CC BY
0SALIX L. ТУЫСЫН К6БЕЙТУДЩ БИОЛОГИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Салыбекова Н.Н.,
PhD доктор, Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыцаралыц цазац-турж
университет1(К,азацстан, TYPKicmaH ц.), ORCID: https://orcid.ors/0000-0002-3750-1023
Абусайыл А.Ц.
Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыцаралыц цазац-mypiK университеттщ
магистранты (Казацстан, Туршстан ц.), ORCID: https://orcid.ors/0009-0000-7519-4346 https://doi.org/10.5281/zenodo.11517371
Ацдатпа: Бул макалада TYPKicraH каласы ботаникалык бакка жерсiндiрiлген Salix L. туысын кебею барысындагы биологиялык ерекшелiктерi сипатталды. Бакылау эдiciмен зерттеуге жiтi назар аударылды. Эз эсемдшмен жэне жогары децгейдеп бейiмделгiштiгi аркылы ерекшеленетш Salix babylonica L. тYрi зерттеу объектici ретiнде тацдалынып алынды. ^алемшелеу аркылы аз уакыт шшде салыстырмалы тYPде тамырланган калемшелердi алуга болатындыгы аныкталды.
Аннотация: В статье описаны биологические особенности Salix L. в процессе размножения, пересаженного в ботанический сад города Туркестана. Пристальное внимание уделялось наблюдательным исследованиям. Объектом исследования был выбран вид Salix babylonica L., отличающийся красотой и высоким уровнем адаптивности. Установлено, что относительно укоренившиеся черенки можно получить черенками в короткие сроки.
Abstract: The article describes the biological characteristics of Salix L. in the process of reproduction, transplanted into the botanical garden of the city of Turkestan. Close attention was paid to observational studies. The object of the study was the species Salix babylonica L., which is distinguished by its beauty and high level of adaptability. It has been established that relatively rooted cuttings can be obtained from cuttings in a short time.
Кшт сездер: Salix babilonica L., кебею технологиясы, калемшелеу эдici, ботаникалык бак
Kipicne
Талдар тукымдасытарыныц кебеюшщ биологиясы узак уакыт бойы ботаниктердщ Yнемi назарын аударды.
Кебею - тсршшктщ Yздiкciздiгiн камтамасыз ететш барлык тсршшк иелерше тэн касиет. Агзаныц барлык баска емiрлiк функцияларынан айырмашылыгы,репродукция жеке адамныц емiрiн сактауга емес, оныц гендерiн урпакта сактауга багытталган жэне урпакты болу - осылайша популяцияныц, тYPдiц, тукымдастыц жэне т.б. генофондтыц сакталуы.
Тал туысы (Salix L.) -Ылгал CYЙгiш, дара жынысты сонымен катар екi Yйлi, iрi буталы еciмдiктер. 350-370 тYрлерден жэне оныц iшiнде 170-тейi ТМД елдершщ флорасында, ^азакстанда 46 тYрi кездеcедi.Tалдар тукымдасыныц еciмдiктерiн тундрадан далага дейiн табуга болады. Олар барлык жерде дерлiк еcедi, су коймаларыныц жагасында, кебiнеcе копалар тYзедi, узак уакыт су басуга шыдайды, кейбiр тYрлерiн кургак жапыракты ормандардыц астынан табуга болады. Эciмдiктер жапыракты, эр тYрлi тiршiлiк формаларына ие, олардыц арасында кiшкентай (биiктiгi 8-30 см болатын арктикалык жэне
таулы тYрлер бар.) жэне ipi (3-5 м) буталар, сондай-ак эртYрлi бшкпктеп агаштар (25-40 м-ге дейiн), Магистральдык диамегрi 2 м-ге дейiн, кейбiр гYрлерiнде катты формасы калыптасады [1].Талдьщ эртYрлi тYрлерi белгiлi: буралган, буталы.Тал-кургакшылыкка тeзiмдi агаш, сондыктан оны калыпты суару керек. Бул eсiмдiктердщ тсршшк ету ортасын курудан жэне эрозиямен кYресуден бастап агаш eндiрiсi мен сэндш кегалдандыруга дейiнгi Yлкен экологиялык жэне экономикалык мацызы бар. Сонымен катар, тал тукымдасыныц кейбiр тYрлерi медицинада колданылады, мысалы, талдыц кабыгындагы салицил кышкылынан алынган аспирин. Талдар тукымдасы жайлы кептеген галымдар ез зерттеулерш жYргiзген. Д. А. Соколова жэне т.б. зерттеулершде табиги биогеоценоздардагы Ханты-Мансийск автономиялык округi-Угра аумагында есетш тал тукымдас eсiмдiктердщ Yш тYрiнщ жапырактарындагы макроэлеменгтердi ICP-MS бойынша аныктау жумыстарын жYргiздi. Бул eсiмдiк тYрiнщ шиюзатыныц басым компоненгтерi аныкталды. Жумыста белгiлi фармакопеялык эдiстер бойынша eсiмдiк шиюзатыныц ылгалдылыгы, рН, экстрактивтi заттар, таниндер, полисахаридтер сиякты eсiмдiк шиюзатыныц физика-химиялык касиегтерi аныкталды[2]. В.И.Торчик Salix L. тукымдастары eздерiнщ карапайымдылыгымен ерекшеленедi топырак пен жер жагдайлары, аурулар мен зиянкестерге жеткiлiктi тeзiмдiлiгiмен жэне жогары сэндiк касиеттермен ерекшеленетш жайлы айтылган. Егу процесiнде колданылатын тамырдыц фенологиялык кYЙi егiлген eсiмдiктердщ eсу мен даму каркындылыгына эсер ететш тэжiрибе жYзiнде аныкталган[3]. Сергеев Р. В., Шургин А. И. eндiрiстiк плантацияларды куру Yшiн салицинде жогары eнiмдi тал генотиптерiн микроклондык кeбейту технологиясын жасауга багытталган eсiру ортасындагы фитогормондардыц комбинациялары мен концентрациясын зергтедi[4]. Е.В. Угольникованыц Саратов облысында eсетiн Salix L. тукымдарыныц eнiмдiлiгiн зерттеу барысында алгаш рет партенокарпиялык жемiс тYзу кабiлетiн аныктады[5]. Зерттеу максаты: Бул зерттеуде талдар тукымдасыныц Salix babylonica тYрiне калемшелеу жолымен, сонымен катар сурыпталган жалганбалы ^шетш егу аркылы жYретiн биологиялык процессп аныктау. Экспериментт1к бел1м:
Бул зерттеу жумысы 2024 жылдыц наурыз-мамыр аралыгында Шымкент каласы жэне ТYркiстан каласында жYргiзiлдi. Зерттеу барысында Salix babylonica тукымдасы зерттеу обьекпс ретiнде алынды. Жылауык тал (Salix babylonica) - талдар тукымдасы арасында eте танымал. Биiктiгi 8-20 метрге дейiн жетед^ eркендерi тeмен карай иiлiп, салбырап турады. Жапырактарына келер болсак узынша келген, кeбiнесе сэндiк максатта eсiрiлетiн агаш eсiмдiгi[6].
Эсiмдiктердi кeбейту ею жолмен жYредi - тукыммен жэне вегетативть Бiрак вегетативтi ^бе^уд^ тукыммен ^бе^уд^ алдындагы артыкшылыгы, eсiрiлетiн eсiмдiк алгашкы eсiмдiктiц барлык белгiлерiн сактап калады. Вегетативтi кeбейтудi жапыракты жэне сабакты калемшелермен, буталарды бeлумен жэне т.б. тэсшдермен кeбейтуге болады. калемшелеу жаксы тамырланатын материалды салыстырмалы тYPде кeп алуга мYмкiндiк бередi. Сондыктан вегетативт кeбейтуде калемшелеу тэсiлi ец жещл жэне ец тиiмдi болып саналады[7]. Кeшет дайындау эдiсi
Кeшеттерiн отыргызу Yшiн 50x50 см, сэл Yлкенiрек кешеттер Yшiн - 60x60 см жэне терецдЫ 40 см шуцкыр казылды.Оны топырак, компост немесе бедене кещ мен шымтезектен (1: 1) туратын топырак коспасымен толтырылды.
Топырактыц тыгыздылыгы жогары болса, топыракка перлит косылады (20% дейiн). Сонымен катар, тал Yшiн кYPделi минералды тыцайткыштарды колдану кажет. Шуцкырдагы топырак коспасын жаксылап араластыру кажет.Кешет отыргызу кезшде енi 40-50 см жэне терецдш 40 см казылды.
Жабык тамыр жYЙесi бар тал кез келген уакытта оцай тамыр алады. Тамыры бар eсiмдiктердi ерте кектемде, бYршiктер ашылганга дейiн немесе кыркYЙекте жапырактыц тYсуiнiц басталуымен отыргызган дурыс. ^зде отыргызу кезiнде кешет жапырактарын алып тастау керек. ^ыста тeзiмдiлiгi темен тYрлер мен сорттарды кыста отыргызбау керек, eйткенi олардыц тамырлары мен eркендерi дамып Yлгермей жатып аяздан eлуi мYмкiн. Отыргызудан кейiнгi бiрiншi апталарда мол суарылды : ею аптада бiр рет 20-50 литр су (еамдштщ мeлшерiне байланысты).Содан кешн оган калыпты суару жеткiлiктi болады.
КYPделi тыцайткыштар акпан, наурыз айларында екi-Yш рет, ал сэуiр айыныц соцында суперфосфат пен калий сульфаты колданылады. Жацбырлы жылдары талдыц жапырактарында лас жабынга уксас сур жэне кара дактар жиi пайда болады. Агаштыц бастапкы сулулыгын калпына келтсру Yшiн оны мыс оксихлоридiмен (СНОМ) немесе оксихоммен шашырату керек. ^алемше дайындау эдiстерi Талдар тукымдасын кебетудщ ец aктуальдi формаларыныц бiрi - калемшелеу. Жасыл калемшелеу - eсiмдiктердi вегетативтi жолмен кебейту тэсшдершщ бiрi.
Жасыл калемшелер регенерация процессi барысында калемше сабагынан косалкы тамырларды, ал бYршiктерiнiц дамуы нэтижесiнде еркендердщ пайда болуын камтамасыз етедi. Эсiмдiктердi жасыл калемшелеу эдiсiмен кебейту аркылы кунды шаруашылык касиеттерi бар генетикалык бiртектi отыргызу материалын алуга болады.[7]. ^алемше дайындау акпан айында басталды ейткеш буталары бYршiк жармаган, толыктай тыныштык кYЙiнде болады. Баска да калемшелеу тYрлерi сиякы агаш eсiмдiктерiн калемшелеу барысында ец мацызды аспектiлердiц бiрi- калемшенi дайындау. Эсiмдiктердiц есу каркыны жыл бойына eзгерiп отырады. Кектемде максимумга дейiн жетсе, кYЗге карай бiрте-бiрте азаяды. Тiптi вегетациялык кезецнщ соцында бiржылдык eркеннiц негiзi тамыр тYзу кабiлетiне ие жэне бул агаш кесiндiлердi кесу кезiнде ескерiлуi керек. ^алемшелердщ тамырлануы ауаныц температурасы мен ылгалдыгына тiкелей тэуелдi. ^алемшелердщ жаксы тамырлануы Yшiн ауа температурасы +21...+24 °С ал, ауа ылгалдыгы 95-100 %
болганы жен. Ауа температурасыньщ оптималды жагдайында еамд^е жYретiн химиялык процесстер белсендi жYредi, сол Yшiн тамыр жYЙесiшц калыптасуы Te3ipex жYредi[10].
1- сурет- 30 см узындыгындагы калемше улг1с1 Тал, терек сиякты жаксы тамырлайтын еамд^ерде еркеннщ кез келген белшнщ еркен тYзу кабiлетi жогары болып келедь ^алемшеш дайындау акпан айыныц басында жYргiзiлдi. ТYркiстанFа кектем мезгiлi ерте келгенд^ен декаративтi eсiмдiктердi отыргызу ерте акпан-наурыз айларында жYргiзiледi[9]. Жалпы Salix babylonica L. тYрiнщ 30 калемшесы алынып, отыргызу материалы дайындалды. ^алемше узындыгы 25-30см аралыгында алынды. ^алемшенщ тYб жагы кигаштап 90° кесшп алынды. ^алемшелер ецделген топыракка отыргызылды. Эр калемше арасына 10-15см аракашыктыкты сактап отыргызылды. ^алемше жаксы тамырлау Yшiн наурыз айыныц ортасына дейiн жеке кумыраларга отыргызылды. Отыргызылган калемшелердщ 80% тамырлады. Тамырлау Yшiн фитогормондар эсерi орасан зор. ^алемшелеу барысында «корневин» стимуляторы колданылды. «Корневин» препараты ризогенездщ сандык кeрсеткiштерiне эсер етш кана коймайды, сонымен катар тамыр жYЙесiнiц узындыгын арттырады[8]. «Корневин» препаратыныц белсендi ингредиентi - 4-(индол-3-ил) май кышкылы (IBA). ^алемшеш отыргызу кезшде «Корневин» кургак тYрiнде колданылды.Отыргызу алдында суга малынган калемшенщ теменп бeлiгi унтакка батырылды.
2-сурет- ецделген топыракка отыргызылган калемшелер
А^пан, наурыз жэне C9yip айларында жYргiзiлген зерттеу жумысында Salix babilónica L. typíhíh калемшеш дайындау жолдарын жэне де фитогормонньщ эсерi, оныц тамырлану жолдары кeрсетiлген. Кектем мезгiлiнде жасалган зерттеу жумысында к;алемшелерд1 ецделген топыракка отыргазу, оныц тамырлау кезецiн бакылап кана коймай тамырлау кезецiннен кейiнгi этап кайта отыргызу жумыстары карастырылган. Корытынды
Зерттеу жумысында Шымкент каласы жэне ТYркiстан каласын Ботаникалык бактагы Salix babylonica L. тYрiнiц кебею технологиясыныц тиiмдiлiгiн аныктау Yшiн жумыстар жYргiзiлдi. Зерттеу жумысына байланысты эдеби шолу жасалынып, жасалган зерттеулер максатка жетуге eзiнiц оц эсерiн тигiздi.
Salix babylonica L. тYрiнiц 30 калемшес алынып, зерттеу соцында 80% тамырлау кезещнен сэттi eni. Тамырлану кезшдеп колданылган стимулятор «Корневин » эсерi аныкталды.Талдар тукымдасыныц бул тYрiнiц тамырлану дэрежес жогары екендiгi аныкталды. Зерттеу жумыстары 2024 жылдыц акпан, наурыз жэне сэyiр айларында жYргiзiлдi. Salix babylonica L. тYрi климаттык ортага бейiмделy децгейi жогары екендiгi аныкталды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Чусовитина, К. А. (2018). РОЛЬ РАЗЛИЧНЫХ ВИДОВ ИВЫ В ОЗЕЛЕНЕНИИ. Вестник биотехнологии, (2), 12-12.
2. Соколова Д. А. и др. ХИМИЧЕСКИЙ СОСТАВ РАСТЕНИЙ ТРЕХ ВИДОВ СЕМЕЙСТВА ИВОВЫЕ //Проблемы Арктического региона: труды XVII Международной научной конференции студентов и аспирантов (г. Мурманск, 15 мая 2018 г.)-Апатиты: Изд-во ФГБУН ФИЦ КНЦ РАН, 2018.-159 с. В сборнике представлены научные статьи по материалам докладов XVII Международной научной конференции студентов и аспирантов. - Мурманский государственный технический университет, 2018. - С. 25.
3. Торчик Владимир Иванович Технологические особенности размножения декоративных форм рода Salix L. прививкой // Труды БГТУ Серия 1: Лесное хозяйство, природопользование и переработка возобновляемых ресурсов. 2020. №1 (228). URL: https://cyberleninka.m/artide/n/tehnologicheskie-osobennosti-razmnozheniya-dekorativnyh-form-roda-salix-l-privivkoy
4. Сергеев Р. В., Шургин А. И. Размножение in vitro генотипов ивы с повышенным содержанием биологически активных веществ для плантационного выращивания на салицин // Известия ВУЗов. Лесной журнал. 2009. №6. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/razmnozhenie-in-vitro-genotipov-ivy-s-povyshennym-soderzhaniem-biologicheski-aktivnyh-veschestv-dlya-plantatsionnogo-vyraschivaniya-na
5. Угольникова Екатерина Владимировна Партенокарпия и апомиксис в роде ива (Salix L. ) // Бюл. Бот. сада СГУ 2014. №12. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/partenokarpiya-i-apomiksis-v-rode-iva-salix-l (дата обращения: 28.03.2024).
6. Дэр1к¥лов, Н.Т. Ботаника : Оку куралы. . - Алматы: Еылым, 2003. - 202-206 б. - ISBN 9965-479-43-7.
7. Майсупова И.К., Жусуп Н. Жасыл калемшелеу эдiсiмен сэндi буталы eсiмдiктердi кебейту келешеп // Сейфуллин окулары -16: Жаца формациядагы жастар гылыми -^азакстанньщ болашагы» атты хальщаральщ гылыми-теорияльщ конференциясыньщ материалдары. -2020. Т.1, Ч.2. -Б. 236-238.
8. СЛЕПЦОВА Н. А. СРАВНИТЕЛЬНАЯ ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ РЕГУЛЯТОРОВ РОСТА «ЭПИН»,«КОРНЕВИН»,«ОРТОН ГУМАТ» НА РОСТ И РАЗВИТИЕ, УРОЖАЙНОСТЬ И КАЧЕСТВО УРОЖАЯ ПЕРЦА СЛАДКОГО ПРИ ВЫРАЩИВАНИЯ В ЗАКРЫТОМ ГРУНТЕ ВЛАДИМИРОВА СА //ББК 60 С 56. -2018. - С. 224.
9. Байжигитов К.Б. Интродукция декоративных, плодовых деревьев и кустарников в Туркестане: Дисс. ... доктора биологических наук. -Алматы, 2006. -268 с.
10. Тарасенко, М.Т. Размножение растений зелеными черенками /, М.Т.Тарасенко//. М.:Колос, 1967. -С .250-252
