CC BY
7RUSAD 8, 2022,17-29
Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 30.11.2021 Kabul -Accepted: 06.12.2022 Yaym - Published: 31.12.2022 doi: 10.48068/rusad. 1030569
BiR PANSLAViZM £E$iDi OLARAK AUSTROSLAViZM
(1848-1849)
@ Hakan DEMIRa Oz
Bu makalede 1848-1849 Devrimleri donemi temel alinarak Habsburg Slavlannin federalizm ilkesi temelinde gelijtirdikleri Austroslavizm dujuncesinin politik programi anlatilacaktir. Austroslavizm dujuncesi once £ek dujunur ve politikacilar taraflndan formule edilmijtir. Austroslavizm dujuncesinin politik programi ferfevesinde; Orta Avrupa Slavlarinin federal bir jekilde organize edilecek olan Habsburg Monarjisi ifinde ayri bir federe yonetim yapisi altinda toplanmalari ve bu yapi sayesinde Alman ve Rus yayilmaciligina karji kendilerini savunmalari amaflanmijtir. Austroslavizm, fogunlukla Habsburg Imparatorlugu dijinda bajka bir vatanlari olmayan £ekler, Slovaklar, Slovenler ve Hirvatlar tarafindan benimsenmijtir. Bu baglamda Habsburg Monarjisi sinirlari ifinde yajayan Polonyalilar, Sirplar ve Ukraynalilar gibi diger Slav uluslarinin bu monarjinin dijinda kendi ana vatanlarinin olmasi ve kendi kurtulujlarini ana vatanlarinin bagimsizligina baglamalari nedeniyle bu uf ulus arasinda Austroslavizm programi politik anlamda fok taraftar bulmamijtir. Austroslavizm programi genel olarak £ek, Hirvat, Slovak ve Sloven entelektuellerinin ve politikacilarinin savundugu bir dujunce olmujtur. Austroslavistler afisindan en onemli oncelik kendi "kufuk uluslarini" Alman ve Rus baskisina karji savunmak ve kendi uluslarinin uluslajma sureflerini (konfederallejtirilmij olan Habsburg devleti ifinde surdurebilmekti. Bu nedenle bu "kufuk uluslar" kendi Orta Avrupa kavramlarini Austroslavizm dujuncesi ferfevesinde jekillendirmijlerdir. £alijmada sirasiyla once Alman dujunurlerin perspektifinde Orta Avrupa kavraminin ne anlama geldigi afiklanirken daha sonra Habsburg Monarjisi Slavlarinin gelijtirdigi Austroslavizm dujuncesi ve politik programi incelenecektir. Bu kapsamda once Austroslavizm programinin gelijtirilmesinde onemli bir rol oynayan £ek dujunur Frantisek Palacky'nin gorujlerine yer verilecektir. Almanlarin ve Habsburg Slavlarinin ortaya koyduklari farkli Orta Avrupa kavramlari; tarihsel baglam iferisinde donemin dujunur ve politikacilarinin formule ettikleri programlar ferfevesinde gosterilecektir.
Anahtar kelimeler: Rusya, Habsburg Monarjisi, Austroslavizm, Panslavizm, federalizm, milliyetfilik.
^ ^ ^
a Ogr. Gor. Dr., Sakarya Universitesi Arajtirma Dekanligi, Sakarya/Turkiye, hakand@sakarya.edu.tr
BY-NC-ND
AUSTROSLAVISM AS ONE OF THE TYPES OF PANSLAVISM (1848-1849)
Abstract
In this article, the political program of the Austroslavism thought developed by the Habsburg Slavs based on the principle of federalism, which was important during the Revolution of 1848-1849, will be explained. The first people to come up with the idea of Austroslavism were Czech politicians and thinkers. Within the framework of Austroslavism's political program, the main goal was for Central European Slavs to unite under a separate federated administrative structure within the Habsburg Monarchy. This means that it had to be set up federally, and Central European Slavs would use this structure to protect themselves from German and Russian expansionism. Austroslavism was mostly adopted by Czechs, Slovaks, Slovenes, and Croats, who had no other country of origin than the Habsburg Empire. In this case, other Slavic countries, like the Poles, Serbs, and Ukrainians, who lived inside the Habsburg Monarchy but also had their own countries outside of it, tied their hopes for freedom to the independence of their countries. So, there wasn't much political support for the Austroslavism plan among these three countries. Most Czech, Croatian, Slovak, and Slovenian intellectuals and politicians have been in favor of the Austroslavism program. For the Austroslavists, the main aim was to protect their "small nation" from German and Russian oppression and to keep building their nation within the (con)federalized Habsburg state. Because of this, these "small nations" built their ideas about Central Europe around the ideas of Austroslavism. For this reason, these "small nations" have shaped their Central European concept within the framework of Austroslavism thought. In the study, firstly, what the concept of Central Europe means from the perspective of German thinkers will be explained, and then the thought and political program of Austroslavism developed by the Slavs of the Habsburg Monarchy will be examined. In this context, the views of the Czech thinker Frantisek Palacky, who played an important role in the development of the Austroslavism program, will be indicated first, and the different Central European concepts put forward by the Germans and the Habsburg Slavs will be shown.
Keywords: Russia, Habsburg Monarchy, Austroslavism, Panslavism, federalism, nationalism.
АВСТРОСЛАВИЗМ КАК ОДИН ИЗ ТИПОВ ПАНСЛАВИЗМА (1848-1849 ГГ.)
Аннотация
В этой статье рассматривается политическая программа австрославизма, разработанная габсбургскими славянами в соответствии с важнейшим для периода
о
^ революций 1848-1849 гг. принципом федерализма. Идея австрославизма впервые
а
^ была сформулирована чешскими мыслителями и политиками. В рамках политической а ™ ^т программы австрославистская мысль предполагала, что центральноевропейские " ™ 5? славяне составят отдельную административную структуру в рамках Габсбургской
■-1 V ^
oi га © |18|
монархии, которая будет организована на федеративных началах. Через эту структуру славяне были бы защищены от немецкого и русского экспансионизма. Австрославизм был принят в основном чехами, словаками, словенцами и хорватами, у которых не было иной родины, кроме империи Габсбургов. Другие славянские народы, такие как поляки, сербы и украинцы, жившие в границах Габсбургской монархии, имели свою родину за пределами последней и связывали свое освобождение с ее независимостью. Поэтому программа австрославизма не нашла большой поддержки в политическом
смысле среди этих трех наций. Программу австрославизма обычно защищали чешские, хорватские, словацкие и словенские интеллектуалы и политики. Самым важным приоритетом для австрославистов была защита своей «малой нации» от немецкого и русского гнета, а также продолжение процессов национального строительства своей собственной нации в (кон)федеративном Габсбургском государстве. По этой причине данные «малые народы» сформировали свою центральноевропейскую концепцию в рамках мысли австрославизма. В исследовании, во-первых, объясняется, что означает понятие Центральной Европы с точки зрения немецких мыслителей. Во-вторых, рассматривается идея и политическая программа австрославизма, разработанная славянами Габсбургской монархии. В этом контексте анализируются взгляды чешского мыслителя Франтишека Палацкого, сыгравшего важную роль в разработке программы австрославизма, а также различные центральноевропейские концепции, выдвинутые немецкими и славянскими мыслителями и политиками того периода.
Ключевые слова: Россия, Габсбургская монархия, австрославизм, панславизм, федерализм, национализм.
Ж Ж Ж
Giri?
Bu makalede Habsburg Slavlarinin 1848-1849 Devrimleri döneminde federalizm ilkesini temel alarak formüle ettikleri Austroslavizm dü^üncesinin politik programi incelenecektir. Austroslavizm, £ek dü^ünürler ve politikacilar tarafindan formüle edilmi^tir. Bu dü^üncenin hedefi, Orta Avrupa Slavlarinin federal bir §ekilde örgütlenecek olan Habsburg Monar^isi yapisi ifinde kurulacak ayri bir federe devlet altinda toplanarak Alman ve Rus yayilmaciligina kar§i kendilerini savunmalarini saglamaktir. £ali§ma Austroslavizm dü^üncesinin ortaya fiki^ini, programini ve hedeflerini tarihsel baglami ifinde afiklarken ayni zamanda bu dü^üncenin Rus Panslavizminin kar^iti oldugu yönünde bir tez de ortaya koymaktadir. Bunun di^inda Austroslavizm dü^üncesi Habsburg Slavlari afisindan Büyük Almanya fikrine kar^it bir dü^ünce olarak da formüle edilmi^tir fünkü Alman dü^ünürler arasinda da Prusya ve Avusturya monar^ilerinin bir araya getirilerek Büyük Almanya'nin kurulmasi hedefi epey bir taraftar toplami^ti. Böyle bir Büyük Almanya'nin kurulmasini Habsburg Slavlari kendileri afisindan bir tehdit olarak görüyorlardi. £ünkü böyle bir devletin ortaya fikmasi; Habsburg Slavlarinin Alman yönetimi altinda Almanla^tirilmasi ve onlarin ulusal entegrasyon hareketlerinin yok edilmesi anlamina gelmekteydi. Alman tahakkümündeki büyük bir devletin yönetimi ^
altinda "küfük Habsburg Slav uluslarinin" ulusal anlamda var olmalari imkansiz olarak §
kabul ediliyordu. Bu baglamda fali^mada önce Alman dü^ünürlerin perspektifinde Orta ^ g ^ Avrupa kavraminin ne anlama geldigi belirtilecek ve Alman dü^ünürlerin 19. yüzyilin ilk § ^© yarisinda Orta Avrupa konusunda nasil bir program ortaya koyduklari afiklanacaktir. Bu |19| yapilirken dönemin iki Alman dü^ünürünün (Friedrich Freiherr von dem Knesebeck ve Friedrich von Gentz] fikirlerine yer verilecektir. Habsburg Slavlari arasinda kendilerinin Rus ve Alman yayilmaciligina kar§i güvenceye kavu^turulmalari amaciyla olu^turulan Austroslavizm programinin ortaya fiki^inda £ekler önemli bir rol oynami^lardir. Bu kapsamda özellikle £ek tarihfi ve politikaci Frantisek Palacky'nin görü^lerine yer
verilecektir fünkü Palacky Austroslavizm dü^üncesinin politik programini ilk kez somut bir bifimde formüle eden ki^idir. Onun politik anlamda formüle ettigi bu dü^ünce daha sonra Habsburg Slav uluslarinin entelektüellerini ve politikacilarini etkilemi^tir. Bu suretle onlar da Austroslavizm dü^üncesini temel alarak Slavcilik fikrine dayanan kendi yerel politik programlarini in§ä etmi^lerdir. Sözgelimi Habsburg Slavlarindan olan Sloven ve Hirvatlar tüm Güney Slavlarin bir araya gelecegi federal birliktelik temelindeki Yugoslavizm dü^üncesini Austroslavizmi model alarak formüle etmi^lerdir. Almanlarin ve Habsburg Slavlarinin Orta Avrupa'yi nasil tasavvur ettikleri ve politik anlamda nasil bir Orta Avrupa yapisi istedikleri konusunda ortaya fikan farkliliklar tarihsel baglam iferisinde 19. yüzyilin dü^ünür ve politikacilarin olu^turdugu programlar ferfevesinde gösterilirken ayni zamanda Rus Panslavizmi programinin da bunlardan farkliligi belirtilmi§ olunacaktir. Bu kapsamda ayrica Polonya Panslavizmi dü^üncesinin önemli bir dü^ünürü olan §air Adam Mickiewicz'in görü^lerine yer verilecektir. Bu §ekilde Austroslavizm programi afiklanirken tarihsel süref iferisinde yekpäre ve tüm Slavlarin ulusal fikarlarina hitap eden tek bir Panslavist programin bulunmadigi ve aslinda farkli §ekillere ve farkli politik programlara sahip birden fazla Panslavizm fe^idinin var oldugu gösterilecektir. Ancak yine de bu fali^manin temel hedefi Habsburg Slavlarinin politik bir program olarak formüle ettikleri Austroslavizm programini anlatmaktir. Bununla birlikte Habsburg, Polonya ve Rus Panslavizmlerinin birbirlerinden farkli ve kar^it politik programlara sahip olduklari belirtilecek ve farkli Panslavist programlarin aslinda Slav uluslarinin kendi ulusal milliyetfi programlariyla uyumla^tirildigi ve romantik tek bir Panslavist hareketten fok farkli politik fikarlar ferfevesinde formüle edilmi§ fe^itli Panslavist hareketlerin bulundugu sonucuna ula^ilacaktir.
1) 1848-1848 Devrimleri Döneminde Alman Politikasi ve Alman
Dü^üncesinde Orta Avrupa Kavrami
1848-1849 Devrimleri dönemi Habsburg Monar^isi idaresi altindaki Slavlar afisindan politik ve toplumsal anlamda önemli kirilma noktasi yaratmi^tir. £ünkü "bu küfük Slav uluslari" politik anlamdaki ilk milliyetfi programlarini bu dönemde ortaya koymu§ ve tabiri caizse ulusal anlamda ilk kez politikle§mi§lerdir. Viyana'dan yönetilen bu "küfük Slav uluslarinin" entelektüelleri politik anlamda olmasa bile önce kültürel alanda yaptiklari fali^malar yoluyla örnegin £eklerin, Hirvatlarin, Slovenlerin ve Slovaklarin ulusal özgünlügünü ortaya koymu^lardir. Kültürel alanda yapilmi§ olan bu fali^malarda belirleyici olan asil nokta, bu fali^malarin bir yeniden dogu§ kavramini ifinde barindirmalariydi. Yani gefmi^te de var olduklari dü^ünülen Slav uluslari uzunca bir süre büyük imparatorluklarin yönetimi altinda ya^adiklari ifin kendi ulusal kimliklerini unutmu^lardir. Fakat kültürel alanda yapilan fali^malar bu uluslarin yeniden kendi ulusal kimliklerini ke^fetmelerini ve dolayisiyla bir ulusal uyani§ ya^amalarini saglami^tir.
19. yüzyilin ikinci yarisinda Habsburg Monar^isi'nde etnik bakimdan Slav kökenli 7 ulus ya^amaktaydi. Bu uluslar sirasiyla £ekler, Slovenler, Slovaklar, Hirvatlar, Sirplar, Polonyalilar ve Ukraynalilardir. Bu son üfünün mensuplarinin büyük bir bölümü ifin Avusturya Monar^isi tek vatan konumunda degildi. £ünkü Polonyalilarin ve
Ukraynalilarin fogunlugu Rus hakimiyeti altinda ya^arken Sirplarin önemli bir kismi da Osmanlilar tarafindan yönetilmekteydi. Dolayisiyla £ekler, Slovaklar, Hirvatlar ve Slovenlerin Habsburg Devleti di^inda ayri bir vatanlari ya da idaresi altinda ya^adiklari farkli devletler yoktu. Bu noktada Austroslavizm dü^üncesinin öncelikle £ekler, Slovaklar, Hirvatlar ve Slovenler tarafindan benimsendigini vurgulamak gerekir. £ünkü "bu küfük Slav uluslari" kendi ulusal entegrasyonlarini ve ulusal sorunlarini ancak Habsburg Imparatorlugu yönetimi altinda fözmek zorundaydilar. Ayrica "bu küfük uluslar", bu imparatorluga kar§i ayaklanarak kendi ba^larina bagimsiz bir devlet kurabilmek ifin ne yeterli bir güce ne de sayica büyük bir nüfusa sahiptiler. Bu dönemde £eklerin nüfusu 4 milyon, Slovaklarin 1,7 milyon, Hirvatlarin 1,6 milyon, Slovenlerin ise 1 milyonun biraz üzerindeydi. Habsburg Monar^isi'nin toplam nüfusu ise 37 milyondu ve bunun 7 milyonunu Austro-Almanlar, 4,5 milyonunu ise Macarlar olu^turuyordu. Dinsel bakimdan ise Sloven, £ek ve Hirvatlarin %95'i Katolik idi. Slovaklar ise agirlikla Katolik olmakla birlikte Slovak nüfus ifinde %25-30 oraninda Protestan olan bir kesim de bulunmaktaydi.1 Dolayisiyla Austroslavizm programini anlatmadan önce bu programi fogunlukla benimseyen £ek, Hirvat, Slovak ve Sloven uluslarinin yukarida belirtilen ko^ullari dikkate alinmalidir. Bu "küfük Slav uluslari" kendileri afisindan en büyük tehlikeyi Almanya olarak görmekteydiler. Zira Alman entelektüelleri ve politikacilari arasinda büyük bir Alman devletinin kurulmasi dü^üncesi önemli bir ragbet görmeye ba§lami§ti. Böyle bir devletin kurulmasi ise "küfük Slav uluslari" afisindan büyük bir tehlike anlamina geliyordu. £ünkü Slav dü^ünürler Büyük Almanya'nin kurulmasinin kendilerinin asimile edilmesine yol afacagini dü^ünüyorlardi. Bu baglamda özellikle Habsburg temelli Alman ve Slav baki^larinda farkli Orta Avrupa konseptlerinin tasavvur edildigini söyleyebiliriz. Bu nedenle 1848-1849 Devrimleri öncesinde bazi Alman dü^ünürlerin nasil bir Orta Avrupa konsepti olu^turduklarina deginmek gereklidir.
Alman dü^üncesinde Orta Avrupa kavrami; temel olarak bu bölgenin Alman kontrolünde bir federal ya da konfederal yapi altinda düzenlenmesi anlamina gelmektedir. Bu bölgenin Alman kontrolünde olmasi önemliydi; fünkü bu §ekilde Fransiz Devriminin yaydigi dü^üncelerin gücü azaltilmi olacak ve ayrica Rus £arligi ve Panslavizminin etkisi de bertaraf edilecektir. Bu noktada Alman dü^üncesi afisindan Orta Avrupa ister federal isterse konfederal bir yapida olsun önemli olan bu yapinin Alman kontrolünde bulunmasidir. Bu Alman dü^üncesine kar^it bir bifimde ise Slav dü^ünürler; Orta Avrupa'nin "küfük uluslarin" birlikteligi temelinde siyasi bakimdan (konfederal bifimde örgütlenmesini ve böyle bir siyasi yapinin Slav kontrolünde kalarak Almanya'nin Drang Nach Osten (Almanya'yi Orta ve Dogu Avrupa'nin Slav topraklarina geni^letmek isteyen 19. yüzyildaki Alman milliyetfi programi]2 politikasinin etkisinin sinirlandirilmasini amaflami^lardir.
Alman dü^üncesinde Orta Avrupa kavraminin bifimlendirilmesi konusundaki en eski dü^üncelerden birisini General Friedrich Freiherr von dem Knesebeck (1768-1848]
1 Stanley Z. Pech, "The Nationalist Movement of Austrian Slav in 1848: A Comparative Sociological Profile", Historie Sociale/Social History (1976): 337.
2 Vojta Benes, The Vanguard of the Drang Nach Osten (Chicago, Illinois: Czechoslovak National Council of America, 1943], 7-8.
formüle etmiçtir. Onun dü^üncesindeki program çu çekildedir: Orta Avrupa Alman Devletleri Birligi, Avusturya ve Italya'dan oluçmali ve bunlarin oluçturdugu Orta Avrupa Britanya ile ittifak hâlinde olmalidir. Böyle bir Orta Avrupa ile Fransa'nin sinirlandirilmasi mümkün olabilirken ayni zamanda Britanya araciligiyla bir Fransa-Rusya ittifaki da engellenebilecekti. Bunun diçinda Osmanli Devleti ve Iran ile oluçturulacak ittifaklar temelinde de Rusya'nin Dogu'daki etkisi sinirlandirilmiç olacakti. Aslinda General Knesebeck, Prusya'nin gûçlendirilmesini istemekte ve Rusya'yi en büyük dûçman olarak görmekteydi. Ancak Rusya'nin Napolyon'un yenilmesindeki katkisi nedeniyle Knesebeck'in bekledigi çekilde 1815 Viyana Kongresi'nde Rusya karçiti bir koalisyonun kurulmasi mümkün olmadi.
Almanlar arasinda kurulacak bir Alman Birligi'nde Prusya önderliginin sinirlandirilmasi gerektigi yönünde bazi dü^ünceler de ortaya çikmiçtir. Bu konuda özellikle Habsburg imparatorlugu ^ansölyesi Klemens von Metternich'in (1773-1859] oluçturdugu Avrupa Uyumu sistemi etkili oldu. Aslinda Alman olmayan Avrupali büyük gûçlerin temel amaci Alman birleçmesinin gerçekleçmesini engellemekti. Özelikle Fransa ve Rusya böyle bir birligi istemiyorlardi. Zaten 1806'da Napolyon Alman Halkinin Kutsal Roma imparatorlugu adi verilen tarihi siyasi birligi ortadan kaldirmiçti. Böylece k^ük Alman devletleri farkli hanedanlardan gelen çeçitli monarklar tarafindan yönetilirken bunlar arasinda Avusturya'nin baçindaki Habsburglar ile Prusya'yi yöneten Hohenzollernler ön plana çikmiç ve bu iki hanedan Alman Birligi'nin savunuculugunu yogun bir biçimde yapmiçtir.3 Metternich kendi Orta Avrupa kavramini Viyana merkezli bir biçimde oluçturmak amacindaydi. Onun hedefi Orta Avrupa'nin Viyana daha dogrusu Habsburglar tarafindan yönetilmesini saglamakti. Knesebeck gibi Metternich de Kuzey italya, tarihi Habsburg topraklari ve diger Alman devletleri tarafindan oluçan ve federalizm temelinde örgütlenen ancak Habsburglarin denetiminde olan bir Orta Avrupa kavramini savunuyordu. Metternich'in daniçmani Friedrich von Gentz (1764-1832] açisindan bu birligin federalizm çerçevesinde oluçturulmasi önemliydi çünkü bu çekilde Jakoben cumhuriyetçi Fransiz merkeziyetçiligine karçi çikilabilirdi. Muhafazakâr degerlerin korunmasi imparator ve Krallarin hakimiyetlerinin meçruiyetinin Tanri'dan geldigi dü^üncesinin sürdürülmesi gerekliydi. Metternich ve daniçmani F. Gentz için Orta Avrupa Viyana'nin dogu yönündeki Landesstraße sokaginda bitiyordu. Onlara göre bu sokaktan sonra dogudaki "karanlik barbar dünya" baçlamaktaydi. Metternich açisindan Habsburglarin yönetimindeki Orta Avrupa Katolik Avrupa'nin islamiyetten ve Rus Ortodokslugundan korunmasi açisindan da gerekliydi. Ancak Metternich'in bu dü^üncesi 1848-1849 Devrimleri döneminde baçarisizliga ugramiçtir.4 Görüldügü üzere Alman dü^üncesinde temelde biri Prusya denetimini digeri de Avusturya denetimini öne çikaran ve bu yönde planlar ortaya koyan iki farkli Orta Avrupa kavrami ortaya çikmiçtir. Bu durum aslinda Alman Birligi'nin gerçekleçtirilmesi konusunda tarihsel olarak Habsburglar ve Hohenzollern hanedanlari arasinda ortaya çikmiç olan rekabetin de baçlangiç noktasini oluçturmaktaydi.
3 James Hawes, Kisa Almanya Tarihi, çev. Yavuz Alogan (Istanbul: Say Yayinlari, 2019], 101-102.
4 Tihomir Cipek, "Mitteleuropa. Prilog Povijesti Germanski Ideja Srednje Europe do 1919. Godine", Politicka Misao: Casopisza Politologiju 34/1 (1997): 159-160.
2) 1848-1849 Devrimleri Döneminde Austroslavizm Dü^üncesi ve Siyasi
Programi
Slav Birligi dü^üncesinde etkili olan en önemli dü^ünürlerden birisi Alman Johann Gottfried Herder'dir (1744-1803]. Herder'in çaliçmalari önemli Slavist dü^ünürler olan Jan Kollar ve Pavel Safarik üzerinde etkili olmuçtur. Bu iki dü^ünür ayni zamanda Habsburg Monarçisi içinde yaçayan Sloven ve Hirvat entelektüellerini de etkilemiçlerdir. Herder kendi çaliçmalarinda Slavlari övmü§ ve onlari gelecegin ulusu olarak kabul etmiçtir. Bunun diçinda Herder, Almanlarin Slavlari denetim altina almasina ragmen Slavlarin kendi dillerini ve geleneklerini kaybetmediklerini ve dolayisiyla asimile olmadiklarini vurgulamiçtir. Özellikle dil kriterini temel bir kriter olarak alan Herder dili bir ulusun ruhunu yansitan en önemli unsur olarak kabul etmiçtir. Herder'in Slavlar hakkindaki olumlu dü^ünceleri Austroslavizm dü^üncesinin ortaya çikiçinda oldukça etkili olmuçtur.5 Bu noktada Austroslavizmin Rus Panslavizminden ayrildigini söylemek mümkündür. Çünkü Rus Panslavizminde özgür olmayan Slav kardeçlerin Ruslarin öncülügünde kurtarilmasi amaci belirgindir ve bu dü^üncede ayni zamanda bir tür Rus Mesianizmi (Bu fikre göre Ruslar öncü ve kurtarici yani mesiyanik bir ulustur] bulunmaktadir.6 Aslinda Rus Panslavizmi Rus milliyetçiligi ve emperyalizmine hizmet edecek bir hareket olarak da görülmekteydi.7 Buna karçilik Austroslavizm dü^üncesinin ana hedefi Habsburg Monarçisi'nin varligini sürdürmesi ve bu monarçinin birbirine eçit devletlerin ve uluslarin politik bir birlikteligi hâline getirilmesidir.8
Austroslavizm dü^üncesinin formüle edilmesinde en etkili olan isim Çek tarihçi ve politikaci Frantisek Palacky'dir (1798-1876]. Bir bilim ve kültür kurumu olan Matica Ceska'yi kuran Palacky Çek Ulusal Müzesi'nin de yöneticiligini yapmiçtir. Palacky ayni zamanda Viyana'daki Reicsrath Meclisine vekil olarak seçilmiç ve Habsurg Monarçisi'nin Slav uluslarin da varliginin dogal ve tarihi haklar temelinde tanindigi bir devletler ve uluslar birligi olarak yapilandirilmasini talep etmiçtir. Palacky dü^üncelerini uluslarin yeniden doguçu olarak adlandirilan süreçte yani 1848-1849 Devrimleri döneminde formüle etmiçtir. Frankfurt'ta toplanan Büyük Alman Meclisinin tüm Almanlarin bir araya getirilmesi gerektigini ilan etmesi Habsburg Imparatorlugu sinirlari içinde yaçayan "k^ük Slav uluslarini" oldukça rahatsiz etmiçtir. Büyük Alman Meclisinin tüm Almanlari bir araya toplama dü^üncesine bir tepki olarak Palacky oluçturdugu Austroslavizm dü^üncesiyle yanit vermiç ve Slav uluslarinin dayaniçma içinde bir araya gelerek Büyük Alman dü^üncesine karçi çikmalari gerektigini belirtmiçtir.9 Alman liberal-ulusal seçkinlerin yönlendirdigi Büyük Almanya dü^üncesi 1848'de Reichstag Meclisinde gündeme alinmiçti. Büyük Almanya'nin kurulmasi durumunda Çek topraklarinin da bu devlete katilmak zorunda kalacagini gören Palacky Frankfurt Meclisinin çaliçmalarina
5 Vlasta Svoger, "Recepcija Herdera u Hrvatskome Naradnom Preporodu na Temelju Danice Ilirske", Casopis za Suvremenu Povijest 3 (1998): 464-469.
6 Joachim Diec, "Russian Panslavism and its Concept of Europe", L'Europa dei nazionalisti: Prospettive storiche, ed. Franco Angeli (2020], 116-117.
7 Mithat Aydin, "Bosna-Hersek Ayaklanmasi (1875)'nda Panslavizmin Etkisi ve Sirbistan ve Karadag'in Rolü", Belleten 69 (2005): 914.
8 Dragomir Dzoic, "Austroslavizam, Federalizam, Jugoslavizam Biskupa Josipa Jurja Strossmayera i Narodne Stranke", Pravni Vjesnik3-4 (1999): 401-402.
9 Tihomir, Cipek, "Ideja Srednje Europe Frantisek Palackog", Casopis za Suvremenu Povijest 36/2 (2004): 598-599.
katilmayi reddetmiçtir. Onun önerdigi Austrolavizm programi, Bati'dan gelen Büyük Almanya kaynakli tehlikeye ve ayni zamanda dogudan gelen ve Büyük Macaristan'i kurmak isteyen Macar milliyetçiliginin baskisina karçi küçük Slav uluslarinin dayaniçmasi gerekliligine dayanan bir tutumu içermekteydi.10 Palacky'nin programinin temelinde Slav uluslarindaki demokrasi dü^üncesi, liberalizmi baz alan ulusal egemenlik dü^üncesi ve dogal hukuk temelinde uluslarin kendi bagimsiz devletlerini kurmalari gerektigi dü^üncesi bulunmaktaydi. Tüm bu dü^ünceler çerçevesinde Palacky açisindan federalizm ilkesi oldukça önemliydi çünkü Palacky "küçük Slav uluslarinin" federalleçtirilmiç bir Habsburg Monarçisi'nde kendi federe devletlerine sahip olmalari gerektigini öne sürmekteydi.11 Palacky'nin bu dü^ünceleri ayni zamanda Sloven ve Hirvat entelektüelleri ve politikacilari da politik anlamda etkilemiç ve onlarin kendi Yugoslavizm (Güney Slav Uluslarinin Birligi] dü^üncelerini geliçtirmelerine neden olmuçtur. Palacky bu noktada özellikle mensubu oldugu Çek ulusunun hiçbir zaman Almanlar gibi göçebe ve fetihçi bir ulus olmadigini tersine saldirgan olmayan bariççil bir ulus oldugunu vurgulamiçtir. Bu nedenle Çekleri merkeze oturtan bir Austroslavizm dü^üncesini formüle eden Palacky savundugu bu programla Çeklerin kendi özgün demokrasi geleneklerine geri dönmeleri gerektigini de vaaz etmiçtir. Slav uluslarinin federalizm temelinde yapilandirilmiç Habsburg Monarçisi'nde bir araya getirilmesi gerektigini savunan Palacky, aslinda benzer bir politik programi savunan Alman federalizm dü^üncesine de karçi çikmiç oluyordu. Çünkü Alman dü^üncesine göre federalizm temelinde örgütlenecek olan Orta Avrupa'nin Alman kontrolünde olmasi gerekmekteydi. Bu baglamda Palacky'nin Avusturya ve Habsburg Monarçisi karçiti olmadigini vurgulamak önemlidir. Tersine bu monarçinin uluslarin ve devletlerin eçitligi temelinde varligini sürdürmesi gerektigini savunmaktadir. Austroslavizm dü^üncesinin belirgin olan tarafi da budur; yani Habsburg Monarçisi'nin yikilmasi degil onun federalizm çerçevesinde yeniden örgütlenerek varligini devam ettirmesi gerektigi savunulmuçtur. Hatta Austroslavistlerin temel slogani "bir Habsburg Monarçisi olmasa bile biz Slavlar onu yeniden kurmak zorundayiz" çeklinde formüle edilmiçtir.
Belirtildigi üzere Habsburg Slavlarinin temel korkusu Büyük Alman Devleti'nin kurulmasi ve bu devletin "küçük Slav uluslarini" asimile etmesiydi. Zaten Frankfurt'ta toplanan Büyük Alman Meclisi de Habsburglarin dolayisiyla Viyana'nin etkinliginin ortadan kaldirilmasini istiyordu. Bu nedenle Palacky Almanya'nin ve Habsburg Monarçisi'nin ayri devletler olarak varliklarini sürdürmeleri gerektigine inanmiçtir. Ancak ortak çikarlarin meydana çikmasi durumunda bunlarin arasinda bir gümrük birliginin kurulabilecegini de belirtmiçtir.12 Aslinda Palacky sadece Habsburg Monarçisi'nin bir vatandaçi olarak kalmak istemektedir. Austroslavizm dü^üncesi çerçevesinde Çekler kendi temsilcilerini Frankfurt'taki Büyük Alman Meclisine degil Viyana'daki Habsburg Meclisine göndermek istiyorlardi. Bati Slavlarinin (Çekler, Hirvatlar, Slovaklar ve Slovenler] Habsburg Monarçisi'ne olan bu bagliliklari onlarin Rus ve Macar emperyalizmlerine karçi duyduklari korkudan da kaynaklanmaktaydi.
10 Cipek, "Ideja Srednje Europe", 600.
11 Cipek, "Ideja Srednje Europe", 601.
12 Cipek, "Ideja Srednje Europe", 602-603.
Palacky'nin geli^tirdigi bu Austroslavizm dü^üncesinde Rusya'dan duyulan korku ve Slav uluslarinin e^itliginin garanti edildigi bir Habsburg Monar^isi'ne olan baglilik afikfa görülmektedir. Böyle bir Habsburg Devleti ayni zamanda "küfük Slav uluslarini" Alman Drang Nach Osten politikasina kar§i da koruyacaktir. Bu "küfük Slav uluslarinin" federalle§tirilmi§ Habsburg Monar^isi'nde kendi siyasi birimlerine sahip olmalarinin tarihi haklar (Bu uluslarin gefmi^te de bir devlete sahip olduklari ve §imdi yeniden sahip olmalari gerektigi dü^üncesi üzerinden vurgulanan haklar) ve dogal hukuk (Dogal olarak var olan, her §eyin üzerinde ve her zaman ve her yerde geferlilige sahip hukuk) temelinde gerfekle^tirilmesi istenmi^tir.
Frantisek Palacky, Austroslavizm programini 25 §ubat 1848'de Kromeriz'de toplanan Avusturya Parlamentosu oturumunda ilan etti. Bu programin Habsburg Monar^isi ifinde ya^ayan tüm Slavlarin ve hatta Romenlerin ulusal beklentilerini kar^ilayacagini dü^ünüyordu. Bu baglamda Palacky Habsburg Monar^isi'nin Alman Avusturyasi, £ekya, Polonya, ilirya ve Italyan topraklarindan olu^an otonom birimlere ayrilmasini istiyordu. Reichsrat Meclisinde temsil edilmeyen bölgeleri de Güney Slav topraklari, Macar topraklari ve Ulah (Romen) topraklari §eklinde ayirmi^ti. Burada Palacky'nin Alman Avusturyasi olarak belirttigi otonom bölgeyi de kendi ifinde Stajerska, Koroska, Slazburg, Alman Tirolu ve Voralberg ile Alman £ekyasi, Moravya ve Silezya olmak üzere iki bölüme ayirdigini belirtmek gerekir. Slovakya'yi ise Macaristan'a dahil etmi^tir. Palacky'nin £ekya topraklari ifinde ya^ayan Almanlari (Südet Almanlari) ayri bir siyasi birim ferfevesinde degil de £ekya sinirlari ifinde dü^ündügünü vurgulamak gerekir. Bu noktada Palacky'nin £ekya sinirlari ifinde ayri bir Alman siyasi biriminin kurulmasini istemeyerek ayni zamanda £ek ulusal fikarlarini da ön planda tuttugunu söyleyebiliriz. Yani genel ulusal ilke önceliginden vazgefip £ek ulusal önceliklerine daha fazla önem vermi^tir. Palacky, Habsburg sinirlari ifinde üfüncü otonom birim olmasini istedigi Polonya topraklarinin ifine ise Galifya, Krakov, Bukavina ve Karpatlardaki Macar Rutenyasini dahil etmektedir. Dördüncü otonom birim olarak belirttigi Ilirya topraklarina Slovenya'yi dahil etmekteydi ki bunun ifine Sloven Stajerska, Kranjska, Korosko bölgeleri ile Istria girmekteydi. Italyan otonomi birimi altina ise Italyan Tirolu, Lombardiya ve Venedik'i dahil etmektedir. Onun belirttigi Güney Slav otonom bölgesinde de Hirvatistan, Dalmafya, Slavonya ve Voyvodina bölgeleri yer almaktadir. Kurulmasini istedigi yedinci otonom bölgeye Macaristan ve agirlikli olarak Macarlarin ya^adigi Sedmogorja bölgesini dahil etmektedir. Sekinci otonom bölgesinde ise Ulah bölgeleri yer almaktadir.13
Palacky'nin belirttigi bu bölgeleri ve yaptigi ayrimlari ulusal kritere göre belirlemek oldukfa güftür. Zira buralarda kari^ik bir bifimde fe^itli uluslar birlikte ya^amaktadirlar. Zaten bu uluslarin kim oldugu taniminin yapilmasi da zordur. Ancak Palacky afisindan önemli olan Habsburg Monar^isi'nin federal bir yapiya dönü^türülmesidir. Bu baglamda Viyana Sarayi'nin merkezi kontrol eden bir güf olarak di§i§leri, kara ordusu ve donanma, devlet finans sistemi, ticaret ve ula^im ile ilgilenmesi ve hukuk sisteminin de monar^i genelinde tek tiple^tirilmesi gerekmektedir. Palacky, belirlenen ortak idari alanlarin kurulacak bakanliklar düzeyinde yönetilmesini planlarken diger icra alanlarinin ise
13 Cipek, "Ideja Srednje Europe", 604.
otonom ya da federe birimlerin yönetimine birakilmasi gerektigini dü^ünmektedir. Bu otonom birimlerin ayrica kendi parlamentolarina ve özyönetim birimlerine sahip olmalari gerekiyordu. Her otonom birimin baçinda bir bakan bulunmali ve bu bakan da Viyana'daki Imparatorluk bakani ile eçit olmaliydi. Federe birimler kendi hükümetlerini oluçturmali ve bu hükümetler kendi yönetimleri kapsamina giren konularla ilgilenmeliydiler. imparatorluk kapsaminda 7 bakanlik kurulmaliydi ve bunlar çu topraklar için geçerli olmaliydi: Alman, Çekoslovak, Polonya-Rusin, Macar, Romen, Güney Slav ve italyan topraklari. Palacky bu dönemde ortaya koydugu bu programi daha sonra 1865 yilinda geliçtirmiçtir. Her birimin kendi parlamentosuna sahip olmasiyla birlikte ortak bir Reichsrat Parlamentosunun da bulunmasi gerektigini belirtmiçtir. Bunu belirtmese de bu parlamentonun iki kanattan oluçmasini istemekteydi. Birinci kanat mecliste monarçinin tüm vatandaçlari temsil edilirken ikinci kanat meclis ise bölge meclisi çeklinde olmaliydi. Burada 7 federe birimden gelen temsilciler yer almaliydi. Palacky konsensüs ilkesine önem vermiçtir. Bu çekilde aslinda konfederalizme de bir geçiç yapmiç oluyordu.14
Frantisek Palacky'nin oluçturdugu Austroslavizm programma tezat biçimdeki fikirlere sahip olan Polonya Slavizmi dü^üncesinden de bu noktada bahsetmek gerekir. 1815 Viyana Kongresi'nden sonra Polonyalilar arasinda Slavcilik dü^üncesi yayilmaya baçlamiçtir. Polonyalilarin büyük çogunlugu Rusya'nin egemenligi altinda yaçadigi için Polonya milliyetçiliginin bu dönemdeki temel hedefi Moskova yönetimi altinda otonom siyasi bir birim kurmakti. Aslinda Polonya milliyetçileri Rusya, Prusya ve Avusturya tarafindan en son 1795 yilinda paylaçilan topraklarinin tekrar bir araya getirilmesini ve bagimsiz bir Polonya devletinin yeniden kurulmasini istemekteydiler.15 Bu bakimdan Polonya milliyetçileri; Çek, Hirvat, Sloven ve Slovak milliyetçilerden farkli olarak Habsburg Monarçisi'nin siyasi yapisinin degiçtirilerek bütünlügünü korumasi gerektigine dayanan Austroslavizm dü^üncesine karçi bir sempati beslemiyorlardi. Polonyalilar açisindan yukarida da belirtildigi gibi eski Polonya devletinin bagimsizliginin yeniden kazanilmasi en önemli konuydu. Ancak bir Polonya Slavizmi dü^üncesi de oluçturulmuçtu ve bu konuda Polonyali §air Adam Mickiewicz'in önemli bir rolü bulunmaktadir. Adam Mickiewicz ayni zamanda Polonya romantizminin en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Mickiewicz, 1848-1849 Devrimleri döneminde özellikle Hirvatlarin devrimci bir potansiyele sahip olduklarini dü^ünerek onlarin Habsbug Monarçisi karçiti bir tavir takinacaklarina inaniyordu. Onun dü^üncesine göre Orta Avrupa devrim dönemindeki degiçimlerin ana merkezi olmaliydi. Mickiewicz, Polonya topraklarini Prusya ve Rusya ile paylaçmiç olan Avusturya'nin en zayif halka oldugunu dü^ünmekteydi. Ona göre italyanlarin Avusturya karçiti hareketi Habsburg Monarçisi'nin de sonunu getirecekti. Habsburglarin sonunun gelmesi ise bagimsiz Polonya'nin yeninden kurulmasinin yolunu açacakti. Bu nedenle Mickiewicz italya'da bir lejyonun oluçturulmasi hazirliklarina baçlamiç ve bu lejyonun da en kisa sürede bir Slav lejyonuna dönü^ecegini dü^ünmü^tür. Aslinda Mickiewicz 1848-1849 Devrimleri döneminde
14 Cipek, "Ideja Srednje Europe", 605-606.
15 Hakan Demir, "Polonyali Hotel Lambert ve Büyük Sirbistan "Nacertanije" Plani (1840-1844)", Avrasya Incelemeleri Dergisi 2/1 (2013): 278-279.
Balkanlarda gerfekten Avusturya kar^iti bir cephe olu^turacagina inaniyordu.16 Mickiewicz ayni zamanda Bati Slavlarinin Ruslara kar§i birle^erek kar§i fikmasini da istiyor ve kuzeyin zalim diktatörüne yani Rusya'ya kar§i bir savunma seddi olu^turarak medeniyetin, hürriyetin dü^mani olan barbarlara asla yol vermemeleri gerektigini belirtiyordu.17 Ancak yukarida da belirtildigi gibi Polonya'nin bagimsizliginin ve toprak birliginin yeniden kazanilmasinin önündeki engellerden biri olarak Habsburg Imparatorlugu da görülmekteydi. Fakat görüldügü üzere Avusturya Slavlari (özellikle £ekler, Hirvatlar, Slovaklar ve Slovenler] Polonyalilar gibi Habsburg Monar^isi'nin yikilmasini degil onun politik bakimdan dönü^türülerek federalle^tirilmesini istiyorlardi. Bu §ekilde dönü^ecek olan monar^i Habsburg Slavlarinin Alman ve Rus emperyalizmlerine kar§i direnmesini saglayan bir kalkan rolü üstlenebilecekti. Dolayisiyla Habsburg Slavlarinin ulusal fikarlari monar^isinin yikilmasindan yana degildi ve bu bakimdan Polonyali §air Adam Mickiewicz'in bekledigi §ekilde bir politika da izlemiyorlardi. Aslinda 1848-1849 Devrimleri döneminde Slavlar kendi ulusal hedefleri dogrultusunda politik olarak birbirlerine tezat olan programlari savunmaktaydilar.
Orta Avrupa Slavlarinin politik bir program ferfevesinde formüle ettikleri Austroslavizm dü^üncesi temelde federalizm ilkesine dayanmi§ ve Habsburg Monar^isi'nin onu olu^turan uluslarin talepleri ferfevesinde federalle^tirilmesini amaflami^tir. Bu baglamda Orta Avrupa'daki Slav entelektüellerinin ortaya attigi Austroslavizm dü^üncesi romantik bir dü^ünce olmaktan fok Habsburg Monar^isi'nin siyasi bir bifimde dönü^türülerek bu monar^inin Orta Avrupa Slavlari ifin Alman ve Rus emperyalist hedeflerine kar§i bir korunak olmasini amaflanmi^tir. Dolayisiyla Orta Avrupa Slavlarinin geli^tirdigi Austroslavizm fikri Rus Panslavizminden farkli bir fikir olup aslinda Rus yayilmaciligina kar§i bir tepkiyi de ifinde barindirmaktadir. Austroslavizm, Habsburg Slavlari arasinda potansiyel bir i§ birliginin kurulabilmesinin yolunu afmi§ yani Habsburg Monar^isi'nin varliginin korunmasina dayali politikanin 1848 Devrimleri döneminde Habsburg Slavlari tarafindan izlenmesini saglami^tir. Monar^inin korunmasi politikasiyla birlikte Habsburg Slavlari kendi milliyetfi programlarini bu devletin yapisi iferisinde geli^tirip kendi ulusal geli^imlerini gerfekle^tirme platformunu bulabilmi^lerdir. Zaten bu monar^inin yikilmasi demek "bu küfük uluslarin" ya^adigi topraklarin Almanya ve Rusya tarafindan payla^ilmasi demekti. Avusturya-Macaristan Imparatorlugu ba§ka ko^ullar baglaminda ancak 1918 yilinda °
yikilmi^tir. z
Sonuf
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bajkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. fikar fati^masi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fatijmasi olmadigini beyan etmektedir.
*
*
*
|27|
16 Jerzy Fiecko, "Central Europe In Mickiewicz's Thought And Deed During The European Revolution (1848-1849). The Croatian Troops", Pannonia: Casopis za Humanisticke Znanosti 2/1-2 (2018): 47-48.
17 Hans Kohn, Panslavizm ve Rus Milliyetfiligi, fev. Agah Oktay Güner (Istanbul: Ilgi Kültür Sanat Yayincilik, 2007), 71.
Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAK£A
Aydin, Mithat. "Bosna-Hersek Ayaklanmasi (1875)'nda Panslavizmin Etkisi ve Sirbistan ve Karadag'in Rolü." Belleten 69 (2005): 913-936.
Benes, Vojta. The Vanguard of the "Drang Nach Osten. Chicago, Illinois: Czechoslovak National Council of America, 1943.
Cipek, Tihomir. "Ideja Srednje Europe Frantisek Palackog." Casopis za Suvremenu Povijest 36/2 (2004): 597-607.
Cipek, Tihomir. "Mitteleuropa. Prilog Povijesti Germanski Ideja Srednje Europe do 1919. Godine." Politicka Misao: Casopis za Politologiju 34/1 (1997): 154-166.
Demir, Hakan. "Polonyali Hotel Lambert ve Büyük Sirbistan "Nacertanije" Plani (1840-1844)."
Avrasya incelemeleri Dergisi 2/1 (2013): 271-310. Demir, Hakan. "Hirvat Politikaci Stjepan Radic'in (Kon)Federal Orta Avrupa Programi." Balkan
Araptirma Enstitüsü Dergisi 4/1 (2015): 19-40. Diec, Joachim. "Russian Panslavizm and its Concept of Europe." L'Europa dei nazionalisti: Prospettivestoriche. Ed. Franco Angeli (2020): 113-124.
Dzoic, Dragomir. "Austroslavizam, Federalizam, Jugoslavizam Biskupa Josipa Jurja Strossmayera i Narodne Stranke." Pravni Vjesnik 3/4 (1999): 401-417.
Eberhardt, Piotr. "Polski Panslawizm Jako Idea Geopolityczna." Przeglqd Geopoliticzny Tom 7 (2014): 61-84.
Fiecko, Jerzy. "Central Europe In Mickiewicz's Thought And Deed During The European Revolution (1848-1849). The Croatian Troops." Pannonia: Casopis za Humanisticke Znanosti 2/1-2 (2018): 45-58.
Fulbrook, Mary. Almanya'nin Kisa Tarihi. £ev. Sabri Gürses. Istanbul: Bogazifi Üniversitesi Yayinevi, 2011.
Gango, Gabor. "1848-1849 in Hungary." Hungarian Studies 15/1 (2001): 39-47.
3 Hawes, James. Kisa Almanya Tarihi. £ev. Yavuz Alogan. Istanbul: Say Yayinlari, 2019.
Q
^r Hroch, Miroslav. Avrupa'da Milli Uyanip. £ev. Ayje Özdemir. Istanbul: iletijim Yayinlari, 2011.
< g Kohn, Hans. Panslavizm ve Rus Milliyetpiligi. £ev. Agäh Oktay Güner. istanbul: ilgi Kültür Sanat
© Yayincilik, 2007.
|28| Markus, Tomislav. "Federalizm i Konfederalizam u Tekstovima Slavenskog Juga 1848.-1850."
Povijesni Prilozi 13/13 (1994): 111-137.
Markus, Tomislav. "Madarski Nacionalizam i Hrvatska Politika 1848.-1849." Casopis za Suvremenu Povijest 29/1 (1997): 41-66.
Pech, Stanley Z. "The Nationalist Movement of Austrian Slav in 1848: A Comparative Sociological Profile." Historie Sociale/Social History (1976): 336-356.
Svoger, Vlasta. "Recepcija Herdera u Hrvatskome Naradnom Preporodu na Temelju Danice Ilirske." Casopis za Suvremenu Povijest 3 (1998): 455-478.
^ ^ ^
Q
<
o ^
Q Z tj
Z >
oa
oo ©
|29|
