Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

БЎЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
282
72
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим тизими / олий таълим / ижодкорлик / фаолият / зарурият / билим / иқтидор / қобилият / малака / ривожлантириш. / система образования / высшее образование / творчество / деятельность / необходимость / знания / талант / способности / квалификация / развитие.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахимов Зокир Тоштемирович, Маматқулов Асом Норович

Мақолада олий таълим муассасаларида бўлажак касб таълими ўқитувчиларининг ижодкорлигини ривожлантириш мақсадида юқори даражадаги билим ва касбий кўникмаларни эгаллашлари ўқув фаолияти ва ишлаб чиқариш жараёнини таҳлил қила олиш, янги ностандарт ғояларни илгари суриш, замонавий талабларга жавоб берадиган метод, воситалар, касбий ва илмий ахборотларни ўзлаштириш зарурлиги масалалари талқин қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДИДАКТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ТВОРЧЕСТВА БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье обсуждаются вопросы творчества будущих преподавателей профессионального образования в высших образовательных учреждениях, необходимость овладевания знаниями и профессиональными навыками высокого уровня, анализировать образовательную деятельность и производственный процесс, выдвигать новые нестандартные идеи, владеть методами, инструментами, профессиональной и научной информации, отвечающей современным требованиям.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Рахимов Зокир Тоштемирович,

Карши мух,андислик - иктисодиёт институти "Касб таълими" кафедраси мудири, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори, доцент. Маматк,улов Асом Норович, Карши мух,андислик - иктисодиёт иктисодиёт институти катта укитувчиси

БУЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ УЩУВНИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 377;037;(077)

РАХИМОВ З.Т., МАМАТКУЛОВ А.Н. БУЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ УКИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада олий таълим муассасаларида булажак касб таълими укитувчиларининг ижодкор-лигини ривожлантириш максадида юкори даражадаги билим ва касбий куникмаларни эгал-лашлари укув фаолияти ва ишлаб чикариш жараёнини тах,лил кила олиш, янги ностандарт Fояларни илгари суриш, замонавий талабларга жавоб берадиган метод, воситалар, касбий ва илмий ахборотларни узлаштириш зарурлиги масалалари талкин килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим тизими, олий таълим, ижодкорлик, фаолият, зарурият, билим, иктидор, кобилият, малака, ривожлантириш.

РАХИМОВ З.Т., МАМАТКУЛОВ А.Н. ДИДАКТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ТВОРЧЕСТВА БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье обсуждаются вопросы творчества будущих преподавателей профессионального образования в высших образовательных учреждениях, необходимость овладевания знаниями и профессиональными навыками высокого уровня, анализировать образовательную деятельность и производственный процесс, выдвигать новые нестандартные идеи, владеть методами, инструментами, профессиональной и научной информации, отвечающей современным требованиям.

Ключевые слова и понятия: система образования, высшее образование, творчество, деятельность, необходимость, знания, талант, способности, квалификация, развитие.

RAKHIMOVZ.T., MAMATKULOV A.N. DIDACTIC FEATURES OF THE DEVELOPMENT OF CREATIVITY OF FUTURE TEACHERS OF VOCATIONAL EDUCATION

In the article is interpreted the issues of teachers acquisition a high level of knowledge and professional skills in order to develop the creativity of vocational education at higher educational institutions. There analysed their educational activities and production processes, necessity of new non-standard ideas promotion, the need to master methods, tools, professional and scientific information meeting modern requirements.

Key words and consepts: education system, higher education, creativity, activity, necessity, knowledge, ability, qualification, development.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

Кириш. Республикамизда таълим тизимини такомиллаштириш оркали хар томонлама етук, баркамол, мустакил фикрлашга кодир, иродали, фаол ва ташаббускор кадрларни тайёрлашга катта эътибор берилмокда. Хозирги даврда ишлаб чикаришда техника ва технологиялар-нинг модернизациялашаётганлиги, илм ва фан-нинг жадал тараккиёти мутахассис кадрлардан уз билимларини мустакил ва мунтазам равишда чукурлаштириб, янгилаб, тулдириб ва кенгайти-риб боришни талаб этади.

Республикамизда таълим тизимини ислох килиш билан бирга кадрлар тайёрлашнинг янги тизими яратилди. Укитиш методикасини такомиллаштириш ва оптималлаштириш, таълим жараёнида илFор педагогик технологияларни, укитишнинг замонавий дидактик воситаларини интегратив куллаш буйича салмокли изланиш-лар олиб борилди.

Узбекистан Республикаси олий таълим муассасаларида малака талаблари булажак касб таълими укитувчиларининг ижодкорли-гини ривожлантиришнинг педагогик шарт-шароитлари, механизми, методлари хамда тех-нологияларини ишлаб чикишга хам алохида эътибор каратмокда. Олий таълим муассасаларида ёшларнинг шахсий ривожланиши улар-нинг ижодий фикрлаш, мустакиллик, фаол-лик муносабатларининг бойиб бориши, дунёкарашларининг усиб бориши, уз-узини назорат килиш ва тарбиялашга булган эхтиёжларнинг шаклланиши каби холатлар билан тавсифланади. Булажак касб эгалари, шунингдек, укитувчилар учун хам таълим муассасаларида таълим олиш жараёни - бу инсонда мехнат фаолиятини муваффакиятли амалга оширишда ахамиятли хисобланган касбий билим, таълим сифати, компетентлик ва дара-жали мезонлар асосида ривожлантириш хамда уз-узини такомиллаштиришнинг энг макбул давридир. Булажак мутахассислар ушбу жара-ёнда билимларни жамлаш, саклаш, узатиш, уларнинг истикболда касбий фаолиятини таш-кил этишда улардан самарали фойдаланиш каби холатларни узида мужассам эттиради.

Мавзу буйича изланишлар олиб бор-ган бошк,а олимлар илмий асарлари асоси-даги та^лил. Турли муаллифлар томонидан эълон килинган касбий компетенция муаммо-лари туFрисидаги илмий маколаларда ижодий

изланиш энг асосий сифатлардан бири эканлиги кайд этилади1.

Таникли олим Н.А.Муслимовнинг таъкидла-шича, ижодкорликни тадкик килиш мустакил таълим олиш ва ижодий индивидуалликни ривожлантириш максадида ижодкорлик жара-ёнларини ташкил килиш ва бошкаришнинг ижодий жараённи инновацион амалиётда модел-лаштириш (айнан яратувчанлик фаолиятда шах-снинг креатив потенциали ривож топади) билан боFлик макбул шаклларини аниклаш имконини берди. Бу уринда юзага келадиган мураккаблик ижодий хамкорлик фаолиятини яхширок ташкил килиш хамда бошкариш билан белгила-нади, зеро, бунда онгли ижодий индивидуал-ликнинг туFридан-туFри англанмайдиган жара-ёнлари хам шаклланади2.

М.Махмутов ижодий фаолиятни бундай таъ-кидлаган эди, ижодий фаолият - эвристик фао-лият булиб, унинг мохияти муаммони тез тушу-нишдан, асосий Fоя, тушунчанинг мохиятини англаб етишдан, харакат усулини тезликда топишдан иборатдир. Бундай фаолият юкори жушкинлик, субъектнинг объектга катта кизикиши билан тавсифланади3.

Булажак мутахассиснинг ижодий фаолиятда иштирок этишига Ж.Гилфорд, А.Маслоу ва бошка олимларнинг илмий ишлари баFишланган4.

А.А. Вербицкийнинг фикрига кура, ижодкорликни тадкик килиш мустакил таълим олиш ва ижодий индивидуалликни ривожлантириш максадида ижодкорлик жараёнларини ташкил килиш ва бошкаришнинг ижодий жараённи инновацион амалиётда моделлаштириш (айнан яратувчанлик фаолиятда шахснинг креатив потенциали ривож топади) билан боFлик макбул шаклларини аниклаш имконини берди. Бу уринда юзага келадиган мураккаблик ижодий хамкорлик фаолиятини яхширок ташкил килиш хамда бошкариш билан белгиланади,

1 Маматкулов А.Н. Касбий таълимда талабалар ижод-корлигини ривожлантириш. "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнал - Тошкент, 2019. №12(85). 11-17 бетлар.

2 Муслимов Н.А. Касб таълими укитувчиларини касбий шакллантиришнинг назарий - методик асослари.: Дис. ... пед. фан. докт. - Т.: 2007. - 275 б

3 Махмутов М.И., Ибрагимов Г.И., Чошанов М.А. Педагогические технологии развития мышления учащихся. -Казань: 1993, 88 с.

4 Гилфорд Дж. Intelligence, creativity, and their educational implications. 1968.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

зеро, бунда онгли ижодий индивидуалликнинг т^ридан-т^ри англанмайдиган жараёнлари х,ам шаклланади1.

Ижодий фаолиятнинг мох,иятини тавсифлаб, А.В.Петровский ва М.Т.Ярашевский унинг психологик белгиларига эътиборни каратишади. Бу талабаларда ижодий жараёнда психик ахлокий сифатларнинг, эстетик х,исларнинг, интеллектуал кобилиятларнинг ривожланиши ва билим-ларни эгалланиши х,исобланади. Психология нуктаи назаридан ижодкорлик жараёни-нинг узи - ижодкорликни ривожлантиришнинг методлари, шакллари ва ижодкорликни ривож-лантириш воситаларидир2.

Инсоннинг борлик туFрисидаги барча билимларининг бошланFич манбаси сифа-тида психологлар сезиш ва идрок килиш жараёнлари деб х,исоблашади. Сезиш предметлар-нинг яккол образидир. Бадиий ижодга ва ама-лий фаолиятга урганиш жараёни учун, айникса, мух,ими куриш оркали сезиш х,исобланади.

С.Л.Рубинштейннинг фикрига кура, сезиш факат х,ис этиш образигина эмас, балки пред-метнинг ёки хрдисанинг тегишли сифатига йуналтирилган билиш фаолияти булиб х,ам х,исобланади. Олим сезишни тадкик этиб: "сезиш инсоннинг х,ал килаётган масаласига булган муносабатига боFлик х,олда жиддий сил-жийди" деб таъкидлайди3.

Психологлар идрок килишнинг бешта асо-сий турини ажратишади: таъм билиш, х,ид билиш, эшитиш, ушлаб билиш ва куриш. Идрок-нинг етакчи хоссалари сифатида предметлилик, яхлитлик, англанганлик, тузилмавийлик, кон-стантлик ва сайловчанликлар иштирок этади. Шунингдек, идрок уз ичига фарклаш, куриб таниб олиш, улчаш, назорат, бах,олаш ва бошка х,аракатларни олади. Ташки дунё предметлари ва хрдисаларини идрок килиш буйича фаолият х,аёт жараёнида х,амда идрок килиш объектлари устида амалий иш олиб бориш жараёнида шак-лланади.

Э^озиевнинг таъкидлашича таълим жараёнида идрок максадга мувофик перцептив фаолиятга айланиб ва тобора мураккабла-шиб боради, натижада талабада кузатиш, назо-

1 Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. - М.: "Высшая школа", 1991. - 208 с.

2 Петровский А.В. Основы теоретической психологии. -М.: "ИНФРА", 1998. 528 с.

3 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб:

"Питер", 2006. - 713.

рат килиш, фарклаш имконияти ошади. Идрок-нинг такомиллашуви укитувчининг бевосита рах,барлигида амалга ошади. Идрокнинг ривож-лантирадиган мух,им воситаларидан бири нарса ва хрдисаларнинг ухшаш ва фаркли аломатла-рини ажратиш укувини таркиб топтиришдир4.

Касб таълимида педагогик ижодкорлик динамик х,одиса, мураккаб очик тизим, шахс х,аётий дастури сифатида намоён булади. Замо-навий ижодкор укитувчи педагогик фаолиятнинг репродуктив усули ва ижодкорликдан бирини танлашда нафакат узлигини, х,аётий максадларини руёбга чикаради, у узини сифат жих,атидан узгартиради, психологик тусикларни енгади, касбий ах,амиятли сифатларини ривож-лантириш имкониятларини кидиради, уз педагогик концепциясини ишлаб чикади. Умуман олганда, укитувчининг педагогик фаолияти учун биринчидан инновацион йуналтирилган, иккин-чидан, ижодкорлик фаолияти жараёнида инди-видуаллик сифатида узига йуналтирилганлик хос булади5.

Бизнинг фикримизча ижодкорлик жараёнида инсон уз олдига куйган максадга эришиш-дан аввал жуда куп тусикларни енгиб утиши, аклий ва жисмоний кучларнинг зурикиши, уз х,аракатларини онгли равишда тартибга солиши ирода деб аталади. Укув жараёнида ва ижодкорлик фаолиятда, таълим олув-чиларнинг касбий сифатларини шакллани-шида куп нарсалар иродага, кийинчиликларни енга олиш куникмасига боFлик булади. Иро-дали таъсир бу онгли х,аракат булиб, унга эри-шиш учун раFбатлантирувчи куч сифатида жуда турли туман эх,тиёжлар хизмат килиши мум-кин. Булажак касб таълими укитувчиларини укитишда ёрдам берувчи энг яхши эх,тиёж техник ва технологик жараёнларда тайёргарлик ишлари малакаларини эгаллашга, лойих,а фао-лиятини ва узига хос касбий билимларни эгаллашга интилиши х,исобланади.

Мацоланинг мацсади. Булажак касб таълими укитувчилари ижодкорлигини ривожлантиришнинг мазмуни, дидактик хусусиятлари, педагогик шарт-шароитларини асослаш, улар-нинг самарадорлиги ва мох,иятини очиб бериш-дан иборат.

4 Fозиев Э.. Психология. - Тошкент: "Укитувчи", 1994. -117 б.

5 Муслимов Н.А. Касб таълими укитувчиларини касбий шакллантиришнинг назарий - методик асослари.: Дис. ... пед. фан. докт. - Т.: 2007. - 277 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

Мацоланинг илмий мо^ияти. Олий кас-бий таълимнинг асосий максади нафакат билим, куникмаларни амалиётга татбик этиш, балки касбий фаолиятда юзага келадиган вази-ятларда узига хос ва инновацион карорлар кабул килишга кодир булган малакали бити-рувчини тайёрлашдир. Шунга кура, булажак касб таълими укитувчиларининг ижод-корлигини ривожлантириш жараёни етар-лича урганилмаганлиги, назарий ва амалий ахамияти илмий асосланмаганлиги, масаланинг илмий-педагогик ва амалий нуктаи назардан мухимлиги, ижтимоий-педагогик, ва булажак касб таълими укитувчиларини тайёрлаш учун етарли даражада ривожланмаганлиги билан изохланади.

Талабалар томонидан олинадиган олий касбий таълим нафакат билим, куникмаларни ривожлантириш билан бирга, битирувчилар-нинг профессионал ижодкорлигини, уз-узини намоён килиши учун реал имконият яратади. Шу муносабат билан, булажак касб таълими укитувчиларининг креативлигини ривожлантириш айникса долзарб булиб колди.

Анъанага кура, булажак касб таълими укитувчиларининг креативлиги махсус фан-ларни ва ихтисослик фанларини узлаштиришда ривожланади. Бирок, факат профессионал куникмаларни ривожлантириб, ижодкор бити-рувчини эмас, балки баркамол шахсни тайёрлаш мумкин. Шу муносабат билан, булажак касб таълими укитувчиларининг ижодкорли-гининг ривожланиши учун педагогик шарт-шароитларни аниклаш зарур, чунки бу муаммо етарлича урганилмаганлигича колмокда.

Тадцицот объекти. Олий таълимда булажак касб таълими укитувчиларини тайёрлаш ва уларнинг ижодкорлигини ривожлантириш хамда касбий тайёрлаш жараёни.

Асосий цисм. Педагогик фаолият амалиёти курсатишича, укитишнинг мохияти талабалар-нинг эхтиёжлари ва кобилиятларини ривожлантириш эмас, илгаригидек укув фанлари буйича асосан билимларни ахборот-вербал тарзда етказиш, куникма ва малакаларни шакллан-тиришдан иборат булиб колмокда. Окибатда талабаларда хаддан зиёд ахборотнинг бехуда жамFарилаётганлиги, таълимнинг бефойдалиги ва унинг хакикатдан узоклиги каби фикрлар пайдо булади. Талаба реал хаётдан узоклашиб колгандек, унинг олдига факат илгаридан

тупланиб келган ахборотларнигина узлаштириш максади куйилгандек булиб колади.

Касб таълимига оид замонавий адабиёт-ларда педагогик жараён куйидаги узаро боFлик булган компонентлар тизимидан иборат деб таъкидланади1:

1) фаолиятнинг максадлари;

2) таълим берувчи;

3) таълим олувчи;

4) фаолият мазмуни;

5) фаолият шакллари;

6) фаолият воситалари ва усуллари;

7) фаолият натижаси.

Таълим жараёни тизимини хосил килувчи тушунчалар - таълимнинг максади, таълим берувчиларнинг фаолияти (укитиш), таълим олувчиларнинг фаолияти (укиш) ва натижа хисобланади.

Таълимнинг максадида жамият

тараккиётининг асосий Fояларига мос келадиган мутахассиснинг тайёргарлигига куйиладиган ижтимоий талаблар мажмуаси акс этади. Таълим жараёнини ташкил этиш пайтида максадлар ойдинлаштирилади, аник-равшан шаклланти-рилади. Максадларни аниклаштиришнинг узига хос мантикий занжири курилади2:

- жамиятнинг умумий талаблари;

- таълим тизимининг вазифалари;

- муайян таълим муассасасининг максадлари;

- мутахассисни тайёрлаш буйича укув дастурлари мажмуасининг умумий максадлари;

- сохага оид фаннинг (дастурнинг) умумий максадлари;

- боблар ва мавзуларнинг максадлари.

МашFулотнинг максадлари ва бошкача

килиб айтганда, тизимнинг хар бир тармоFи, таълим тизимининг хар бир элементи нисбатан хусусий максадни амалга ошира туриб, умумий максадни амалга ошириш учун хизмат килади. Таълим тизимининг ягона максади унинг тармоклари ва элементлари максадлари тузил-масининг ёйилмаси куринишида акс эттири-лади ва унинг энг юкори чуккиси асосий пиро-вард максадни ифодалайди. Анъанавий таълим тизими шароитларида максаднинг таълим маз-

1 Н.А.Муслимов, З.Т.Рахимов, А.А.Хужаев, Х.Ш.Кодиров. Таълим технологиялари. Дарслик, - T.: «Voris -nashriyot», 2019. 337-бет.

2 Рахимов З.Т. - Талабалар мустакил таълимини ташкил этиш методикаси, Монография. - Тошкент: "Ворис" нашриёти. -2019. 116 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

мунигэ йyнaлтиpилгaнлиги мaкcaд вa мэзмун-нинг y3apo мoc бyлишигa oлиб кeлaди1:

• мaкcaд - фaннинг acocлapини yзлaштиpиш;

• мaзмун - билим вa кyникмaлapдa ифo-дaлaнгaн aнa шу acocлapнинг узи.

Зaмoнaвий тaлaблapгa жaвoб бepaдигaн тэъ-лим тизимидa эca, мaкcaд - интоннинг шaxcий имкoниятлapини ycтиpиш, илгapидaн мaълум бyлмaгaн пpeдмeтлapгa oид вa ижтимoий вэзи-ятлapдa узининг кoмпeтeнтлилигини нaмoëн килa oлиш кoбилиятлapини pивoжлaнтиpишдaн ибopaт, бундa мaзмун - шу мaкcaдгa эpишишни тaъминлoвчидиp.

Пeдaгoгик тexнoлoгия дидaктик ëки мeтoдик тизимнинг тapкибий ^ми x1иcoблaнaди. Maca-лaн, мeтoдик тизим нимaни укитиш, нимa учун укитиш, кaндaй укитиш кaби мacaлaлapни хдл этишгa кapaтилгaн бyлca, укитиш тexнoлoги-яcи, энг aввaлo, кaндaй килиб caмapaли укитиш мумкин дeгaн caвoлгa жaвoб бepaди. Шун-дaй килиб, x,ap кaндaй укитиш тexнoлoгияcи-нинг aco^ бyFини пиpoвapд нaтижaни aник бeлгилaш вa унгa эpишиш aниклигини нaзo-paт килишдaн ибopaт. Умумaн oлгaндa, шун-чaки жapaëн (caнoaтдa ëки бoшкa cox1aлapдa) тexнoлoгия бyлaвepмaйди, кaчoнки у oлдин-дaн peжaлaштиpилгaн, якуний нaтижa бyлгaн мax1cулoтнинг xуcуcиятлapи вa унгa эpишиш вocитaлapи oлдиндaн aниклaб oлингaн, ушбу жapaëнни aмaлгa oшиpиш учун бapчa Luap^ шapoитлap мaкcaдли paвишдa шaкллaнтиpил-гaн вa нихрят бу жapaëн "ишгэ тушиpилгaн" бyлcaгинa тexнoлoгия мaкoмигa эгa бyлaди.

Фaoллaштиpилгaн (кoнтeкcтли) тaълимдa укитишнинг янги зaмoнaвий шaкллapи х.эмдэ aнъaнaвий шaкллapи уЙFунлaштиpилгaн хрлдэ мaвжуд булиб, укув фaoлиятидa peaл кacбий фaoлиятгa xoc бyлгaн вaзиятлapни мoдeллaш-тиpиш имшни яpaтилaди, бундa тaълим вa тap-бия жapaëнлapи opacидaги узилиш бapx1aм тoпaди, тaлaбa укув вa бyлaжaк кacбий фaoли-ятлapи cубъeкти cифaтидa узини нaмoëн килиш имкoниятигa эгэ бyлaди, зaмoнaвий мутaxaccиc мoдeлигa мoc кeлaдигaн кacбий кoмпeтeнтлиги шaкллaниб бopaди.

Дeмaк, шaxcнинг тyлaкoнли pивoжлaниши учун узлу^из тaълимнинг туpли бocкичлapидa зapуp шapт-шapoитлapни юзaгa кeлтиpaдигaн, пиpoвapдидa тaълим нaтижacи cифaтидa тэъ-

1 Муэллиф З.T.Paxимoв тaдкикoтлapи acocидa.

лим oлувчилapнинг шaxcий вэ кacбий кoмпe-тeнтлигини шaкллaнтиpишни тэъминлэйдигэн тэълим тизимлapини ишлэб чикишгэ фэ^тгинэ тэълим жapaëнининг пeдaгoгик acocлapини, унинг бapчa элeмeнтлapини тубдэн янгилэш opкaли эpишиш мумкин.

Умумэн oлгaндa янги типдэги тэълим тизи-мидэ укув мaълумoтлapи кypинишидa ифoдa-лэнгэн илгapиги тaжpибaлapни yзлaштиpишгa ^этил^н тэълимдэн 6Улэжэк кacбий фao-лиятдэ дуч кeлинaдигaн вaзиятлapгa тaйëp булишгэ кapaтилгaн, умумэн oлгaндa кeлaжaккa йyнaлтиpилгaн тэълимгэ утиш куздэ тутилэди. Taълим oлувчи фaoлиятининг мaкcaди axбo-poт кypинишигa эгэ булгэн ижтимoий тaжpи-бэнинг мэълум биp киcмини yзлaштиpиш эмac, aввaлaмбop билимлapдaн фoйдaлaнгaн хрлдэ булэжэк кacбий фaoлиятини эмэлгэ oшиpa билиш хэмдэ бутун умpи дaвoмидa янги билим-лapни эгэллэб бopa oлиш кoбилиятлapини шaкллaнтиpиш вэ pивoжлaнтиpишдaн ибopaт булэди.

Булэжэк кacб тэълими Укитувчиcининг ижoд-кopлигини pивoжлaнтиpиш учун зapуp булгэн шapтлap cифaтидa куйидaгилapни эътиpoф этиш мумкин2:

• yзлaштиpилгaн ижтимoий тaжpибaлapни кэйтэ ишлэш, излэнувчэнлик вэ ижoдкopлик фaoлиятлapидa нaмoëн булэдигэн эник ифoдa-лэнгэн кacбий йyнaлтиpилгaнлик, билимлapни эгэллэш фaoллиги;

• пeдaгoгик фaoлиятдa куп учpaйдигaн x,ap кэндэй нocтaндapт вaзиятлapдa муcтaкил paвишдa ^pop кэбул килэ oлишгa, шунинг-дeк, яxлит пeдaгoгик жapaëннинг бapчa вoкea вэ x1oдиcaлapини, дaлиллapини тэх.лил килэ билишгэ acoc яpaтaдигaн илмий тэфэк^ни pивoжлaнтиpиш;

• жэмият мэдэниятини вэ жэхрн мэдэ-ниятни эгэллэгэнлик, тэълим oлиш жapa-ëнини энглэгэнлик, узининг пeдaгoгик Koбилиятлapини тaкoмиллaштиpиш, узузини pивoжлaнтиpишгa йунэлгэнлик, тaдкикoтчилик фaoлиятини pивoжлaнтиpиш кэби кeнг дoиpaни уз ичигэ oлгaн муcтaкил тэълимни тэшкил этиш;

• тaлaбaлapни кacбий фaoлиятгa тaйëp-лэшни индивидуaллaштиpиш opкaли эклий вэ эмэлий фaoлиятидa узининг индивидуэл уелу-

2 Шapипoв Ш.С. Укувчилap кэебий ижoдкopлиги узвий-лигини тбъминлэшнинг нaзapияcи вэ aмaлиëти. Пeд. фэн. дoкт. ... диее. - T., Z01Z.-Z64 б.

ЗAMOHABИЙ TДЪЛИM I СOBРЕMЕHHOЕ ОБРАЗОВАНИЕ Z0Z0, 9 (94)

бларига эга булиш имконини берадиган таъ-лимни ташкил этиш.

Ижодкорликни ривожлантиришни муам-моли укитиш жараёнида амалга ошириш х,ам максадга мувофик булади, бунинг мох,ияти кас-бий фаолиятни яхлит тизим сифатида куриш, янги муаммо ва масалаларни х,ал эта билиш тажрибаларини шакллантириш учун замин яра-тишга хизмат киладиган касбий фаолият эле-ментларини таълим жараёнига киритишдан иборат.

Ижодкорликни ривожлантириш учун бугунги кунда касб таълими укитувчиларини тайёр-лашда булажак мутахассислардан куйидаги сифатлар талаб килинади:

• улар юкори даражадаги билим ва касбий куникмалар асосида;

• улар педагогик фаолиятни ва ишлаб чикариш жараёнини тах,лил кила оладиган;

• янги ностандарт Fояларни илгари сура оладиган;

• рационал, замонавий талабларга жавоб берадиган метод ва воситаларни;

• касбий ва илмий ахборотларни узлаштиришнинг янги усулларини амалиётда куллай оладиган - булиши лозим.

Талабаларнинг касбий сифатларини шак-лланиши укитиш жараёнида шахс ижодкор-лик фаолиятининг фаоллиги билан туFридан-туFри боFланган. Олий таълим тизимида замонавий укитишнинг энг мух,им вазифаси бу талабаларнинг касби буйича хабардорлигини шакллантириш учун кулай шарт-шароит яратиш-дир. Ижодкорлик фаолияти узок вакт тайёргар-лик куришни, эрудицияни, кобилиятларни талаб килувчи фаолият х,исобланади. Ижодкорлик фаолияти - инсон фаолияти асоси, барча мод-дий ва маънавий бойликлар манбаидир.

Булажак мутахассиснинг муваффакиятли ижодкорлик фаолияти гарови зарур ахбо-ротни уз вактида танлаб олиши х,исобланади. Ижодий фикрлар ва фаразларни генерация-лашга ундовчи асосий омиллар эх,тиёжлари х,исобланади. Бу эх,тиёжнинг сифати билимлар ва малакалар билан куролланганлик билан бел-гиланади.

Идрок килиш купинча психологлар томони-дан мустакил фаолият сифатида тавсифланади. Масалан булажак касб таълими укитувчисининг касбий фаолиятида идрок килишнинг мустакиллигини кузатишда намоён булади. Объект (бирор техник буюмининг эскизи)ни

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

тасвирлаш жараёни идрок килиш максадининг аниклигисиз булиши мумкин эмас, чунки куза-тиш машклари яхши кузатувчанликнинг ривож-ланиши билан якунланади. Иш жараёнида тала-банинг кузатувчанлиги - укув ва касбий билим-ларни шакллантиришда катта ах,амиятга эга булган фаол фикрлаш фаолиятидир. Объектни урганишда урганилаётган предмет туFрисида янада тулик ва аник тасаввурга эга булиш учун деталларни таккослаш, шаклнинг хоссаларини, услубнинг хусусиятларини аниклаш зарур.

Шундай килиб, юкоридаги фикрлардан келиб чикиб, идрок килиш ва сезиш жараёнини тадкик этиш масалалари буйича биз таълим олувчиларда билиш фаолиятининг бу турини максадга йуналтирилган х,олда ривожлантириш мумкинлиги туFрисида хулоса чикардик. Биз инсоннинг сезгиси ва идрок килиши куп жих,атдан интеллектуал аспектга, инсоннинг билимлари даражаси ва мазмунига, шах-снинг курсатмаларига, кизикишлари, уму-мий йуналтирилганлиги ва аввалги тажриба-сига х,амда касбий ижодкорлигига боFлик, деб х,исоблаймиз.

Шунингдек, укитувчида иродавий сифатлар булиши унинг компетенциясини намоён булишида ёрдам беради, яъни: дадиллик, катъиятлилик, интизомлилик, узига ва уз кучига ишониш, узини идора кила билиш, оFир-вазмин булиш сингари фазилатларни ривожлантиришга х,ам х,аракат килиш керак. Мана шу сифатлар-нинг х,аммаси бирга кушилиб мех,натга, яъни касбига булган кобилиятни таъминлайди.

Тадцицот усуллари. Булажак касб таълими укитувчиларининг ижодкорлигини ривожлан-тиришнинг самарали усуллари куйидагилардан иборат:

- психологик тайёргарлик - укитувчи касбига турли даражада шаклланган йуналтирилганлик, ишга кизикиш даражаси, малакасини ошириб боришга интилиш, билим-ларни узлуксиз равишда бойитиш, касбий фикрлаш кобилиятини такомиллаштириш;

- илмий-назарий тайёргарлик - уз ичига олган зарур даражада психоло-педагогик билимлар ва махсус билимларни эгаллаш;

- амалий тайёргарлик - талаб килинган даражада касбий мах,орат ва куникмаларнинг шаклланганлиги;

- психо-физиологик ва жисмоний тайёргарлик - унинг таркибида педагогик фаолият талабларига жавоб берадиган фазилатлар

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

йиFиндиси, шаклланганлик, касбий, касб-корлик куникмаси, унга тyFри келадиган саломатлик ва педагогик фаолият юритиш учун етарли дара-жадаги жисмоний лаёкатга эга булиши демак-дир.

Мацоланинг илмий мо^ияти. Булажак касб таълими укитувчисининг ижодкорлигини шак-лланиши унинг доимий равишда янгилик яра-тишга интилишига, зех,н-заковатига, теран фик-рлашига, олий таълим муассасасидаги мажбу-рияти ва вазифаларига х,амда барча индивидуал кобилиятларига боFлик.

Булажак касб таълими укитувчиларининг ижодкорлик индивидуаллиги унинг индивидуал хусусиятлари, яъни фикрлашнинг илмий таркиб топганлиги, ишга ижодий ёндашиши, уз имкониятларини руёбга чикаришга интилиши ва бошкаларнинг ривожланиш даражаси билан белгиланади.

Булажак касб таълими укитувчисининг ижодкорлигини ривожлантириш ва тако-миллаштириш - психологик-педагогик шарт-шароитлардан самарали фойдаланиш, мав-жуд булган зиддиятли вазиятларни х,ис килиш, уларнинг ечимини топишда узига хослик ва максадга мувофиклик каби касбий хислатлар-нинг таркиб топишида намоён булади.

Булажак касб таълими укитувчисининг педагогик фаолиятни самарали усуллари ва ижод-корликни узида шакллантириши нафакат узлигини, балки х,аётий максадларини х,ам руёбга чикаради.

Булажак касб таълими укитувчиси узини сифат жих,атидан узгартиради, психологик тусикларни енгади, касбий ах,амиятли сифат-ларини ривожлантириш имкониятларини кидиради, узининг педагогик концепциясини ишлаб чикади. Умуман олганда, булажак касб таълими укитувчисининг педагогик фаолияти учун1:

1. Инновацион йуналтирилганлик.

2. Уз ишига ижодкорона ёндашув.

3. Индивидуаллик каби хусусиятлари жуда мух,имдир.

Ижодкор укитувчи уз-узини ривожлантир-май, уз устида ишламай туриб, индивидуал-ликни курсатмай, ижодкорлигини шакллан-тирмай касбий фаолиятда юкори мавкега эри-шиши мумкин эмаслигини тyFри англаб етади. Шу сабабли х,ам касбий зарурат булган сифат-

1 Муаллиф А.Н.Маматкулов тадкикотлари асосида.

ларни х,аётий максад сифатида ривожлантир-май туриб, янги технологияларни эгаллаши мумкин эмас. Айнан ушбу икки йуналишни булажак касб таълими укитувчисининг ижодий индивидуаллигининг курсаткичи сифатида кабул килиш мумкин.

Булажак касб таълими укитувчисининг индивидуаллигида психологик х,амда шах-сий жих,атни ажратиб курсатиш мумкин. Уларнинг педагогик фаолияти умумий ва касбий кобилиятларнинг, шунингдек, касбий мотива-циянинг намоён булиш даражаси билан бел-гиланади. Етарли даражада ривожланган кобилиятлар, максадлар, эх,тиёжлар доираси канчалик кенг булса, булажак касб таълими укитувчисининг касбий мах,орат даражаси шун-чалик юкори булади.

Таълим олувчиларнинг укув материалини узлаштириши уларда фикрлаш жараёнининг самарадорлиги, укув материалини умумлаш-тира олиши, шу укув материалидан мутахас-сислиги учун зарур булган хулосаларни чикара билиши, уз фикрида катъий туриши, максадга эришувчанлиги, укув материалининг таълим жараёнидаги камчиликларни тулдиришга ёрдам бериши х,ам инобатга олиниши зарур. Шунинг учун укув материалининг таълимий-дидактик, илмий ва ахлокий талабларга жавоб беради-ган килиб танланиши булажак мутахассислар-нинг эртанги билим савияси, шахс сифатидаги такомиллашуви, келажакда амалиётдаги ютуFи мажмуасих,амдир.

Демак, умумкасбий ва мутахассислик фан-ларини укитишда педагогик-психологик конуниятларни х,исобга олиниши бевосита булажак мутахассиснинг касбий-педагогик ижодкорлигини ривожланишида мух,им ах,амиятга эга экан. Булажак касб таълими укитувчисининг касбий фаолияти - бу укув тар-биявий жараёнга узининг фаол муносабатла-рини билдириб, куйилган максад ва вазифа-ларни амалга оширишда ижтимоий - иктисодий нуктаи назардан ёндашиб, комил инсон сифат-лари билан бирга аклий касбий тафаккурини ривожлантиришга ёрдам берувчи фаолият-дир. Шунинг учун х,ам мутахассиснинг касбий-педагогик ижодкорлигини шакллантиришда, албатта, х,ар томонлама такомиллашган чукур касбий билим, х,ар бир педагогик масалага ижодий ёндашиш зарурдир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

Хулоса.

1. Касб таълимида ижодкорлик динамик х,одиса, мураккаб очик тизим, шахс х,аётий дастури сифатида намоён булади.

2. Замонавий ижодкор укитувчи педаго-гик фаолиятнинг репродуктив усули ва ижод-корликдан бирини танлашда нафакат узлигини, х,аётий максадларини руёбга чикаради, у узини сифат жих,атидан узгартиради, психологик тусикларни енгади, касбий ах,амиятли сифатларини ривожлантириш имкониятларини кидиради, уз педагогик концепциясини ишлаб чикади.

3. Умуман олганда, булажак касб таълими укитувчисининг укув фаолияти учун биринчи-дан инновацион йуналтирилган, иккинчидан, ижодкорлик фаолияти жараёнида индивиду-аллик сифатида узига йуналтирилганликка хос булади.

4. Шундай килиб, булажак касб таълими укитувчиси касбий-педагогик ижодкорлик ком-петентлигини ривожлантириш фаолиятини эгаллаш учун зарур ва етарли шартлар зарур булади.

Таклифлар:

1. Олий таълим муассасаларида касб таълими йуналишларига талабаларни кабул килишда ижодий имтих,онни жорий этиш.

2. Касб таълими йуналишлари талабала-рига фанлардан укув машFулотларини муам-моли таълим технологиялари ва талабаларни ижодий ишлашга ундайдиган интерфаол таълим методларидан фойдаланган х,олда ташкил килиш.

3. Амалий машFулотларда х,ам ижодкорлик куникмаларини ривожлантириш фаолиятининг индивидуал услубларидан фойдаланиш.

4. Касб таълими йуналишлари укув режа-ларида педагогик амалиётлар х,ажмини кенгай-тириш.

5. Педагогик амалиётларда касб таълими йуналишлари талабаларига технологик жараённи ва педагогик жараённи лойих,алаш амалиётини пухта узлаштиришини таъмин-лаш максадида касб-хунар таълими муассаса-лари ва олий таълим муассасаларининг узаро х,амкорлик алокаларини мустах,камлаш.

6. Олий таълим муассасаларида булажак касб таълими укитувчиларининг ижодкорли-гини ривожлантиришга хизмат килувчи барча фаолиятини фаоллаштириш.

Адабиётлар руйхати:

1. Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. - М.: Высшая школа, 1991. - 208 с.

2. Gilford Dj. Intelligence, creativity, and their educational implications. 1968.

3. Маматкулов А.Н. Касбий таълимда талабалар ижодкорлигини ривожлантириш. "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнал - Тошкент, 2019. №12(85). 11-17 б.

4. Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хужаев А.А., Кодиров Х.Ш. Таълим технологиялари. Дарслик, - T.: «Voris - nashriyot», 2019. 337-бет.

5. Муслимов Н.А. Касб таълими укитувчиларини касбий шакллантиришнинг назарий - методик асослари.: Дис. ... пед. фан. докт. - Т.: 2007. - 275 б.

6. Махмутов М.И., Ибрагимов Г.И., Чошанов М.А. Педагогические технологии развития мышления учащихся, Казан; 1993, 88 с.

7. Петровский А.В. Основы теоретической психологии. М.: ИНФРА- 1998. 528 с.

8. Рахимов З.Т. - Талабалар мустакил таълимини ташкил этиш методикаси, Монография, Тошкент Ворис нашриёти - 2019 й. 116 б.

9. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб.: Питер, 2006. - 713 с.

10. Fозиев Э.. Психология. - Тошкент: Укитувчи, 1994.-224 б. 117 б.

11. Шарипов Ш.С. Укувчилар касбий ижодкорлиги узвийлигини таъминлашнинг назарияси ва амалиёти. Пед. фан. докт. ... дисс. - Т., 2012.-264 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.