CC BY
1БИОЛОГИЯ САБАГЫНДА ЖЭНЕ САБАЦТАН ТЫС Ж¥МЫСТАРДА ЭКОЛОГИЯЛЫЦ Ц¥З1РЕТТ1Л1КТ1 ЦАЛЫПТАСТЫРУ МЭСЕЛЕЛЕР1
МЕДЕТОВ АЙБЕК ЖАКСЫЛЫКОВИЧ
Магистр, Абу Али Ибн Сина жогары колледжшщ, Биология пэншщ окытушысы, ТYркiстан облысы Сарыагаш каласы, ^азакстан
Аннотация: Мацалада б1л1м, бшк жэне дагдыларды цалыптастыру мэселелер1 царастырылады биология сабацтарында эртYрлi зерттеу жумыстарыныц квмег1мен б1л1м алушылар, мектепте жэне ЖОО-да экологиялыц бшм беру жэне тэрбиелеу цажеттыт. Осыган байланысты, биологияны зерттеу барысында бiртYтас Тужырымдаманыц цажеmmiлiгi айтылды экологиялыц бшм мен тэрбиенщ сабацтастыгы жэне оны ЖYзеге асырумен байланысты оцу-эд^темелт кешет, оцытудыц практикага багдарлануын кушейту, кезец-кезецмен жэне Yздiксiз бшм беру ЖYйесiнiц квп компоненттi цурылымы. Зерттеу кезтде 9 биология жэне сабацтан тыс сшараларды втк1зу бшм алушыларда цалыптастырылуы цажет теориялыц-эдiснамалыц негiздемесi бар экологиялыц цузыреттшк оцытудыц экологиялыц мэселелерi.
ЮлттЫ свздер: Биология жэне экология.
Окушылардьщ бшмш кетеру окуга деген ынта жiгерiмен кызыгушылыгын арттыру эр мугал1мнщ мшдеть БYгiнгi тацда бYкiл адамзаттыц алдында турган емiрлiк мацызы бар аукымды проблемалардыц шшде, табигатты коргау мен табиги ресурстарды тиiмдi пайдалану мэселесше ерекше кещл белiнуде. Элемдiк тэж1рибе керсеткендей, кYннен-кYнге туындап отырган экологиялы; мэселелер мен олардыц шешiмiн iздестiру езшщ езектiлiгiн дэлелдеуде. Ал бул болса бiлiм беру процесiнде жасеспiрiмдер мен жастардыц экологиялы; тэрбиелiлiгiн дамыту кажеттiлiгiн кYн санап арттыра тYседi, ейткенi коршаган орта мен адамныц денсаулыгын сактау мацызды кундылыктыц бiрi болып табылады.
Биология пэнiн окытуда жэне сабактан тыс жумыстарды жYргiзу кезiнде окытудыц экологиялык мэселелерiн теориялык-эдюнамалык тургыда негiздей отырып, экологиялык кузыреттшкт калыптастыру. Белгiленген максат негiзiнде, биология сабагында окушылардыц кызыгушылыктарын арттырып, сабакты табигатпен байланыстыра отырып, экологиялык кузыреттшкп калыптастыру кажет.
Жогары оку орындарында биолог-бакалаврларды дайындауга арналган бiлiм беру багдарламаларына «Экология жэне емiр каушаздЫ», «Биогеоценология», «Эамдштер мен жануарлар экологиясы» пэндерiн енгiзу аркылы, бiлiм алушыларга экология негiздерi мен коршаган ортаны коргау мэселелерi туралы бiлiм берш, экологиялык кузiреттiлiн калыптастыруга болады. Сабакта карастырылатын такырыптарга езiмiздщ мекен ортамыздыц экологиялык жагдайы туралы мэлiметтердi, гылыми-зерттеу жумыстарыныц нэтижесiн ендiру аркылы теориялык бiлiмдерiн терецдетш, коршаган ортаны коргау шараларын iске асыруга бастама бередь Атап айтсак, Шымкент каласы территориясыныц ауыр метал иондарымен ластану дэрежесш аныктап, оныц есiмдiктерге кешендi эсерш зерттеу нэтижелерiн сабакка енгiзу аркылы экологиялык бшм мен тэрбие беру. Сабак барысында бшм алушылар талдау жасатып, корытындылау жэне усыныстар беруге дагдыландыру.
Ауыр металдар иондары - биологиялык активтi заттар. Ауыр металдардыц эсерiне еамдштердщ реакциясы барлык уйымдасу децгейлершде, ягни клеткалык, организмдiк жэне популяциялык децгейлерде байкала бередi. Клеткалык децгейде, ауыр металдардыц артык мелшерше катысты жалпы байкалган стресс жэне клетка мембраналарынын, закымдануы мен ферменттердщ активтiлiгiнiц езгеруi ретiнде байкалады. Осыган байланысты, ауыр металдар туздарыныц еамдштерде жиналуын жэне олардыц фенологиялык даму фазаларына эсерiн алуга болады.
Эамдштерде ауыр металдардьщ жиналу дэрежес Шымкент каласы терриориясынан бiрнеше зерттеу орындарынан аныктап талданды.
Зерттеу жумысыныц максаты - CYpeKri агаш eсiмдiктерiнде ауыр металдардыц жиналу мелшерш жэне фенологиялык даму фазаларына эсерш аныктау. Ол Yшiн бipнeшe зерттеу орындарынан 2 агаш еамдЫнщ тYpi тацдап алынды. Олар: шетен жапыракты YЙeцкi (Acer nequndo), кара терек (Populus niqra). Аталган еамдктер Шымкент каласыныц территориясында жэне ТYpкiстан облысы аймагында кец таралган.
1,2-кестеде кepсeтiлгeндeй, зерттелген eсiмдiктepдщ тYpлepi ауыр металдарды ащру кабшетшщ эpтYpлiлiгiмeн ерекшеленедь Агаш eсiмдiктepiнeн Шетен жапыракты YЙeцкi (Acer nequndo) eсiмдiгiндe коргасын мeлшepi 91,42 мг/кг тец. Бул керсетюш ШРК-дан 18 есе жогары. ^ара теректе (Populus niqra) коргасын орта дэрежеде жиналатыны аныкталды, оныц мeлшepi 38,75 мг/кг, ШРК-дан 7,7 есе артып отыр. Баска зерттеу орындарында да eсiмдiктepдeгi коргасынныц мeлшepi бакылау орнымен салыстырганда жогары. Алайда коргасын eндipiсiнeн кашыктаган сайын eсiмдiктepдeгi коргасынныц мeлшepi тeмeндeй тYсeдi.
Мырыштыц жогаргы концентрациясы 1-зерттеу орнында байкалды. Ол кара теректе 50 мг/кг (1,6 ШРК), бул кepсeткiш ШРК кepсeткiшiнeн 1,6 есе жогары. Шетен жапыракты YЙeцкiдe мырыштыц мeлшepi 13,40 мг/кг. Шетен жапыракты Yйeцкiдe 2-зерттеу орнында 3,22 мг/кг (ШРК-дан 8 есе), 3- зерттеу орнында 1,70 мг/кг (4 есе), 4-зерттеу орнында 0,70 мг/кг (1,7 есе) тец. Мыс - биологиялык эсepi кец спeктpлi химиялык элемент. Мыс eсiмдiктep организмше кажeттi микроэлемент. Алайда eсiмдiктep тсршшп Yшiн мыс eтe аз мeлшepдe кажет. Эсiмдiк улпасында мыстыц жылжымалылыгына, оныц топырактагы мeлшepiнiц дeцгeйi катты эсер eтeдi. Мыстыц кeп мeлшepi eсiмдiк тамыры мен жапырактарында жиналады, ал жас мYшeлepiндe eтe аз мeлшepдe кeздeсeдi. Бул элемент eсiмдiктepдe кeп жиналган жагдайда закымдану симптомдары байкалады. Олардыц eсуi баяулайды, жапырак уштары агара бастайды, тамыр талшыктарыныц тYзiлуi баяулайды, eнiмi тeмeндeйдi.
Зерттеу нэтижесше CYЙeнсeк, мысты кeп мeлшepдe Шетен жапыракты Yйeцкiдe (Acer nequndo) 25 мг/кг жиналган. Мыстыц жогары концентрациясы 1- зерттеу орнындагы eсiмдiктepдe аныкталды. Эамдштерде бeлгiлi бip фенологиялык фазалардыц жYpуi оныц оpганизмiндн жYpiп жаткан iшкi кубылыстармен тыгыз байланысты.
Эсiмдiк eз дамуыныц тYpлi кезецдершде сырткы ортага бeлгiлi бip талаптар кояды. Соган сэйкес eсiмдiктe бip даму кeзeцi eтпeй калса, ол келес кeзeцнiц кeшiгiп жYPуiнe немесе мYлдeм токтап калуына экeлiп согады . Морфологиялык тургыдан eсiмдiктe бYpшiк, жапырак, гYл шогыры, гYл мен жемютщ пайда болуымен байкалатын фенологиялык фазалар - eсiмдiктiц iшкi ортасындагы кубылыстармен байланысты. Эсiмдiктiц даму кезецдерше тургылыкты аймактыц климаттык epeкшeлiктepi мен ауа-райы да эсер eтeдi. Даму кезещнеп морфологиялык eзгepiстepдi тipкeу кезшде нeгiзiнeн 5 фенофазага бeлeдi: вегетативт^ eскiн тYзу, гYлдeу, жeмiс тYзу, тipшiлiгiн жою, тыныштык кYЙгe ^шу (кeп жылдык eсiмдiктep
Yшiн).
Бакылау корытындылары 1,2-кестеде кepсeтiлгeн. Кестеде кepсeтiлгeндeй эр зерттеу орнында фенофазалардыц жYPуi эpтYpлi. Бiздiц алган мэлiмeттepiмiз, ауыр металдардыц eсiмдiк фенофазаларыныц жYPу ыргагын бузып, жылжытатынын кepсeттi.
Ауыр металдармен интенсивт ластанган аймактарда, анагурлым таза аймактармен салыстырганда вeгeтативтi фаза, ягни бYpшiктiц жарылуы, гYл кауызыныц ашылуы, гYлдeу, жeмiстiц пайда болуы бipнeшe кYнгe кеш басталады, ал жемютщ пiсiп жeтiлуi мен тeгiлуi, жапырактардыц саргаюы жэне тeгiлуi кepiсiншe ерте басталып, ерте аякталады. Осы орайда, агаш eсiмдiктepiнiц iшiндe кара теректщ маусымдык дамуында Yлкeн eзгepiстep байкалды.
^ара тepeктiц даму фазаларыныц басталу мepзiмiндeгi ауыткулар (тэулiк бойынша)
Кесте 1
№ вамдштердщ фенологиялык фазалары Бакылау орындары
1-бакылау орны 2-бакылау орны 3-бакылау орны
1 Вегетативт фаза (бYршiктенуi) -12 -6 -2
2 ^л кауызыныц тYзiлу фазасы -10 -5 -2
3 ГYлдеу фазасы -11 -7 -1
4 Жемю тYзу фазасы -13 -8 -2
5 Жапырактыц саргаюы +5 +3 +2
6 Вегетацияныц аякталу фазасы +4 +3 +2
Шетен жапыракты Yйецкшщ даму фазаларыньщ басталу мерзiмiндегi ауыткулар (тэулiк бойынша)
Кесте 2
№ вамдштердщ фенологиялык фазалары бакылау орындары
1-зерттеу орны 2- зерттеу орны 3- зерттеу орны
1 Вегетативт фаза (бYршiктенуi) -4 -3 -1
2 ^л кауызыныц тYзiлу фазасы -4 -3 -1
3 ^лдеу фазасы -7 -5 -2
4 Жемiс тYзу фазасы -10 -7 -3
5 Жапырактыц саргаюы +7 +5 +2
6 Вегетацияныц аякталу фазасы +5 +4 +2
1-бакылау орнында, ягни eндiрiс аймагында: вамдштердщ вегетативтi фазасы, ягни бYршiк жаруы бакылау аймагымен салыстырганда 12 ^нге кеш басталды; кауыздану фазасында гYл бYршiriнщ ашылуы 10 ^нге кеш басталды; гYлдеу фазасы 11 ^нге кеш басталды; жемстщ пайда болуы 13 кYнге кеш басталды; жапырактардыц саргаюы 5 кYнге ерте басталган; вегетацияныц аякталу фазасы (жапырактардыц тYсуi) 4 кYнге ерте басталган. 2-бакылау орнынан бастап кара теректщ фенофазаларындагы керi eзгерiстер айтарлыктай темендеген. Атап айтсак, вегетативтi фазасы 6 ^нге кеш басталды; кауыз тYзуi 5 кYнге кеш басталды; гулдеу фазасы 7 кYнге басталды; Жемстщ пайда болу фазасы 8 ^нге кеш басталган; жапырактардыц саргаюы 4 ^нге ерте басталды; вегетацияныц аякталу фазасы 3 ^нге ерте басталган. 3- бакылау орнында байкалган езгерютер: вегетативтi фаза 2 ^нге кеш басталды; кауыз тYзу фазасы 1 ^нге кеш басталды; гулдеу фазасы 1 кYнге кеш басталды; жемю тYзу фазасы 2 ^нге кеш басталды; Жапырактардыц саргаюы 3 ^нге ерте басталды; вегетацияныц.Аякталуы 2 ^нге ерте жYредi. ^ала территориясында, эсiресе eндiрiстiк аудандарда кеп кездесетш.Шетен жапыракты Yйецкiнiц бYкiл вегетативтi даму кезещндеп маусымдык eзгерiстердi талдаганда темендепдей eзгерiстер аныкталды: 1-зерттеу орнында бакылау орнымен салыстыргандагы eсiмдiктердiц фенологиялык фазаларындагы аныкталган ауыткулар:1) вегетативтi фаза 4 ^нге кеш басталды; 2) кауыз тYзу 4 кYнде кеш басталды; 3) гYлдеуi 7 кYнге кеш; 4) жемстщ тYзiлуi 10 ^нге кеш басталып отыр. 5)Жапырактардыц саргаюы 7 ^нге ерте басталган. 6) Вегетацияныц аякталуы, ягни жапырактардыц тYсуi 5 кYнге ерте басталды. 2-зерттеу орнында бакылау кeрсеткiшiмен салыстырганда тeмендегiдей eзгерiстер аныкталды: 1) вегетативтi фаза 3 ^нге кеш басталды; 2) бYршiктену фазалары 3 кYнге кеш; 3) гулдеу фазасы 5 ^нге кеш;4) жемiс тYзуi 7 ^нге кеш басталган; 5) жапырактыц саргаюы 5 ^нге ерте басталды; 6) вегетацияныц аякталуы 4 ^нге ерте басталып отыр. 3-зерттеу орнында аныкталган кeрсеткiштер: 1) бYршiктену 1 ^нге ерте басталды; 2) кауыз тYзу фазалары 1 кYнге; 3)гулдеу фазасы 2 кYнге кеш; 4) жемю тYзуi 3 кYнге кеш; 5)жапырактардыц алгашкы саргаюы 2 ^нге ерте басталды; 6) вегетацияныц аякталу фазасы 2 ^нге ерте басталып отыр. Ауыр метал туздарыныц жогары концентрациясы eсiмдiктерде жYретiн
кYPделi физиологиялык процестерге Kepi эсер етедь Тукымныц енуш,тамырдьщ ecyÏH тежейдi. Сонымен катар, фотосинтез каркындыгы темендеп, изоляцияланган хлоропласттарда жарыктыц оттeгi белу касиeтiнe ингибтар ретшде эсер eтeдi. Эсiмдiктepгe фенологиялык бакылау жYpгiзгeндe, ауыр металдардыц eсiмдiктepдiц фенофазаларыныц жYPy каркындылыгын тeмeндeтeтiнiн аньщтадьщ.
^орытынды. Экологиялык бiлiмдi калыптастыруда бiлiм алушылардыц сeзiмi мен сeнiмiн дамытып, оларга экологиялык-психологиялык тэрбие бepyдiц мацызы зор. Мектептерде жэне жогаргы оку орындарында экологиялык бiлiм мен тэрбие беру жYЙeсi осы уакытка дeйiн ортальщтандырылмаган. Соныц нэтижeсiндe гылыми жYЙeлiлiк сакталмай,экологиялык материалдар жалпылама сипат алуда. ^аз1рге дeйiн экологиялык бiлiм бepyдiц теориялык мэсeлeлepi epiс алуда. Онда 1990 жылы шыккан ^азакстан Республикасыныц Табигатты коргау туралы Зацындагы кагидага сэйкес алга койган проблемаларды басшылыкка ала отырып шешуге умтылады. Басты максат - кeпшiлiккe Yздiксiз экологиялык бшм мен тэрбие беру. Болашак устаздар экология гылымын мецгерумен катар тeмeндeгiдeй мэсeлeлepдi шешуге умтылгандары жeн.
1.Айнала коршаган ортаныц eзгepiсiнe бакылау жасап, оныц себебш талдау.
2 Кез келген экологиялык жагдайдыц сeбeбiн ашып, оны жоюдыц, калпына кeлтipyдiц жолын ашу.
3.Табигат корларын Yнeмдi жэне утымды пайдалану.
4.Табигат коргау мен экология багытындагы eкiмeт зацдары менкаулыларын бiлy. Окушылар мен студенттерге экологиялык бшм бepyдi тeмeндeгiдeй уйымдастыруга болады:
а)ГУ-ХГ сынып окушыларына химия, биология сабактарында;
э)косымша тэрбие жумыстарында;
б)1Х-Х1 сыныптарда факyльтативтiк сабактар eткiзy;
в)пэнаралык байланыстарды арттыру;
г^з бeтiмeн iстeйтiн жумыстар беру.
Осылайша, биология сабактарында экологиялык бiлiм мен тэрбие беру аркылы сабакты тYpлeндipiп eткiзсe, бiлiм алушылардыц экологиялык к^реттшп калыптаса отырып, коршаган ортаны коргауга бipдeн-бip кeмeгi болар eдi.
1. Овчаренко М. М. Тяжелые металы в системе почва-растение-удобрение // Химия в сельском хозяйстве.- 1995 г. - С. 4
2. Алексеева Ю. В. Тяжелые металлы в почвах и растениях // Л.: Агропромиздат, 1987.- 141 с.
3. Кiршiбаев Е. А., Сэрсенбаев Б. Э., Сапахова З. Б Кейбiр табиги астык тукымдас еамдштерге ауыр металдардыц эсерi // Биотехнология, теория и практика.- 2004 - №2. - Б.
4. Серегин И. В., Иванов В. Б. Физиологические аспекты токсического действия кадмия и свинца на высшие растения// Физиология растений. 2001 -Т 48.- №4.- С. 606-630.
ЭДЕБИЕТТЕР
90-100.
