'лл
Tören alâyi yazlik sarayin bulvarina, merasim günlerinde arabalardan inilen merdivenin baçina kadar ilerledi. Ve alây Fontanka52 sahiline kadar ilerledikten sonra durup, ayni düzen hâlinde geriye döndü.
|37|
48 Преображенский Лейб-гвардии Полк/Preobrajenskiy Leyb-gvardii Polk.
49 Никита Юрьевич Трубецкой/Nikita Yuryevif Trubetskoy (1699-1767).
50 Кирилл Григорьевич Разумовский/Kirill Grigoryevif Razumovskiy (1728-1803).
51 Алексей Петрович Антропов/Aleksey Petrovif Antropov (1716-1765).
52 St. Petersburg'da gefen ve Neva Nehri'nin bir kolu olan nehir.
Piyade erleriyle desteklenmi? olan muhafiz alayi, resmigeçit düzenindeydi ve tüfekleriyle hazirol vaziyetindeydiler.
Elçi, üstü kapali yoldan tek ba?ina ilerlemi? olan arabadan indiginde, devlet ?ûrâsi Chrisoskuleyev kendisini tazimle kar?iladi. Te?rifatçiba?i sagina ve bahsi geçen devlet ?ûrâsi soluna geçerek istirahat etmesi için hazirlanan odaya götürdüler. Buraya kendisiyle birlikte yalnizca zikredilen yüksek rütbeliler alindi, heyetin geri kalani bekleme odasinda ayakta durdu. Elçinin bulundugu odada elçi, kendisi için ba?kö?ede hazirlanan sandalyeye oturtulurken, te?rifatçiba?i ve devlet ?ûrâsi ile muhafiz bölügü amiri sirasiyla sol tarafina oturdular. Bir süre sohbet edilirken majesteleri çariçeye, elçinin vardigi kemterâne teblig edildi.
Bunun üzerine majesteleri çariçe, ba?inda küçük imparatorluk taciyla ayaga kalkti ve taht salonuna geçerek, sayvanli [Baldachin] koltuk ?eklindeki tahta oturdu. Majesteleri çariçenin arkasinda ve ayakta hükümdarin seravcisi, muhafiz bölügünden bir kolagasi, süvari muhafiz bölügünden bir miralay, Rus ve Leh Beyaz Kartal ile Holstein St. Annen ?övalyesi ni?anlari hamili necabetli Prens Aleksey Grigoryeviç RazumovskiyS3 ile majesteleri çariçenin ba?mabeyincisi, mahrem-i esrari ve Rus ?övalye ni?ani hamili Baron Münnih bulunuyordu. Taht basamaginda sagda necabetli ?ansölye ve solunda necabetli ?ansölye yardimcisi, tahttan biraz uzakta ise sagda, resmî uzun elbise giymi? majesteleri çariçenin mabeyn nedimesi, devlet katinda yer alan hanimlar ve hepsi mahsus kiyafetlere bürünmü? olan genç soylu kizlar ve sâir te?rifatin ilk be? derecesine giren hanimefendiler; solda ise saray süvarileri ve yine te?rifatin ilk be? kademesine mensup yüksek rütbeli zadegân, ayrica ikinci dereceye sahip yabanci devlet temsilcileri mevcuttu.
Te?rifatçiba?i, majesteleri çariçenin emri üzerine elçiyi, onun önünde ve biraz çaprazinda yer alan ve nâme-i hümmyün ta?iyan kâhyayi ve onu takip eden elçilik heyetinden be? mensubunu, arz odasina götürdü. Digerleri ise sözü edilen odada ayakta beklemeye devam ettiler.
Arz odasina duhûlde elçilik heyetinden daha önce zikredilen zatlar ve tercüman Buidi olmak üzere hepsi kapida durmu?lardi, elçi, majesteleri çariçeye burada Türk âdetince ilk temennasini, odanin ortasinda ikinci ve tahta dört adim kala üçüncü temennalarini verdi ve orada durdu, kâhyasindan nâme-i hümmyúnu teslim aldi (kâhya hemen sonra ve arkasini dönmeden geri o geri odanin giri?ine döndü) ve uzanmi? kollariyla önünde tutarak TCrkçe
4
ND hitâbini gerçekle?tirdi. Tümgeneral lvan lvanoviç bunu ayni anda Rusçaya
3 C- çevirerek okudu. D 20 NY-
S ™ ш Türk elçinin majesteleri çariçeye hitabi:
§ ®
Tüm hükümdârlardan daha a'zam ve ekrem olan, denizlerin Melik ve Pâdi?ahi,
__sultan oglu sultan, hakan oglu hakani, Sultan Mustafa Han'in oglu, Sultan
|38| Osman Han ile sâhibetü ezyâli'l-ha?meti ve'l-vakâr, sâhibetü delâili'l-mecdi
ve'l-i'tibâr, ha?metlü, miknetlü bi'l-cümle Rusyalarin Pâdi?âh ve lmparatoriçesi ve sâir pekçok yerlerin Melike ve Hâkimesi dostumuz Yelizaveta-i Evvel aralarinda akdolunan bari? antla?masini muhkem hâle
S3 Алексей Григорьевич Разумовский/Aleksey Grigoryeviç Razumovskiy (1709-1771].
getirilmesi, madde ve ?artlarinin temdîd ve tahkimi için bu yüce ve dostâne nâme-i hümâyûnu hazirlatmi? bulunmaktadir. Ha?metli Pâdi?ah, varis-i taht-i saltanat olmakla, baht-i âlî-i taht-i Osmanîye cüWsunu teblig ve bu vesileyle majesteleri çariçeyi, iki imparatorluk arasinda, kutlu ve ebedî bir bari? olmasi niyaziyla, akdolunan madde ve ?artlarin degi?meden sürdürülecegini temin eder. Bendeniz, yüce majestelerine bu nâme-i hümâyûnu teblig etmekle vazifelendirilmi? bulunmaktayim ve bundan dolayi da fevkalade ?erefyâb olmaktayim.
Konu?manin tercümesi aktarildiktan sonra elçi, sultanî yaziyi teslim etmek için tahtin bir adim yakinina kadar ilerleyerek nâme-i hümâyûnu uzatti, majesteleri çariçenin talimatiyla ?ansölye bunu kar?iladi ve majesteleri çariçenin tahtinin saginda bulunan ve altin i?lemeli kuma?la örtülmü? masanin üzerine birakti.S4 Akabinde ?ansölye, elçiye, majesteleri çariçenin yüce nâmina Rusça ?u cevabî konu?mayi yapti:
Majesteleri çariçe, majesteleri sultanin Osmanli tahtina cüWsunu büyük ho?lukla kar?ilamaktadir. Ayrica majesteleri, kar?ilikli dostlugun ve ebedî bari? akdinin muhafaza edileceginin temini için emir vermektedir.
Cevabî konu?ma, buradaki saraydan [daha önce] lran'a gönderilmi? olan Bratit?ev tarafindan Türkçeye tercüme edildi.
Elçi bu cevaptan öylesine memnundu ki, tahmin edilemez biçimde, hemen te?ekkürlerini sunarak Bâbiâli'nin kar?ilikli dostluk temennisini tekrarladi. Elçi bunu yazili olarak da ifade etmek arzunda oldugunu ayrica izah etti. Buna göre, verdigi cevap neticesinde gereksiz sikintilara neden olmasi durumunda, bunun te?rifat meselelerindeki acemiliginden, bunun da ötesinde majesteleriyle kar?ila?masindan ötürü duydugu minnettarligindan, iki imparatorluk arasindaki avantajli dostlugu sürdürmek yönünde sahip oldugu hevesten ileri geldiginin bilinmesini istiyordu.
Bunun üzerine elçi arkasini dönmeden geri geri yürüdü, daha evvel üç defa gerçekle?tirdigi derin egilmeleri tekrarladi ve kendisine e?lik eden, huzura kabul sirasinda yanlarinda duran te?rifatçiba?i, ayrica devlet ?ûrâsi Chrysoskuleyev ile birlikte arz odasindan yine zikredilen odaya geçti ve istirahate çekildi. Bu sirada kendisine kahve, ?erbet ve türlü türlü ?ekerlemeler ikram edildi. Merasim alâyi merdiven önünde düzenini tuttuktan sonra elçiye, tipki bahsi geçen devlet ?ûrâsi tarafindan arabadan
inerken oldugu gibi, yeniden arabaya kadar refakat edildi. Kendisine о
4
te?ekkürlerini sunduktan sonra te?rifatçiba?i ile birlikte arabaya bindi. a
Kar?ilarina tercüman Buidi de oturduktan sonra merasim alâyi önceki tertipte 3 C-
D 2 N-
yine ayni ihtiram arzlariyla yola çikti ve elçinin ikametgâhina kadar ilerledi. AS20 BY-
Kisa bir müddet sonra majesteleri çariçenin saray amiri, korgeneral ve §
?övalye Aleksandr Nevskiy ve St. Annen ni?ani hamili Kirilovitç Nari?kin [Semjon Kirillowitsch Naryschkin]SS elçiye ziyarette bulunarak kendisine |39|
54 Söz konusu vesika, Rus ar?ivlerinde (ve bunun gibi Polonya ar?ivinde olmasi lâzim gelen, Zi?tovili Ali Aga tarafindan Leh Krall III. August'a teslim edilen be?âretnâmenin asli, kr?. Topakta?, Lehistan'da bir Osmanli Sefiri, 46 vd.), hâlâ bulunmayi ve akademik camiaya tanitilmayi beklemektedir. Bu yapildiginda, Avusturya'ya teslim edilen ve tarafimizca diplomatik özellikleri tahlil edilmi? (bk. dipnot 1] nâme-i hûmâyûn ile benzerlik ve farkliliklar, orijinalleri üzerinden mukayese imkânina sahip olacaktir.
55 Семён Кириллович Нарышкин/Semyon Kirilloviç Nari?kin(1710- 177S].
sarayin ikrami olan yemekler sundu. Elfi, bunlari merdivende karjiladi ve Narijkin'e dogru yürüyerek sag elini uzatti, odasina götürdü ve bir divan üzerine sagina oturttu. Tejrifatfibaji onun sagina otururken muhafiz bölügünün amiri onlarin biraz faprazina yerlejti. Misafirlere tütünlü fubuk, kahve, gerbet ve gül suyu ikram edildi, harika tütsüler yakildi.
Sofra hazirlanir hazirlanmaz hep birlikte sofraya gefildi. Elfi ortada otururken saginda necabetli saray amiri, solunda tejrifatfibaji, karjisinda muhafiz bölügü amiri Yüzbaji Tiutfev oturuyordu. Yemek boyunca imparatorluk oda orkestrasi müzik faliyordu. Sofra kaldirildiktan sonra elfiye kahve ve fay servis edildi. Ardindan elfi, saray amiri ve tejrifatfibaji ekselanslarina, majesteleri farifenin bu yüce lütfundan ötürü kemteräne tejekkürlerini sundu, onlara odadan merdivene kadar ejlik etti; elfinin hizmetlileri ise refakati merdivenden ajagiya kadar sürdürdü."56
Huzura kabul merasimine dair detayli bu tasvirden sonra jimdi son olarak St Petersburg'daki Avusturya elfisinin raporlarina dönecek olursak, Kont Miklos Esterhazy'nin 24 Haziran tarihli raporunda bildirdigine göre Türk elfi57 Dervij Mehmed Efendi, 25 Haziran'da farifenin huzurunda resmi veda ziyaretini gerfeklejtirecek, hemen akabinde Istanbul'a dönüj yoluna fikacaktir.58 9 Temmuz'da kaleme aldigi ve ifinde Mehmed Efendi'yle aläkali bilgilerin de bulundugu son raporda ise elfinin jehirden ayriliji bahsine yer vermektedir. Burada Osmanli elfisinin 25 Haziran'da gerfeklejen resmi görüjmede memleketine dönmek ifin farifeden müsaadesini rica ettigi ve ertesi hafta yola fikmak arzusunda oldugu yazmaktadir. Esterhazy bundan bajka Dervij Mehmed Efendi'ye Rus sarayi tarafindan bu türlü ziyaretlerde herkese yapildigi üzere ilk bajta 1000 duka nakit para hediye edilmek istendigi, ancak Bäbiäli'nin bunu tuhaf veya saygisizca bir davranij olarak karjilayabilecegi düjüncesiyle bundan vazgefildigi ve bunun yerine ayni miktarin elfiye takdim edilecek hediyelere harcanmasina karar verildigi bilgisini vermektedir.59
Sonuf
Bu makalede, III. Osman'in tahta cülüsunu teblig etmek üzere Rusya'ya gönderilmij olan Dervij Mehmed Efendi'nin elfiliginin ve 1755 yilinin Mayis-Temmuz aylarini gefirdigi St. Petersburg günlerinin Alman basinina nasil yansidigi konusu ele alinmijtir. Böylece haberlerin öne fikardigi konularla birlikte elfiligin Alman kamuoyuna nasil yansitildigi, ama hepsinden önemlisi Osmanlilarin XVIII. yüzyil ortalarinda Avrupa basininda ne kadar görünür oldugu da bir nebze daha ortaya fikmij bulunmaktadir.
56 OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755), fol. 75r-78r, Kont Esterhazy'den §ansölye Kont von Kaunitz'e, 3 Haziran 1755 St. Petersburg. Bu tercümeyi gözden gefirip tashihleriyle katkida bulunan Prof. Dr. Kemal Beydilli hocama kemäl-i hürmet ile tejekkür ederim.
57 Miklos Esterhazy'nin Mehmed Efendi'yi bir Osmanli degil de Türk elfi olarak tavsif etmesi jajirtici degildir. Zira bati literatüründe Osmanli, daima kavmi-etnik yapisiyla, Türklükle ifade edilmij, ülke Türkey, Türkei, Turquia, La Turquie, Turkish Empire diye anilagelmij ve üf kitaya yayilmij Osmanli Imparatorlugu da "Türk Imparatorlugu" jeklinde zikredilmijtir, örnegin bk. Hüseyin Onur Ercan, "Gücün Aynasi Yahut Taklidi: Prusya Krali Büyük Friedrich'in Osmanli Imparatorlugu'na Gönderdigi Mektuplarda Vurguladigi Nüfuz Alanlari,"Osmanli Ara^tirmalari 61 (2023): 125, 148.
58 OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755), fol. 101r, Kont Esterhazy'den §ansölye Kont von Kaunitz'e, 24 Haziran 1755 St. Petersburg.
59 OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (07.1755-09.1755), fol. 9r, Kont Esterhazy'den §ansölye Kont von Kaunitz'e, 9 Temmuz 1755 St. Petersburg.
Ancak Osmanli elçisinin yabanci basinda ne ?ekilde yer aldigina dair burada zikredilenlerle iktifa etmek mecburiyeti yoktur. Dönemin — ba?ta Rus olmak üzere — Fransiz, italyan, Leh, kisaca bu tarihlerde St. Petersburg'da bulunan yabanci devlet temsilcilerinin raporlarina dayanan basin da muhakkak ilgi çekici bilgiler içeriyor olmalidir.
Yine Dervi? Mehmed Efendi'nin elçiligine i?ik tutmasi adina, ayni siralarda ve ayni ?ehirde bulunan Avusturya elçisi Kont Esterházy'nin Viyana'ya gönderdigi ilgili raporlar taranmi? ve raporlarda geçen ilgili kisimlar i?iginda gazete haberlerinde bulunmayan orijinal, hatta mahrem bilgilere ula?ilmi?tir. Anla?ilacagi üzere bunun sebebi, istihbaratin gizli tutulmasi ilkesiyle dogrudan ili?kilidir. Bir misal olarak Rus yetkililerin, saraylarinda düzenledikleri maskeli balo sirasinda, hiçbir davetlinin Türk an'anesine uygun olmayacagi dü?ünülen maskeyi takmamasi yönünde tedbir almalari, bu türden bilgilerdendir. Dervi? Mehmed Efendi'nin elçilik heyetinin 30 ki?iden müte?ekkil ve kendisinin orta elçi statüsünde oldugunu, yine Miklós Esterházy'den ögrenmekteyiz. Binaenaleyh gerek dönemin basinin gerekse görgü ?ahitlerinin yazdiklarinin, bir Osmanli elçisinin diplomatik misyonuna dair mühim bilgilerle katki saglamak potansiyeline sahip oldugu, bir kez daha apaçik biçimde ortaya çikmi? bulunmaktadir. Belki de bir elçiligin çok yönlü olarak bilinebilmesi ve bundan hareketle diplomasi tarihindeki yerine tam olarak oturtulabilmesi, zaten bu tür kaynaklara da ba?vurulmasina baglidir, denilebilir.
Bunun di?inda elçinin kismen siyasî raporundan (takrîr], fakat hususen dönemin yabanci kaynaklarindan hareketle, karakter ve mizacina ili?kin belirli bir kanaat sahibi olmak mümkündür. Bu kanaat ise önemlidir, zira biyografik veriler i?iginda Osmanli elçilerinin ana hatlariyla kariyerlerini biliyor olmamizla birlikte, elçilere ait otobiyografi veya günlük ?eklinde ben anlatisi türünde metinlerin kahir ekseriyetle yoksunlugu sebebiyle, ki?ilik yönleri büyük oranda karanlikta kalmaktadir. Dolayisiyla Osmanlilarin elçi seçim ve tayinlerinde nelere dikkat ettikleri tam anlamiyla anla?ilamamaktadir. Hâl böyleyken, burada yabanci gözlemlerin önemi artmaktadir. Nitekim bu makalede istifade edilen Alman kaynaklari, böyle bir imkâni ortaya çikarmaktadir. Buna göre Dervi? Mehmed Efendi'nin Rus muhataplarina mahviyetten ileri geldigi anla?ilan cevaplarla yüksek bir nezaket sergiledigi, kibar ?ahsiyetinin muhataplarinca takdirle kari?ik hayretle kar?ilandigi, i?ini tamamlayip bir an evvel dönmek istemesiyle memleket sevdalisi oldugu ve/veya yabanci topraklarda kendisini yabanci hissettigi, son olarak Rus aristokrasisine ait ihti?amli saraylarda ho? vakit geçirmek gayesiyle müteaddit kereler davet edildigi ^
eglence ve ziyafetleri ya kibarca reddetmi? yahut israra binaen mecburen kabul
etmi? 3 C-
olmasiyla, zahit bir kimse oldugu söylenebilir. $ayet 1764'te Rus topraklarindan dönü? < ° >< yolunda Bender'de vefat etmeseydi, ikinci Rusya sefâretine dair de kuvvetle muhtemel bir § ° ® takrîr bulabilir ve böylece iki metni mukayese yoluyla hakkinda daha saglam ve güvenilir bir kanaate sahip olabilirdik. Her halükarda Dervi? Mehmed Efendi kayitlara, devletinin i41! izzetini daima ön planda tutmu? ve ba? taci etmi?, vakarli bir diplomat olarak geçmi? bulunmaktadir.
ж ж ж
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bajkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. fikar fatismasi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fatijmasi olmadigini beyan etmektedir. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAKfA
Avusturya Devlet Arjivi (OeStA), Haus-, Hof- und Staatsarchiv (HHStA). Türkei V, Konv. 21-2: Varia und Collectanea (1741-1801). Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755).
"Berlinische Nachrichten von Staats- und gelehrten Sachen." No. LX, 20.05.1755; No. LXVI, 03.06.1755.
Frankfurter Meß-Relation. Das ist halbjährliche Erzehlungen der neuesten Staats- und WeltGeschichten wie solche zwischen der Frankfurter Ostermesse und besagter Herbstmesse 1755. Durch zuverläßige Nachrichten zu unserer Wissenschaft gekommen (etc.), Frankfurt am Mayn: ¡m Engelhardischen Laden am Leonhards Kirchhofe, desgl. bey Philipp Wilhelm Fleischbein, im Nürnberger Hof, und dem Kanzellisten Raab, auf dem Garküchen-Platz, zu finden. Frankfurt am Main: Engelhardlichen Laden, 1755. "Kurtz-gefasster historischer Nachrichten zum Behuf der neuern europäischen
Begebenheiten." VIII. Regensburg: Christian Gottlieb Seiffart, Agustos 1755. Häkim Efendi, Mehmed. Hakim Efendi Tarihi [Osmanli Tarihi 1166-1180/1752-1766)]. c. I-II. Haz. Tahir Göngör. Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Bajkanligi, 2019.
"Münchner-Zeitungen, von denen Kriegs-, Friedens- und Staatsbegebenheiten, inn- und ausser Landes." Num. LXXXIII, 26.05.1755; Num. CIII, 30.06.1755.
Neue genealogisch-historische Nachrichten von den vornehmsten Begebenheiten, welche sich an den europäischen Höfen zutragen, worinn zugleich vieler Stands-Personen LebensBeschreibungen vorkommen. c. 73. Haz. Michael Ranft. Leipzig: Heinsius, 1756.
5 "Österreichische Nationalbibliothek." Wien. Porträtsammlung, Inventar-Nr. z PORT_00068686_01.
™ z
^c^.;, Süreyyä, Mehmed. Sicill-i Osmani. c. 2. Haz. Nuri Akbayar. Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yay., 1996.
™ m
§ S ® Afyoncu, Erhan. Tanzimat Öncesi Osmanli Tarihi Araptirma Rehberi. Istanbul: Yeditepe, 2018.
Akfay, Eray. "Osmanli-Rus Ilijkilerinin St. Petersburg ve £evresindeki Mimari ve Äbidevi Izleri |42| (XVIII-XIX Yüzyil)." Türkiye Günlügü 147 (2021): 161-180.
Ercan, Hüseyin Onur. "Gücün Aynasi Yahut Taklidi: Prusya Krali Büyük Friedrich'in Osmanli Imparatorlugu'na Gönderdigi Mektuplarda Vurguladigi Nüfuz Alanlari." Osmanli Araptirmalari 61 (2023): 117-149.
Khavanova, Olga. "Count Ludwig von Zinzendorf s Diplomatic Mission to Saint Petersburg in 1755." Historical Studies on Central Europe 2/1 (2022): 69-91.
Khavanova, Olga. "Madridtol Szentpétervarig. Grôf Esterhazy Miklos, Maria Terézia elsö magyar karrierdiplomataja." Szâzadok 153/6 (2019): 1141-1166.
Köse, Osman. "1722-1776 Tarihli Ecnebi Defterine Göre Osmanli Rus Münasebetleri." Ondokuz Mayis Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi 9 (1994): 152-166.
Talbot Rice, Tamara. Elizabeth, Empress of Russia. New York: Praeger, 1970.
Topaktaj, Hacer. "XVIII. Yüzyil Ortalarinda Türk-Leh ilijkilerinden Bir Kesit: Kapicibaji Mehmed Aga'nin Lehistan (Polonya) Elçiligi (1757-1758)." Osmanli Araftirmalari 29 (2007): 203-225.
Unat, Faik Rejit. Osmanli Sefirleri ve Sefâretnâmeleri. Njr. Bekir Sitki Baykal. Ankara: TTK, 1968.
Erijim 09.11.2023. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/384404.
EKLER
Ek 1: Münih Gazetesi'nin baj sayfasi, "Münchner-Zeitungen, von denen Kriegs-, Friedens- und Staatsbegebenheiten, inn- und ausser Landes." Num. CHI, 30.06.1755.
Ek 2: Katerina Sarayi'nin 1761 yilinda Rus ressam ve gravürcü Mihail tvanovif Mahayev tarafindan yapilmij gravürü. Erijim 09.11.2023.https://www.metmuseum.org/art/collection/search/384404.
Ek 3: Katerina Sarayi'mn 1761 yilinda Rus ressam ve gravürcü Mihail Ivanoviç Mahayev tarafindan yapilmiç gravürü. Eriçim 09.11.2023.https://www.metmuseum.org/art/collection/search/384404.
Ek 4: Avusturya elçisi Kont Esterhâzy'nin çagdaç bir gravürü. Österreichische Nationalbibliothek, Wien. Porträtsammlung, Inventar-Nr. PORT_00068686_01.
Ek 5: Kont Esterhazy'nin raporundan örnek sayfa, OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.175506.1755), fol. 79r.
a z
3
Q 1X1 ^
< £ >• c/i ™ m
§ s®
|46|
-f"2stf.
TVMi.
Ek 6: St. Petersburg Gazetesi'nin 19 Mayis 1755 tarihli ekinin baj sayfasi, OeStA, HHStA, Russland II, 37, Berichte aus Russland (04.1755-06.1755), fol. 75r.
Ii T) o H ti
5U bcu ©t, ^cfcrobui.ijt;ci>cu 3eitmij?cit, Nu.
Sfcniagrt Den nj, «jScti; r7jj,
Oft. Petersburg beu 18. S17ay.
^^cftrvcitnmj 'oa- öffentlichen Stu&lmä , 3u welche*: ^ ' rU>t o Aayfeci. tTTdjefrnf am 24. Siptui u. c.
um 11 iU" Öen Xiu\tiKt)cn WefaitörciT, -¿.cftcv&nv uont jsvcnteu Siiang, ©emifd> sutacftmei) Cffcnoj, tm Äayfcvl. <Somniev iVßaiatf 3« abinittU reu ¿evuiJetcsi.
cffi'Iben ^Öüt'itiiif.igc; um 10. Ui>e s>ei'famni!efe fiel) bei-;u Dicf-r ffeiemomV wei'orbuete StovKge auf Dem "Ji'as sjot- öev 3fa<ic« 5 Jfiicbc. iOcc Ceremonien »tOliiftce ■peil- Difiifiiiii , nacl;bem ev von 'Jl)ie LfAiivfcrl. tYUijcjiAt beit Q3efel)I ei'I)attcii , um ncitlj bot ©efanbten Iii fa'jccu , fcijte fitt> , nael) feinet Sinpuuft auf uorgebnebtem ^Vcift: , 111 Die -Sfai)p;ri. earoflfe, nub ftfcisSt« 5tn t*n <So«moninl>Staat* ICBCllIjCttcn bcfinDI. "ilillliiilltCUf 1>01H ülCKÜSiSotlCfliD DlU.' tlUSi naariigcti Slffiireu , flicfeljetotü , WDi-fluS , um Den ©efaubten tiu-cf) 6cn ^virta» , Eapitain »« Der '©¡li-De, -£>ni. S£iutf:ijen>, ju ben«(t)riel)tigeii , tat; et gsfÄ'cii FÄrrti ihn jtiv SluOienj abr Juftclen , ltnb Da); er fiel; eilfo Jti feinem ©mpfang beceif hals ten möd)ic ; injroiftbcn 31011 cj bei' gnnse 3ug mbct- Die auf bet Sfeim oerfevti.ofe tr-clriff." ijitticfe tiacl) Dem O.uattiiT Vei ©es fanbeen auf iil?a(jili«.©fheic. 35ci.) bem Sliiitn'rt bes Gece< moniitii^DieffleÄ aus ber Earoffc , voiu-De et unten uoe bec Steppe iMMi ben Q3ot'ne(>mficii Der ©efanbfeljaffe ä©'uifc , unb eben auf bet treppe bey bei' öcn b?m ©ifanb*
ten felbfi empfangen. Q5cti ©efcmDfe gab bem Ceremonieiii SSM(iev bic ÖbecljanB tmb füf>ctc ibn uacb feinen Simmeiti , aiivoo et ibn neben fiel) jut vedjfen ^janb auf einem ©ofa Hiebet ju fefjcn ci'fuel)te, bev -£»'- i^riliaü abci- fei;ic fiel) juc ©eiten etwas lteifer ab bon beut Cei'cniDnieniSJieifiei'. 5>iael)j i)(m Dem ©efanbfen bic lltfac(;e bev Stufunft bei Ceietnoniiin
^ ^ ^
Q
Q
<
D Ci
i®
|47|
