Научная статья на тему 'БИОЛОГИЯ ТАЪЛИМИГА ВА БИОЛОГИЯ ЎҚИТУВЧИСИГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР'

БИОЛОГИЯ ТАЪЛИМИГА ВА БИОЛОГИЯ ЎҚИТУВЧИСИГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
таълим / педагогик технология / ноанъанавий усуллар / ахборот коммуникацион тенологиялари / ўқув-услубий мажмуалар / инновация / янги технологиялар / илмий ва инновацион фаолият / интеграция / интерфаол методлар / таълим-тарбия жараёни.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Имомова Мадина

Ҳозирги кун таълим жараёнида ўқувчиларнинг илмий дунёқарашини ривожлантириш, халқ таълими тизимида биология фанини интерфаол методлар асосида ўқитиш механизмларини яратиш, педагогик ва дидактик асосларини аниқлаш ҳамда амалиётга тадбиқ этиш, замонавий усуллар асосида лойиҳалаш, амалга ошириш ва такомиллаштиришнинг илмий асосланган тизимини яратиш, биология фанидан билимларни интегратив ёндашув асосида такомиллаштириш орқали таълим самарадорлигини ривожлантириш борасида кўпгина илмий изланишлар олиб борилмоқда. Ушбу мақола биология таълими ва ўқтувчи қўйиладиган талаблар тўғрисида маълумотлар баён этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Имомова Мадина

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БИОЛОГИЯ ТАЪЛИМИГА ВА БИОЛОГИЯ ЎҚИТУВЧИСИГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР»

БИОЛОГИЯ ТАЪЛИМИГА ВА БИОЛОГИЯ УЦИТУВЧИСИГА ЦУЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР

Имомова Мадина

УЗПИТИ 1 -боскич таянч доктаранти https://doi.org/10.5281/zenodo.11183404

Аннотация. Хозирги кун таълим жараёнида уцувчиларнинг илмий дунёцарашини ривожлантириш, халц таълими тизимида биология фанини интерфаол методлар асосида уцитиш механизмларини яратиш, педагогик ва дидактик асосларини аницлаш цамда амалиётга тадбиц этиш, замонавий усуллар асосида лойиуалаш, амалга ошириш ва такомиллаштиришнинг илмий асосланган тизимини яратиш, биология фанидан билимларни интегратив ёндашув асосида такомиллаштириш орцали таълим самарадорлигини ривожлантириш борасида купгина илмий изланишлар олиб борилмоцда. Ушбу мацола биология таълими ва уцтувчи цуйиладиган талаблар тугрисида маълумотлар баён этилди.

Калит сузлар: таълим, педагогик технология, ноанъанавий усуллар, ахборот коммуникацион тенологиялари, уцув-услубий мажмуалар, инновация, янги технологиялар, илмий ва инновацион фаолият, интеграция, интерфаол методлар, таълим-тарбия жараёни.

Кириш. Бугунги кунда мамлакатимизнинг янада тараккий етиши, жах,оннинг етакчи ривожланган давлатлари каторидан урин олиши куп жихдтдан усиб келаётган ёш-авлодларга боглик. Шундай экан, таълим тизимида фаолият олиб бораётган х,ар бир педагог бугунги кун ёшларига таълим ва тарбия беришдек масъулиятли вазифасини сидкидилдан бажариши, таълим жараёнларини замонавий таълим технологиялари асосида сифатли ва самарали ташкил этиши устуворлик касб этмокда. Зеро, Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йилда Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси ишлаб чикилди. Мазкур концепция олий таълим тизимини ижтимоий сохд ва иктисодиёт тармоклари эх,тиёжларидан келиб чиккан х,олда фан, таълим ва ишлаб чикаришнинг мустах,кам интеграциясини таъминлаш асосида таълим сифатини яхшилаш, ракобатбардош кадрлар тайёрлаш, илмий ва инновацион фаолиятни самарали ташкил этиш, халкаро хдмкорликни ривожлантириш максадларини кузда тутади [1].

Бугунги кунда мавжуд ва ривожланаётган янги технологиялар таълим тизимини узгартириши мумкин булган улкан салох,иятга эга. Ахборот коммуникацион тенологияларни таълим тизимига жорий этиш аклий ва жисмоний ривожланишида муоммолари булган болалар ва усмирлар учун билим олиш имкониятини яратувчи зарурий восита еканлиги исботланди [2].

Шу боис турли давлатлар томонидан таълим сиёсатини ишлаб чикишда мазкур масалага жиддий эътибор каратилмокда. Ахборот коммуникацион тенологиялари ёрдамида тайёрланган дарслар факат аклий ва жисмоний ривожланишида муоммолари булган болалар ва усмирлар учун билим олиш имкониятини бериб чекланиб колмасдан х,озирга вактда уйда утирган х,олатда х,ар бир фан юзасидан маълумот ва билимларни соглом болаларга хдмда усмирларга, колаверса мактабни тамомлаган катта ёшдаги инсонлар х,ам фойдаланиб илм олишига кулайликлар яратмокда.

Х,озирги даврнинг долзарб муоммоларидан бири таълим тизими сифатини яхшилаш ва укувчиларга сифатли таълим бериш. Бунинг учун педагоглардан интерфаол методлардан унумли фойдаланиш, тугри танлов ва укувчиларда кизикиш уйготиш талаб этилади. Шу билан бирга педагог купрок уз устида ишлаш, янги интерфаол методларни излаб топиши асосий масалалардан бири булиб х,исобланади. [3].

Фанларни укитишда янги педагогик технология тушунчаси хдкида.

«Янги педагогик техналогия» ёхуд «инновация» тушунчаси таркибида гарчанд якин йиллардан кулланилаётган булса-да, унинг илдизлари узок утмишга бориб такалади. Урта асрнинг буюк мутафакрлари Умар Хайём, Абу Наср Фаробий, Абу Али Ибн Сино каби олимлар изланишга асосланган укитиш гоясини илгари сурганлар [4].

Умар Хайёмнинг узининг «Математик трактатлар»ида «Озгина уйла, узинг топасан», «Фикрласанг билиб оласан» деган даъватлар асосида укитиш лозимлиги кайд килади, Абу Носр Фаробий моддий борликни фах,млаш ва билишнинг асоси-фикрлашда эканлиги уктирилади.

Х,озирги кунда кенг кулланилаётган «Янги педагогик технология» (ёки инновация-янгиликларни амалиётга куллаш) ноанъанавий усулларни куллаш, улардан фойдаланиш деб талкин этилади. Купгина такризчи олимлар ва укитувчилар биология дарсларида уйин топшириклардан фойдаланишни х,ам, дарсларни турли шаклларда ташкил этишни х,ам янги педагогик техналогия деб тушунадилар. Янги педагогик технология бизнинг назаримизда, икки унсур бирлигидан иборат:

1. Биология таълим мазмунини тугри белгилаш.

2. Белгиланган таълим мазмунига мувофик келадиган замонавий метод восита ва усулларни куллаш.

Янги педагогик технология «уктувчи + укув топширик + укувчи» уртасидаги мутоаносибликка асосланади. Укув топшириги, укитувчи ва укувчи фаолиятини богловчи мух,им бир х,илкат булиб, у укитувчига таълим жараёнининг ташкилотчиси, бошкарувчиси сифатида, укувчига эса, шу мураккаб жараённинг субъектив (фаол ишловчиси) сифатида карашни такоза этади.

Эндиликда укувчи укув жараёнининг объекти, берилаётган ахборотларни кабул килувчи эмас, балки ижодий фаолият курсатувчи ва берилган укув топширикларининг фаол бажарувчисидир. Бу уз навбатида, укув топширикларидан фойдаланишга х,ам янгича муносабатда булишни талаб килади.

Х,озирги кунда таълим жараёнида укитишнинг замонавий методлари кенг кулланилмокда. Укитишнинг замонавий методларини куллаш укитиш жараёнида юкори самарадорликка эришишга олиб келади. Бу методларни х,ар бир дарснинг дидактик вазифасидан келиб чикиб танлаш максадга мувофик.

Айни вактда бир катор ривожланган мамлакатларда таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигини кафолатловчи замонавий педагогик технологияларни куллаш борасида катта тажриба асосларини ташкил этувчи методлар интерфаол методлар номи билан юритилмокда. Интерфаол таълим методлари х,озирда энг кенг таркалган ва барча турдаги таълим муассасаларида ва уларда утиладиган фанларда кенг кулланаётган методлардан х,исобланади. Шу билан бирга интерфаол таълим методларининг турлари куп булиб, таълим-тарбия жараёнининг деярли хдмма вазифаларини амалга ошириш максадлари учун мослари х,озирда мавжуд. Амалиётда улардан муайян максадлар учун мосларини ажратиб

тегишлича куллаш мумкин. Бу холат хозирда интерфаол таълим методларини маълум максадларни амалга ошириш учун тугри танлаш муоммосини келтириб чикарган.

Дидактикада укитиш жараёни укитувчи ва укувчи фаолияти сифатида хам куриб чикилган, тадкикотда ана шу назарияларга асосланилди ва куйидагилар эътиборга олинди. Бунинг учун биология уктувчиси куйидагиларга эътибор бериш керак:

- биология укитишнинг дастлабки вазиятини тахлил килиш, укитиш жараёнида максадга эришиш учун мазмун, восита ва методларни танлаш. Уларнинг тахсил олувчилар рухий ва ёш физиологик холати, мотиви, эхтиёжи, кизикишига мослиги;

- укитиш жараёнини лойихалаш, укитиш мазмунига мос холда максадга эришиш воситаларини танлаш, укув материалини турли усуллар ёрдамида етказиш ва тахсил олувчилар томонидан онгли узлаштирилишига эришиш;

- укитувчи ва тахсил олувчиларнинг укув ишлари (укув материалини юкори даражада узлаштириш учун укувчилар фаолияти)ни самарали ташкил этиш;

- укитиш жараёнида тескари алокани мунтазам ташкил этиш, назорат ва укув материалини узлаштириш жараёнига тегишли узгартиришлар киритиш ва уз-узини назоратни амалга ошириш;

- тахлил ва уз-узини тахлил килиш, укитиш натижаси ва максадга эришиш даражасини аниклаш;

- дарсни, укитишнинг бошка шакллари (дарсдан, синфдан, мактабдан ташкари ишлар, экскурсиялар) билан уйгунликда ташкил этиш. Ушбу вазифаларни хал этишда укитиш жараёнининг ташкилотчиси ва бошкарувчиси булган укитувчи фаолияти мухим рол уйнайди.

Укитувчи фаолияти ёш авлоднинг аклий, ахлокий, рухий, жисмоний кобилиятларини уйгун равишда фаоллаштириш максадида таълим мазмунига биноан тахсил олувчиларнинг укув-билиш фаолиятини ташкил килиш ва бошкариш саналади.

Ушбу фаолият куйидаги боскичларни камраб олади:

- укув материалини танлаш, системага солиш, мантикий кетма-кетликда лойихдлаш;

- тахсил олувчилар учун укув материалини кабул килиш, англаш ва онгли узлаштириш имконини берадиган укитиш воситалари, методлари ва шаклларини танлаш;

- педагогик жараённи яхлит холда ташкил этиш, уларнинг билимлар тизими ва билимларни узлаштириш усулларини эгаллашларига эришиш;

- узининг ва тахсил олувчиларнинг машгулот давомидаги фаолиятини режалаштириш;

- тахсил олувчиларнинг билимлар ва куникмаларни узлаштириш усулларини эгаллашга каратилган онгли фаолиятини ташкил этиш ва рагбатлантириш методларини белгилаш;

- тахсил олувчилар томонидан укув топширикларининг бажарилиш сифатини орттириш йулларини белгилаш;

- назорат, укитиш натижаларини тахлил килиш ва тахсил олувчилар шахсини фаоллаштириш буйича келгусида амалга оширилиши лозим булган тадбирларни белгилаш;

- укитиш жараёнининг натижасига мувофик мазкур жараённи ташкил этиш ва бошкариш юзасидан тегишли узгартиришлар киритиш. Укитувчининг таълим жарёнини бошкариш куникмаси укитиш жараёнига факат тегишли узгартиришлар киритиш билан чекланмасдан балки, мазкур жараённинг субъекти булган тахсил олувчилар шахсида

ахлокий сифатларнинг шаклланиши, yларнинг маънавий юксалиши кузда тyтилади. Бyндай фаолиятни бошкариш учун укитувчи, аввало, фаолият тyрлари, унга таъсир этувчи ташки ва ички омиллар, истикболдаги максад ва вазифаларни лойихдлаши, олинажак натижаларни фараз килиши зарур.

Укитувчининг укитиш жараёнидаги рах,барлик роли тах,сил олувчиларнинг укув материалини онгли ва фаол узлаштиришини бошкариш саналади. Бунинг учун укитувчи:

- илмий жихдтдан асосланган укув вазифаларини белгилаши;

- тах,сил олувчилар томонидан ушбу вазифаларни амалга оширишга имкон берадиган кулай психологик мух,итни вужудга келтириши;

- укув вазифаларини х,ал этиш учун амалга ошириладиган фаолият хдкида аник курсатма бериши;

- тах,сил олувчилар дуч келиши мумкин булган кийинчиликларни фараз килиши, уларга уз вактида ва етарли даражада ёрдам курсатиши;

- тах,сил олувчиларда узаро хдмкорлик, ёрдам, самимий мулокот, бурч ва масъулият х,иссини вужудга келтириши зарур.

Укитиш жараёнидаги укитувчи фаолиятининг х,ар бир боскичи тах,сил олувчилар фаолиятининг хдрактери ва шахсидаги узгаришларга олиб келади. Шу сабабли, укитувчи фаолиятни амалга оширишда муайян боскич, укув фани ва унинг х,ар бир булимидаги укитиш максадларини аник билиши ва чукур тах,лил килиши, уларни эволюцион тарзда амалга ошириш йулларини белгилаши лозим. Укитиш жараёнида укувчиларнинг фаолияти укув-билиш характерига эга булади. Укитиш жараёнининг самарадорлиги укитувчи томонидан укувчиларнинг укув-билиш фаолиятини укитиш вазифалари ва максадларига мувофик ташкил эта олиш куникмаларини эгаллаганлик даражасига боFлик булади. Шунга кура юкорида кайд этилган фикрлар асосида биология укитишга куйидаги талаблар куйилди:

• биология укитишнинг барча шаклларида дарс, дарсдан ва синфдан ташкари машFyлотлар, экскурсияларда таълим олувчилар учун маънавий ах,локий тарбиялаш, укитишнинг самарали шакллари хдмда усулларини ишлаб чикиш ва жорий этиш;

• биологиядан укиш, мустакил билим олишни индивидуаллаштириш ва табакалаштириш;

• биология укитишда янги педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланган х,олда самарадорликка эришиш;

• биология таълими жараёнида халкнинг бой маънавий ва интеллектуал мероси хдмда умумбашарий кадриятлари асосда таълимнинг инсонпарварлик йуналишини таъминлаш;

• биология укитишда дидактика фани ютукларини педагогик амалиёт билан интеграцияси механизмларини ишлаб чикиш, амалиётга жорий этиш;

• биологиядан укув-услубий мажмуаларнинг янги авлодини ишлаб чикиш ва жорий

этиш;

• укув жараёнини илFор педагогик технологиялар билан таъминлашни амалга ошириш;

• миллий мустакиллик принциплари ва халкнинг бой интеллектуал мероси хдмда умумбашарий кадриятлар устуворлиги асосида таълимнинг барча даражалари ва

бугинларида таълим олувчиларнинг маънавий ва ахлокий фазилатлари, хукукий, иктисодий, экологик ва санитария-гигиеник таълими хамда тарбиясини такомиллаштириш;

• биология таълимида укувчи-ёшлар онги ва калбига миллий истиклол мафкурасини сингдириш, мафкуравий тарбияни бугунги кун даражасига кутариш. [5].

Мамлакатимизнинг таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий тамоиллари, узлуксиз таълим тизимида фаолият курсатиш тамоилига узвий равишда биологияни укитишда фойдаланиладиган тамоиллар, мазкур тамоиллар асосида педагогик амалиётда кулланиладиган укитиш конуниятлари белгиланди, укитиш тамоиллари мазмуни ва мохиятига кура биология таълими мазмуни ва таълим-тарбия жараёнининг йуналишини белгилайдиган тамоилларга ажратилди, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг асосий гояларида таълим-тарбия жараёнига куйилган талаблари асосида узлуксиз таълим тизимидаги биология укитишга куйиладиган талаблар ишлаб чикилди, белгиланган укитиш тамоиллари, конунлари ва биология таълимига куйилган талаблар биологик таълимни такомиллаштиришни такозо этади.

Хулоса: Бундан куриниб турибди-ки, биология уктувчиси биология фанида кулланиши мумкин булган усуллар ва технологиялар, график органайзерлар жуда купдир ва улар билан биргина маколада батафсил танишишни имкони йук. Шу билан бирга келажакда биология фанини укитишда янгидан-янги укитиш усуллари ва технологиялари шаклланиши шубхасиз. Умуман олганда биология фанининг укитишда фойдаланиладиган усуллар дарс самарадорлигини оширишда куллаш укувчиларнинг биология дарсларга ва биология фанига булган кизикишларини ошишига замин яратади. Бу эса укувчиларга келажакда биология фани маълумотларини чукур узлаштиришлари ва биология таълим мазмунини тугри англашлари таълим мазмунига мувофик булган замонавий метод восита ва усулларни тушуниши хамда билиши учун интерфаол методларни авваламбор уктувчининг узи яхши узлаштирган булиши шарт.

ФОЙДАЛАНГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5847-сон Фармони // ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.10.2019. 06/19/5847/3887-сон

2. ( Хуторской А. Ключевые компетенции. Технология конструирования // Народное образавание. 2003,№5.55-61-б

3. Авлаев О.У., Жураева С.Н., Мирзаева С.П. "Таълим методлари" укув-услубий кулланма, "Навруз" нашрёти, Тошкент - 2017.

4. Б.Э.Тураев, Х.Исаев, Г.О.Акбарова // Табиий фанларнинг замонавий концепцияси [матн] // укув кулланма. -Т.: "Баркамол файз медиа", 2018.

5. Толипова Жамила Олимжоновна дисс: "Биология укитувчисининг илмий-методик тайёргарлиги даражасини орттириш назарияси ва амалиёти" ^улёзма хукукида УДК 57: 371-3 Тошкент - 2006 38-Б

6. www.ta'lim.uz,www.pedagog.uz,www.ziyonet.uz.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.