CC BY
14FTAXP 14.35.09
ACER L. ТУЫСЫ ТYРЛЕРШЩ БИОЛОГИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1Н ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1Н ОЦУ YДЕРIСIНДЕ ЦОЛДАНУ
А.М. Сейтметова, Н.Н. Салыбекова, Г.О. Бориева
Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-турш университетi, Турюстан, Казахстан
aiman.seitmetova@mail.ru
Макалада б1л1м алушыларды гылыми-зерттеу жумыстарына баулу максатында журпзшетш зерттеу жумыстарыныц нег1зг1 кезендер1 бер1лген. Журпзшген зерттеулер бойынша гылыми-зерттеу жумысыныц барысы мен зерттеу жумысыныц уйымдастырылу кезендер1 керсет1лген. Зерттеу жумысыныц барысында б1л1м алушыларга арналган алдыцгы катарлы жетекш1 мектептерд1н гылыми зерттеуд1н спецификасы туралы жалпы кезкарасын калыптастыру максатында б1л1мгерлерд1н зерттеу жумысын уйымдастыру кезецдер1 талданды. Журпзшген зерттеу жумыстары бшмгерлердщ гылыми б1л1м1н дамыту, зерттеу журпзу эд1стер1н мецгерту, сонымен катар окыту удер1а мен гылыми зерттеу жумыстарын интеграциялау аркылы б1л1м сапасын арттыруга нег1зделген. Зерттеу объект1с1 рет1нде уйецшнщ уш тур1 (езен мацы немесе гиннала уйецша - A.ginnala), ушшр жапыракты уйецк1 - A.platanoides жэне жалган платан жапыракты немесе явор уйецша - A.pseudoplatanus) тандап алынып, олардыц кешеттер1 ботаникалык бакка интродукцияланып, олардыц маусымдык даму ерекшел1ктер1н зерттеу ушш фенологиялык бакылау жург1з1лд1, сондай-ак морфологиялык белг1лер1н1ц езгерг1шт1ктер1 зерттелд1.
Туйт свздер: интродукция, гиннала уйецкШ, явор уйецкШ, Ботаникалыц бац, морфологиялыц белгшер, жапырац параметрлерг, взгергштк
Kipicne
Биологияны оку кезiнде оку ю-эрекетшщ непзп турлерi бшмгердщ гылыми таным эдютерш мецгеру, эксперименттер жургiзу, корытынды жасау жэне aкыл-ой-пiкiрлердi сипаттай бiлу, жштеу, мецгеру iскерлiктерiн камтиды. Ка^рп гылымдарды шыгармашылык кабылдаудыц бiр жолы жуйелi гылыми-зерттеу жумысы болып табылады. Осыган байланысты сабактарда жэне сабактан тыс уакытта бiлiм алушылардыц гылыми-зерттеу кызметш уйымдастыру мэселесi езектi болып отыр.
Каирп танда бэсекеге кaбiлеггi, заман талабына сай бiлiммен каруланган, бшмгердщ бойында зерггеушiлiк дагдысы калыптаскан, шыгармашылык кабшет бар, терец бiлiмi бар, iзденiмпaз, бiлiмiн тэжiрибеде колдана алатын тулга дайындау мiндетi тур. Бул мiндеггердi жузеге асыру муFaлiмнiц шеберлтне, iзденiсiне байланысты. Ка^рп тацда «бшм - гылым - инновация» уштш бiлiм беру уйымдарыныц уранына айналды десек те болады. Бул - зацдылык, заман талабы. Мектеп практикасына озык тэжiрибелерде керсетiлгендей гылым мен бiлiмдi интеграциялау идеясы енiп те кетп. Жас урпактыц бойында гылымга деген кезкарас калыптастыру, гылыммен айналысудыц алгашкы кадамдарын уйрену сиякты тэжiрибелердi енгiзе отырып аталган мiндеггердi шешуге болады.
Бугiнгi кунi бiлiм берудщ басты максаты бiлiмгерлердi бiлiммен каруландырып кана коймай, сонымен бiрге оларда жалпы оку бшктшп мен дагды, кузiреггiлiктердi калыптастыру, тулганыц жан-жакты, уйлеимд^ бэсекеге кaбiлеггi болып дамуы ушш жагдай тугызу керек. Ол ушш эрбiр бiлiм алушыныц кандай да бiр езiне тэн кaбiлетiн ашу жэне дамыта тусу керек. Барлык баланыц табигатынан зерггеушi болуга, окуга жэне езiн-езi жузеге асыруга умтылысы жогары болгандыктан, бала кaбiлетiн ашу жэне дамыту куралдарыныц бiрi - гылыми-зерттеушшк эрекет болып табылады [1; 56].
Бшмгерлердщ гылыми-зерттеу жумыстары мен мiндеггерiне келер болсак: бiлiмгерлердiц кэшби-шыгармашылык дайындык децгейiн кетеру, жастарды гылыми-зерттеулерге тарту
формaлaрын жетiлдiрy; eзектi мэселелер мен Fылымньщ 6acbrn мiндеттерiн шешyде бшмгерлердщ шыFaрмaшыльщ элеyетш rçолдaнy; бiлiм берy YДерiсi мен бшм aлyшылaрдьщ Fылыми-зерттеy ж^мысгары нэтижелершщ интегрaциялaнyын ^mana^n етy болып тaбылaды [2;148].
HerÍ3ri бвлiм
ТYркiстaн rçanacbi мен ТYркiстaн aймaFы тYгaстaй aлFaндa Арaл-Сырдaрия e^imR терiс экологиялыщ эсерш сезiнетiн eqip болып тaбылaды. Осындaй ^гал климaтты eщрге eсiмдiктердi интродyкциялay, eсiмдiктердщ aлyaнтYрлiлiгiн кeбейтy мaцызды. Ботaникaльщ 6aK;iM4 негiзгi Fылыми бaFыттaрыньщ 6ipi - жергiлiктi жэне сырттaн экелшген eсiмдiктердi ecipy, интродyкциялay немесе жерсiндiрy, олaрдьщ биологиясын, экологиясы мен физиологиясын, eнiп-eсyiн, селекциясын зерттеy. Осындaй мarçсaттa YЙецкi (Acer L.) туысыныц 3 тYрiнщ биологиялыщ ерекшелiктерiне зерттеy ж^мысы жYргiзiлдi.
Зерттеу объектiлерi мен эдiстерi
Бiз e3 зерттеyлерiмiзде зерттеy объектiлерi ретiнде YЙецкi т¥rçымдaс aFaш eсiмдiктерiн аддык;. Yйецкi тYKымдaс aFaш eсiмдiктершщ кeшеттерi Алмaты ^гасы мaцындa орнaлaсrçaн ecík мемлекеттiк дендрологиялыщ сaябaFынaн aлынды. Олaр: eзен мaцы немесе гиннaлa YЙецкiсi -A.ginnala (3 дaнa), Yшкiр жaпырa^ты YЙецкi - A.platanoides (3 дaнa) жэне жaлFaн плaтaн жaпырa^ты немесе явор YЙецкiti - A.pseudoplatanus (3 дaнa). Олaр экелшген соц Kожa Ахмет Ясayи aтындaFы Хaльщaрaльщ rçaзarç-тYрiк yниверситетiне rçaрaсты Ботaникaльщ отырFызылды (1-сyрет).
Сyрет 1. - Kожa Ахмет Ясayи Хaльщaрaльщ rçaзarç-тYрiк yниверситетiнiц Ботaникaльщ бaFы
Университет кампусын кегалдандыру жумыстары аясында 1994 жылы Каза^станда бiрiншi рет ертедегi Отырар-ТYркiстан жерiнде жалпы келемi 100 гектарлыщ Ботаникалыщ ба^ салынды. Онын жобасын академик И.О.Батулин жасады, ол 1993 жылы Казахстан Республикасы Улттыщ Fылым академиясынын Ботаникалыщ гылыми-зерттеу институтында ^аралып, бекiтiлдi. БYгiнгi танда ботаникалыщ ба^та декоративтi агаштар, жемiс-жидек есiмдiктерi мен ^лдердщ жYЗдеген тYрi мен сорттары есiп тур. Каза^станнын, Ресейдщ, Эзбекстаннын ботаник галымдарынын пiкiрiнше, ТYркiстан Ботаникалыщ багы биология, биоэкология проблемаларын зерттейтш интродукциялыщ гылыми орталыщ. Ол Fылыми-ендiрiстiк, мэдени-агарту салалары багытында ^ызмет жYргiзедi, сонымен ^атар университеттщ жаратылыстану факультет биология кафедрасынын о^у-зерттеу полигоны.
Бакылау жэне зерттеу эдктерь Интродукция непзше экологиялыщ-географиялыщ эдiс алынган. всiмдiктi тандау жэне алдын-ала багалау табиги ареалдын табиги-климаттыщ жагдайлары мен интродукция орнын салыстыру ар^ылы жYргiзiлдi. Ботаникалыщ ба^тагы есiмдiктердi сынау ^андайда бiр жасанды шаралар ар^ылы ^ыстан ^оргауды ^олданбай есiру ар^ылы жYргiзiлдi. Кыс^а тезiмдiлiгiн, есуiн жэне маусымдыщ дамуын зерттеу далалыщ эдiс бойынша орындалады [3; 94].
Кыс^а тезiмдiлiк - интродуценттердщ перспективалылыгын, ягни келешегiн багалауда ен манызды фактордын бiрi болып табылады. Эсiмдiктiн теменгi ^ыс^а тезiмдiлiгi оны кенiнен ^олдану мYмкiндiгiн шектейдi. Каштан шыгу нэтижелерi есiмдiк толыщ тыныштыщ кезенiнен шывдан сон сэуiр сонында бYршiктiн, еркен улпаларынын, бута^ пен дщшщ за^ымдануын кез мелшерлеп багалауга негiзделген далалыщ эдiспен аныщталады [4; 232].
Интродуценттердщ маусымдыщ даму ерекшелштерш зерттеу Yшiн фенологиялыщ ба^ылау жYргiзiлдi. Эсiмдiктiн ай сайын бойы елшенш турды. Бойын елшеу Yшiн 2-4 метрлш рейкалар ^олданылды.
Салыстырмалы-морфологиялыщ талдау бiркатар морфологиялыщ белгiлердiн езгергiштiгiн зерттеу Yшiн жYргiзiлдi. Бiздiн зерттеу жумысымызда жапыракгын келесi параметрлерi: Х1 -жапыра^ тадтасынын узындыгы, мм; Х2 - жапыра^ такгасынын енi, мм; Х3 - жапыра^ сагагынын узындыгы, мм; Х4 - жапыра^тын ортангы ^алагынын узындыгы, мм; Х5 - жапыра^тын жалпы узындыгы, мм; Х6 - жапыра^ ^ала^шаларынын саны, дана; Х7 - жапыра^тын бYЙiр жYЙкелерiнiн саны, дана; Х8 - бiрiншi бYЙiр жэне негiзгi жYЙке арасындагы бурыш, град.; Х9 - бiр жылдыщ еркенiнiн узындыгы; Х10 - жапыра^ индексiнiн салыстырмалы коэффициентi (Х1/Х2) зерттелдi.
Белгiлердiн езгергiштiгi езгергiштiк денгейiнiн эмпирикалыщ шкаласы бойынша багаланды: вариация коэффициент У<8% болса езгергiштiк денгей ете темен; У=8-13% - темен; У=13-20% -орташа; У=20-30% - кетерщю; У=30-40% - жогары; У>40% - ете жогары [5; 60].
Элшеу нэтижелерiн ендеу статистикалыщ анализ эдiстерiмен жYргiзiлдi [6; 293]. Келес статистикалыщ сипаттамалар: орташа шама (Хорташа) жэне онын катес mx, вариация коэффициент -У (%) аныщталды.
Yйенкi тYрлерiнiн келешегiн интегралды багалау бес критерий: ^ыс^а тезiмдiлiк, маусымдыщ даму ритмi, бойынын есуi, белгшер езгергiштiгiнiн денгейi жэне бейiмделушiлiк коэффициент бойынша жYргiзiлдi. Оларды сандыщ багалау 3-дэрежелi шкаламен керсетiлдi.
Эсiмдiктердiн ^ыс^а тезiмдiлiгiн дамыту Yшiн олардын Yш кезенiн: шыныгудын бiрiншi жэне екiншi кезендерiне, тыныштыщ кYЙiне енуiне ^ажетт жагдайларды ^амтамасыз ету керек.
Тыныштыщ кезенiне кiру есу YДерiсiнiн ая^талуымен жэне физиологиялыщ белсендi заттардын белсендi емес кYЙге ауысуымен басталады.
Кептеген ешмдштер, онын iшiнде YЙенкiлер Yшiн де шыныщтырудын бiрiншi кезенi айга жуыщ созылады. Онын етуi Yшiн теменгi температура (2...5оС) ^олайлы болып табылады. Содан кешн есiмдiктер -15...-20оС, тезiмдiлерi тiптi -25...-30оС аязга да шыдауга кабшетп [7; 188].
Эшмдштердщ ен жогары аязга тезiмдiлiгi тек терю температурамен шынывдан сон бай^алады (шыныгудын екiншi кезенi). Элсiз аяздын (-3...-5оС) эсерi, сосын температуранын -10...-15оС жэне одан да темен тYсуi ^ажет. Эсiмдiктiн аязга тезiмдiлiгi негурлым темен болса, согурлым онын шыныгуынын екiншi кезенi баяу етедi, кейбiреулерiне тек бiр ай мерзiм ^ажет. Будан бас^а есiмдiктiн эр тYрлi мYшелерi эр тYрлi шыныгады.
Эшмдштщ есуi. Агаш есiмдiктерiнiн жылдыщ еркендершщ жыл сайынгы сызыщтыщ есуi олардын дамуынын кiшi циклiн Yлкен ци^мен байланыстырады, ол тYрдiн жалпы есуi мен дамуына ^ажетп элемент болып табылады [8; 48].
Yйецкi турлершщ бешмделушшк мумкшдштерш зерттеуде жапыракгыц жэне жылдьщ вркеншщ морфологиялыщ белгшершщ эндогендi жэне тYрiшiлiк взгергiштiктерiн зерттеудщ мацызы Yлкен. Интродуценттерде 10 белгшершщ морфологиялыщ взгергiштiктерi ба^ыланды. Бул белгiлер жапыра^ такгасыныц сипаттамасына жатады, себебi жапыра^ вшмдштщ ^ызмепмен байланысты мацызды мYшелердiц бiрi болып табылады. Acer L. туысыныц систематикасында жапыракгыц сырт^ы кврiнiсi елеулi рвл ат^аратындыгы да мацызды, себебi ол оныц белгiлерiнiц сырт^ы ортаныц тYрленушi немесе модификациялыщ эсерше жогары твзiмдiлiгiн кврсетедi [9; 99]. Интродукциялау вимдш Yшiн стресс болып табылады. Жергшкп жердiц агаш тYрлерiн отыргызу орман немесе белдеу, квгалдандыру жумыстары Yшiн ^олайлы болганымен, всiмдiктердi жерсiндендiрудiц алуантYрлiлiктi са^тау мен климаттыщ всiмдiк белдеуiн жасау Yшiн мацызды [10; 55].
Гиннал YЙецкiсi (Acer ginnala) - СолтYCтiк Шыгыс К^ггай, Жапон тецiзi жагалауы, Амур орта агысыныц взен жагалауларында кездесетiн, квгалдандыруда ец танымал Алыс шыгысты флора вкiлi. Эркендерi ^ызыл немесе кYрец, ^абыгы тегiс, сур, кYркелi ушарбасы бар биiктiгi 6 м дешн жететiн iрi бута ре^нде вседi. Жапыра^тары Yш жола^ты, орта бвлiгi созылывды, ^ара жасыл, жалац, жылтыр, астыцгы жагында сирек шаштары бар.
ГYлдерi саргыштау, хош иiстi, ^алыц, квп шаша^г^ВД жапыра^тардыц уцгылауынан кейiн 34 аптадан соц ыдырайды. ГYлдеу уза^тылыгы 15-20 ^н. Канатшалары 3 см дешн жасыл немесе ашыщ ^ызыл тYCтi. Тез вседi, ^ыс^а твзiмдi, жарыщты жа^сы квредi, квлецкелi жерлерде отыргызганда сэндiлiгiн жогалтады, ^айта отыргызу мен ^ала жагдайларына квне бередi. Мол всюндер бередi. Жиектерге отыргызуларга, тоган жагалауларын квгалдандыруга, ашыщ тYCтi ^оршаулар жасауга, топтыщ немесе жеке отыргызулар Yшiн жарамды сэндi всiмдiк. Эаресе кYЗде жасыл желек фонында оттай ^ызыл да^ болып ерекшеленедi. 0,5 м-ден жогары емес ретп кесулер кезшде Гиннал Yйецкiсiнен жасалган ернеулер вте эдемi келедi. Жапыракгардыц ныгыз мозаикасы, ашыщ кYЗгi тYCтер мундай ернеулердi эффектiлi ^ылдырады. К^ш^анды ту^ымдар фонында карлы жемiстермен, ыргай жэне жидемен ^абысуы жа^сы кврiнедi.
Yйецкi туысына жататын тYрлердiц антибактериалды белсендшкке еи екендiгi дэлелдендi. Антибиотиктерге туракгылыщ-бул микроорганизмдердiц антимикробты агенттердiц эсерiне ^арсы туру к;абшет1, ол rçазiрri уа^ытта ^огамды^ денсаулыщ са^таудыц негiзгi мэселелершщ бiрi болып саналады. Осы тургыдан алганда Yйецкiнi интродукциялаудыц элеуетiн кeрсетедi [11; 78].
Yшкiр жапыракты YЙецкi (Acer platanoides). КYЗгi мезгшде агаштардыц жапыра^тары ^урап тYседi, бшктш 30 м дейiн жетедi, тш цилиндрлi дiцi жэне ныгыз кец домаланган ушарбасы бар. Жас сабакгарыныц ^абыгы ^ызыл сур, тегiс. Жапыракгарыныц тYрлерi суыщ, узындыгы 6-18 см; беи набаты узын Yшкiрленген, жапыра^ ^абыгы 6-15 см. Жапыракгары жалац, жогаргы жагы ашы^ жасыл жылтыр, астыцгы жагы ашыщтау. Жогары жэне твменп бута^тарыныц орналасуы корреляцияланбаган [12; 132]. ^ал^анша гYлдерi жасыл сары; аталыщ жэне аналыщ (жалган еюжынысты) гYлдерi эдетте бiр агашта, кейде эр тYрлi агаштарда орналас^ан. Ту^ымы iрi (3,5-5 см) квлденец орналас^ан ^анаттары бар екi ^анатты; тскен соц екi жартыга бвлiнедi, оныц эр^айсысында дэндерi болады. Сэуiр, мамыр айларында гYлдейдi. Ту^ымдары ^ыр^йек, ^азан айларында пiсiп жетiледi. Эте тез всетш агаш, эсiресе алгаш^ы 10 жылда. Аязга твзiмдi, -40о температурага дейiн шыдайды, кеш квктемгi жэне ерте ^зп аяздардан за^ымданбайды. Далалыщ жагдайларда ыстывда твзiмдi. Жердiц ^унарлылыгы мен ылгалдылыгын талап етедi. Сулатпа желге ^арсы тура алады. ¥за^ вмiр CYредi. Шамамен 300 жыл.
Ак YЙецкi (Acer pseudoplatanus) - бшктт 20-35 метрге жететiн, Yлкен кYмбез тэрiздi бврiкбасты, жалпа^ жапыракты, жапыра^ тастайтын агаш.
Жас агаштарда ^абыгы тегiс жэне сур, бiраrç жасы улгайган сайын дврекiленiп, ^абыщтыц бозгылт-^оцырдан ^ызгылт тYCке дейiнгi шю ^абаттарын кврсете отырып, ^абырша^танып тYсiп отырады. Жапыракгарыныц узындыгы мен еш 10-25 см, сауса^ты-^ала^ты, шетi ^ара-жасыл жиектi.
Бiр Yйлi сары-жасыл гYлдерi квктемде 10-20 сантиметрлi гYлшоFырларда пайда болады, эрбiр гYл шоFырында 20-50 ^лден болады.
Диаметрi 5-10-миллиметр болатын шар тэрiздi ту^ымдары ^осарлашан ^анатшаларда орналас^ан. Эрбiр ту^ымныц узындыFы 2-4 сантиметр болатын ^анатшалары болады, ^анатшалардыц арасындаFы бурыш 60-90 градусты ^урайды. ^анатшалары туrçымдарFа жерге
KулaFaндa желмен aйнaлып ymyra мумюндш беpедi, бул олapFa улкен ^ambi^bi^a тapaлyFa кeмектеседi. Туrçымдapы тозaццaнFaннaн кейiн шaмaмен arra aйдaн кейiн кузде пiседi.
Arç уйецк мyзыкaльщ aспaптapды, жиhaз бен фypнитypaны, еден тeсенiштеpiн, оныц imi^^ пapкеттi жaсay yшiн rçолдaнылaтын туш arç, жiбектей, тозyFa тeзiмдi сypегi yшiн eсipiледi. Ол iшектi музыкольщ aспaптapдыц шaнaFын жaсayFa apнaлFaн дэстypлi мaтеpиaл, мысглы, домбыpa немесе скpипкa жaсayFa rçолдaнылaды. Гyлдеpi тозaнды жэне хош иiстi, жумсarç дэмi бap, бозFылт тyстi бгл беpетiн бaлшыpынды мол бeлiп шыFapaды [13; 10, 14; 68, 15; 302, 16; 93, 17; 274].
Кейбip белriлеpдщ жеке дapaлapдa болмayы - бул жеке eзгеpгiштiк болып тaбылaды. ИнтpодyкциялaнFaн уйецк тypлеpiнiц моpфологияльщ белriлеpiнщ жеке eзгеpгiштiгiн зеpттеy нэтижелеpi 1-кестеде беpiлген.
Зеpттеy нэтижелеpiн тaлдaйтын болсarç, A. pseudoplatanus (явор Yйецкiri) кeпшiлiк белгiлеpi - жaпыparç узындь^ы, енi, caFarç узындь^ы, жaпыparçтыц оpтaцFы rçaлarçшaсыныц узындь^ы, жaпыparçтыц жглпы узындыFы, жaпыparç ^aTa^maTapbrnbiR сaны, бyйip жyйкелеpiнщ сaны, 6y&p жyйкесi мен негiзгi жуйке apacbi^^Fbi буpыш (X1, X2, X3, X4, X5, X6, X7, X8) тyp iшiнде тeменгi жэне жоFapFы децгейде eзгеpедi.
Явоp уйецкшнщ жaпыparç пapaметpлеpiнiц мэнi туparçтaнaды. ЖaпыpaFы оpтaшa (114x128 мм), дегенмен оныц оpтaцFы ^aTa^rnacbrnbiR кeлемi Kimi (72 мм).
Кесте 1. - ИнтpодyкциялaнFaн уйецк тypлеpiнiц моpфологияльщ белгiлеpiнiц жеке eзгеpгiштiгiн зеpттеy нэтижелеpi
Белгiлеp A. pseudoplatanus A. platanoides A.ginnala
X1 X°pтama 114,0 116,2 79,1
Ву 26,2 43,1 40,4
X2 X°pтama 128,1 146,1 61,2
Ву 51,0 4,2 67,1
X3 X°pтama 77,2 55,1 50,6
Ву 12,0 27,7 33,5
X4 X°pтama 71,0 67,5 55,8
Ву 30,0 54,5 56,1
X5 X°pxama 190,2 171,6 128,9
Ву 0,9 46,0 40,8
X6 X°pxama 5,6 5 3
Ву 17,7 0 0
X7 X°pxama 82,0 59,8 47,4
Ву 0,5 34,6 16,2
X8 X°pxama 89,8 83,2 50,5
Ву 0,5 32,4 48,3
X9 X°pxama 110,1 78,0 11,9
Ву 1,8 17,3 3,9
X10 X°pxama 0,89 0,79 1,3
Ву 0,5 0,4 0,5
A. pseudoplatanus келесi сипaттaмaлapFa ие болды: жaпыpaFы 3-5 rçaлarçшaлы, енiне rçapaй aздaп узapFaн, жaпыparç индексi 0,89; оpтaцFы ^ra^ma^i 71 мм; жaпыpaFындa 82 бyйip жyйкелеpi бap, бipiншi бyйip жyйкесi мен непзп жуйкесшщ apaсындaFы буpыш 89,8°; caFaFbrnbiR узындыFы 77,2 мм; 6íp жылдьщ epramR^ узындыFы 110,1 мм.
A. platanoides ^шюр жапыракты Yйецкi) моpфологияльщ белгiлеpiнiц eзгеpгiштiгi тeменнен жоFapыFa rçapaй эp тypлi децгейде болaды. Т-^дщ жеке eзгеpгiштiгi де эp тypлi децгейде, бул оныц гетеpогендiлiгiн бiлдipедi.
ИнтpодyкциялaнFaн тyp келесi моpфологияльщ сипaттaмaлapFa ие. Жaпыparçтapы жaй жaпыparç, бес rçaлarçшaлы, 116x146 мм, енше rçapaй бipшaмa созылFaн, жaпыparç индекс 0,79. K^narçma уштapы жэне rçaTarçma шетiндегi кeптеген тiсшелеpi yшкip, сэл жiцiшкеpiп созылFaн,
ортащы калакша узындыгы 67,5 мм. Жапырак саFаFы узындыFы 55,1 мм. БYЙiр жYЙкелерiнiц саны 59,8 мм. Бiрiншi бYЙiр жYЙкесi мен негiзгi жYЙке арасындаFы бурыш 83,2°. Бiр жылдык вркеншщ узындыгы 78,0 мм.
A.ginnala (езен мацы Yйецкiсi). Жапырактыц морфологиялык белгiлерi взгергiштiгiнiц параметрлерi эр тYрлi децгейде. Белгiлерi взгергiштiгiнiц жеке децгейi де эр тYрлi сипатка ие. Жапырак параметрлерi бойынша квптеген белгiлерi жоFары жэне квтерiцкi взгергiштiкке ие.
A.ginnala YЙецкiсiнiц морфологиялык курылымы: жапыраFы Yш калакшалы 79,1x61,2 мм. Yшбурышты жумыртка тэрiздес ортацFы калакшасыныц узындыFы 55,8 мм, бYЙiр жYЙкелерiнiц саны 47,4 мм, бYЙiр жYЙкесi негiзгi жYЙкеден 50,5о бурышта кеткен. Жапырак индекс 1,3. СаFак узындыFы 50,6 мм. Бiр жылдык вркенiнiц узындыFы 11,9 мм.
Yйецкi туысыныц жергiлiктi материалын зерттеу барысында аFаштыц дiцiнiц кабы^ыныц квптеген жыртылуыларын байкадык. Бул тек сацыраукулак тYрлерiнiц эсерi Fана емес, KурFакшылык пен ылFал тапшылыFыныц эсершен кабы^ында Yлкен мвлшерде жыртылулар байкалады [18; 6].
Морфологиялык белгiлерiнiц взгерпштт нэтижелерiн талдай отырып, келесi корытынды^а келемiз. Yйецкi тYрлерiнiц белгiлерi взгерпштш твмен жэне орташа децгеймен сипатталады. Ец туракты белгiлерге жапырак калакшаларыныц саны жэне жапырак индексi жатады. KоршаFан орта эсерiне тврт белгiлерi квбiрек ушыраFан. Олар: саFак узындыгы, бYЙiр жYЙкелерiнiц саны, жапырактыц орта^ы калакшасыныц узындыFы жэне бiр жылдык вркенiнiц узындыFы. Жапырак параметрлерi жэне вркен узындыгы белгiлерi бойынша A. pseudoplatanus L. YЙецкiсi ерекшеленген. Жапырак параметрлерi мен бiр жылдык вркеш белгiлерi бойынша ец жоFары мэш амплитудасына ие болFан A. ginnala YЙецкiсi.
Барлык тYрлердегi ец туракты белгшер: жапырак калакшасыныц саны, жапырак индекса Бес белгiлерiнiц: жапырак узындыгы, енi, саFак узындыFы, жапырактыц жалпы узындыFы, бiр жылдык вркен узынды^ыныц взгергiштiк децгейлерi квтерiцкi жэне жоFары децгейде байкалды.
Интродуценттер iшiнен A. pseudoplatanus YЙецкiсi жапыраFыныц Yлкендiгiмен, саFак узындыFымен, ортацFы калакшасыныц узындыFы бойынша жоFары децгейде болды. Ал квптеген белгшершщ тYрленiп взгеруiмен A. platanoides жэне A.ginnala YЙецкiлерi ерекшелендi.
Корытынды
Биологиялык жYЙеде бейiмделушiлiк табиFатын ескере отырып, морфологиялык белгiлерiнiц взгергiштiгiн жеке децгейде карастыра отырып, белгiлер мэшнщ амплитудасын YЙецкiлердiц функционалдык жYЙесiн баптаудыц оцтайлылык кврсеткiшi ретiнде карастыруFа болады. Амплитуданыц артуын всiмдiктiц бейiмделушiлiк мYмкiндiктерiн белсендендiру деп баFалауFа болады. Сондыктан жеке морфологиялык белгiлер взгергiштiгi квтерщю жэне жоFары болуына карап, олардыц жоFары бейiмделушiлiк мYмкiндiктерге ие екецщгш болжауFа болады.
Бiздiц зерттеулерiмiздiц непзшде ондай биологиялык жYЙелерге екi тYPдi: A. platanoides жэне A.ginnala YЙецкiлерiн жаткызуымызFа болады, яFни осы ею тYPдiц интродукциялану оптимальдылыFы A. pseudoplatanus YЙецкiсiне караFанда жоFары болды. Fылыми-зерттеу жумыстарыныц зерттеу нэтижелерi Тараз мемлекетпк педагогикалык университетiнiц 5В011300, 5В060700-Биология мамандыктары бойынша 4-курс бiлiмгерлерiне арналFан оку жоспарына ендiрiлiп, «^олданбалы биология» элективт пэнiне ендiрiлдi. Оку YДерiсiне Fылыми-зерттеу нэтижелерш ендiру АКТ-i жасалып, бектлдь
Елiмiздегi бiлiм беру жYЙесiн элемдш бiлiм стандарттарына сэйкестендiру кажет. Бiрак, бул турFыда улттык кундылыктарымызды да умытпау мацызды. Бiлiм беру саласы - жаhанданумен бiрге Yнемi жацару Yстiнде. ТYрлi заманауи модельдер енпзшш жатыр. Сондыктан - элемдiк стандартка сай окытуда улттык кундылыктарды умытпау мацызды. Квп тiлдi мецгерiп всш келе жаткан жастардыц бойына ¥лы дала елiнiц рухани кундылыктарын ищре бiлу вте кажет.
Елбасымыз Н.Э.Назарбаев «...казак «ТуFан жерге туыцды тш» деп бекер айтпаFан. Патриотизм юндш каныц тамFан жерiце, вскен ауылыца, калац мен вцiрiце, яFни туFан жерiце деген CYЙiспеншiлiктен басталады. Сол себепп, мен «ТуFан жер» баFдарламасын колFа алуды усынамын. Оныц аукымы iзiнше оп-оцай кецейiп, «ТуFан елге» уласады», - деп айткан болатын взшщ «Болашакка баFдар: Рухани жа^ыру» макаласында.
Мше сондыктан да сэндак ешмдак болып табылатын Yйецкi агашыныц осы ботаникалык бакта оптимальды интродукцияланатын тYрiн аныктаудыц, оны орта мектептерде биологияны окытуда оку Yдерiсiне ендарудац мацызы зор. Себебi мектеп окушыларыныц атсалысуымен осы аймактыц климат жагдайларына бейiмделушiлiк кабшеттшш жогары Yйецкi тYрлерiн тукымдарынан кебейту ic-шаралары бойынша аткарылатын гылыми-зерттеу жумыстары жYргiзiлерi анык. Осындай туган жерге деген CYЙiспеншiлiк сезiмiн тугызатын ецбекке араласкан окушылар патриоттык парыздарын орындап, ез елкесшщ жайкалуына, каламыздыц кегалдандырылуына ез Yлестерiн косатындыгы сезсiз. Бiлiмдi, дагдыны калыптастыру, жетiлдiру, бекiту, шыгармашылык ойлауды дамыту, ез бетiнше шешiм кабылдауга, оны жYзеге асыруга Yйрену, алынган бiлiмдi тэрбиемен уштастыру бiлiм алушылардыц ез бетiнше гылыми-зерттеу жумысы уцерюнде жYргiзiледi.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Викторов, Ю.М., Лебедева, С.А., Тарасов, С.В. (2017) Организация исследовательской деятельности школьников [Электронный ресурс].
2. Салыбекова Н.Н., Кужантаева Ж.Ж., Сержанова А.Е., Бабаева Г.А. (2015) Биология мамандыгы студенттершщ гылыми 1зденуш1л1г1н арттырудыц эд1стер1 // Эл-Фараби атындагы ^аз¥У Хабаршысы (Педагогикалык гылымдар сериясы). Алматы. №3 (46). Б. 148-155.
3. Лучник З.И. (1984) Методика изучения интродуцированных деревьев и кустарников // Вопросы декоративного садоводства. Барнаул. 4(2). С. 92-98.
4. Соловьева М.А. (1996) Атлас повреждений плодовых и ягодных культур морозами. Киев. С. 232-235.
5. Мамаев С.А. (1985) Основные принципы методики исследования внутривидовой изменчивости древесных растений. Свердловск. С. 58-62.
6. Зайцев Г.Н. (1990) Математика в экспериментальной ботанике. М.
7. Лучник З.И. (1987) Влияние различных погодных условий на перезимовку древесных растений. Новосибриск.
8. Чукуриди С.С. (2004) Биологические особенности интродуцентов семейства Rosaceae Adaus и возможности их использования в садоводстве. Краснодар.
9. Банаев Е.В., Шемберг М.А. (2000) Ольха в Сибири и на Дальнем Востоке России. Новосибирск.
10. Andrew D. A., Tenley M.C. (2016) The role of native species in urban forest planning and practice: A case study of Carolinian Canada // Urban Forestry & Urban Greening. №17. Р. 54-62.
11. Al Asfour B., Al-kayali R., Kitaz A. (2016) Evaluation of Antibacterial Activity of Acer syriacum by Bioautography Method // International Journal of Pharmaceutical Sciences and Nanotechnology. №9. (2).
12. Gregory A.D., Jason C.G. (2014) Variation in anatomical features along Acer platanoides (Sapindaceae) branches // International Journal of Horticulture and Floriculture Vol. 2 (9). -Р. 130-136.
13. Абжанов Т.С. (2015) Астана каласы жагдайында сэндш агаш жэне буталы еамдштердщ интродукциясы (Астана каласы мысалында). Философия докторы (PhD) гылыми дэрежесш алу ушiн дайындалган диссертация. Алматы.
14. Акимов П.А. (1993) Декоративные деревья и кустарники. М.
15. Аксенов Е.С., Аксенова H.A. (2001) Декоративное садоводство для любителей и профессионалов / Деревья и кустарники. М.: Аст-пресс.
16. Аксенова H.A. (1995) Клены. М.: Изд-во МГУ.
17. Беляева Ю.Е. (2010) Гринаш М.Н. Коллекция рода Acer L. состояние и перспективы // Ботанические сады. Проблемы интродукции: Тр. Томск. гос. университета. Сер. биол. Томск.
18. Ernst D.S., Fritz S., Martin M.G., Angela G., Ulrich W., Burkhardt S., Ewald K. (2019) Springtime Bark-Splitting of Acer pseudoplatanus in Germany //Forests. 10, 1106. doi:10.3390/f10121106. Р.2-12.
Применение результатов исследований биологических особенностей родственных видов рода
Acer l. в учебном процессе
А.М. Сейтметова, Н.Н.Салыбекова, Г.О. Бориева
Международный казахско-турецкий университет имени Ходжи Ахмеда Ясави,
Туркестан, Казахстан aiman. seitmetova@mail.ru
В статье представлены основные этапы исследования, проводимые с целью приобщения обучающихся к научно-исследовательской работе. По проведенным исследованиям представлен ход научно -исследовательской работы и этапы организации исследовательской работы. В ходе исследований были проанализированы этапы организации исследовательской работы ведущих школ для обучающихся с целью формирования общего представления о специфике научного исследования. Проведенная исследовательская работа основана на повышении качества образования путем развития научных знаний обучающихся, овладения методами проведения исследований, а также интеграции учебного процесса и научно -исследовательской работы. В качестве объекта были выбраны три вида кленов (клен приречный или гиннала - A.ginnala, клен остролистный - A.platanoides и ложноплатановый клен или явор - A.pseudoplatanus), проведена интродукция их саженцев в Ботанический сад и велись фенологические наблюдения для исследования за особенностями их сезонного развития, а также изучены изменчивости морфологических признаков.
Ключевые слова: интродукция, клен гиннала, клен явор, Ботанический сад, морфологические признаки, параметры листьев, изменчивость.
Application of research results on the biological features of related species of the genus Acer l.
in educational process
A.M. Seytmetova, N.N. Salybekova, G.O. Boriyeva Khoja Ahmed Yassawi International Kazakh-Turkish University, Turkistan, Kazakhstan
aiman. seitmetova@mail.ru
The article presents the main stages of research conducted in order to introduce students to research work. According to the conducted research, the course of research work and stages of organization of research work are presented. During the research, the stages of organizing research work of leading schools for students were analyzed in order to form a General idea about the specifics of scientific research. The research work is based on improving the quality of education by developing students' scientific knowledge, mastering research methods, and integrating the educational process and research work. Three types of maples were selected as an object (riverine maple or ginnala-A. ginnala, Holly maple-A. platanoides and false plane or false sycamore -A. pseudoplatanus), their seedlings were introduced to the Botanical garden and phenological observations were made to study the features of their seasonal development, as well as the variability of morphological features.
Keywords: introduction, ginnala maple, false plane or false sycamore, botanical garden, morphological signs, leaf parameters, variability.
Редакцияга 18.02.2020 тYCтi.
