CC BY
3калыптаспаган, сонымен катар олар келтсретш зияны, оныц барлык тYрлерi мен формаларында жаксы уйымдастырылган профилактикалык жумыс жаксы нэтиже берiп, ерттер саныныц 30% -га темендеуiне экелетЫ аныкталды[8] ^азiрri кезде орман ерттерш насихаттау «^азакстан Республикасыныц ормандарындагы ерт каушаздш ережелерiмен» (2004), «^азак КСР ормандарында ерттщ алдын алу жэне тэушктш ерт каупiн аныктау бойынша усыныстармен» (1981), «^азакстанныц экiмшiлiк аймактары Yшiн кYнделiктi ерт каупiн аныктау Yшiн жергiлiктi баллдар» [9] жэне т.б. тYсiндiрiледi Алдын алу шараларыньщ каркындылыгын дифференциалдау Yшiн орманныц накты ертец у децгешнщ керсеткiштерiн колдану усынылады [10]. Соцгысы - жанама тYPде ауданныц климаттык ерекшелiктерiн, ормандардыц табиги ерт каупiн жэне олардыц экономикалык даму дэрежесiн керсететiн керсетюш.
^азiрri кезде эр тYрлi ^шт ерттерден зардап шеккен ормандардагы дщ зиянкестершщ дамуын кадагалау ете мацызды. Дэл осы орман алкаптары ездерше тэн дщ жэндштершщ коры болып табылады, ол жерден олар ерттен зардап шеккен ормандарга жэне сол сиякты жагымсыз эсерлерге тез таралады. Жаца шеттен енген дщ зиянкестершщ пайда болуын бакылау да мацызды. ^азакстан ормандары Yшiн бул проблема шынымен де мацызды жэне езект бола койган жок, бiрак казiрri уакытта бiз Ресей мен ^ытайдыц ормандарына катты зиянын тигiзiп жаткан бiрнеше кауiптi дiц зиянкестерiнiц пайда болуын кYтуiмiз керек [11]. ^аз1рп уакытта агаштардыц закымдану белгiлерi аныкталды - бул курау, кеуiп кету, инелерд^ жапырактарды немесе бYршiктердi кемiру, бутактардыц, дiцдердiц, тамырлардыц, бYкiл агаштыц закымдануы, жапырактарда, бутактарда кепiршiктердiц болуы, дiцдер, есiндiлер (галлдар), кургак шыцдар, 27 кабыктан курауы, катерлi iсiктер мен жаралар, шiрiк, кулап калу, агаштарды сындыру жэне т.б. [12,13]. ^азакстанда санитарлык жагдайдыц аукымына 6 санат юредь Агаш тYрлерiнiц ерекшелштерщ элсiреу себептерiн жэне турактылыгын ескере отырып, масштаб зиянкестердiц, аурулардыц жэне баска жаракаттардыц эр тYрлi ошактарында нактыланган. Желдiц тYсуi, желдiц согуы жэне кардыц тYсуi сабактыц зиянкестерiмен закымдану дэрежесiн керсете отырып, белек есепке алынады. Егер зиянкестер мен аурулардыц жеке ошактарындагы олардыц жагдайына сэйкес агаштарды толыгырак есепке алу кажет болса, косымша санаттар аныкталады [14].
Негiзгi орман курайтын агаштарга кэдiмгi карагайлар (Pinus sylvestris) жатады, баска агаштардан сYЙелдi кайыц мен кек теректер жш кездеседi. Эаресе теректер карагайдыц шетiнен табакшадагы екпе гулдер сиякты, жаппай кесiлген агаштардыц орнына жэне кеп жыл бурын ертецген орманныц орнына ескен. Ал, кайыц жер бедердщ теменгi белштерше, жер астындагы сулардыц жакын болуынан есiп жетiлген. Бiркелкi карагай шшде аласа агаштар тобы керсетiлмеген, ал буталардан эр тYрлi талдар, долана, итмурын, сары акация (караган), шэцпш (калина), тобылгы, тобылгы тYC, кара каракат т.б. жиi кездеседi. Тамыры тiгiнен топыракка бойлай еседi, топырак жагдайы колайлы болганда биiктiгi 20-40 м, диаметрi 1 метрге дейн жетед^ желегiнiц пiшiнi жас кезшде конус тэрiздi, ал пiсiп-жетiлгенде децгеленед^ жарык CYЙгiш агаш. Ауа температурасыныц темен жэне жогары немесе кургак, ылгалды болуына байланысты кубылуына тезiмдi келедi. Эте кургак, кунарсыз топыракта да есе бередi. Негiзiнен аса кунарлы кумайт топыракты калайды. Желге тезiмдi, бiрак киыршык тасты топыракта желге шыдамауы мYмкiн. Бул турдщ ец узак жасау мерзiмi 300-350 жыл, ашык жерде жаксы еседь Таралу аймагы: Еуропа, Сiбiр, ^иыр Шыгыс. ^азакстанда ^останай, Акмола жэне Караганды (Сарыарка), Павлодар (орман жолактары), Шыгыс ^азакстан (Калба жотасы) облыстарында кездеседi. Республиканыц басты орман тYзушi тукымдастарыныц бiрi, таза жэне аралас, эр тYрлi енiм беретiн алкаагаштарды курайды. бiрi, таза жэне аралас, эр тYрлi енiм беретiн алкаагаштарды курайды.
Резерват территориясыныц ылгалды аудандарында есетiн тYP - CYЙелдi (котыр) кайыц Betula pendula (Roth.) (4.3-суретте). Биiктiгi 30 м дейiнгi агаштан бастап, жерге жайылып есетiн жатаган бута тYрiне дейiн кездеседi. ^абыгы эдетте тегiс, жумсак сыдырылгыш. ^абыгыныц тYсi ак, саргыштау немесе кызгылттау, тiптi кара да болып келедь БYршiктерi
кыска сабакты, кабыршыктармен жабылган, Yшкiрлеу, хош иiстi. Жапырактарыныц жиеп ара
TiCTi.
^айыцныц кеп тYрлерi жары; CYЙгiш, суыкка тeзiмдi, топырак жагдайына талгампаз емес, жылдам ecyiMeH ерекшеленедi, acipece жас кезiнде. Тамыры терецге жайылмайды, тipшiлiк узактыгы 100-200 жылга дeйiн созылады. «Ертю орманы» МОТР Heri3ri орман кураушы TYP - Pinus sylvestris (1- суретте).
Сурет 1 - Зерттеу нысыны кэдiмгi карагай (Pinus sylvestris L.
Тукыммен жэне тYбipдeн шыккан ескшдермен кeбeйeдi. ^абыгынан кайыц карамайы eндipiлeдi. Сeлiн агызганда кайыц шырыны алынады, ол тамак eнepкэciбiндe колданылады. Медицинада кайыцныц барлык бeлшeктepiнeн дэpi-дэpмeк жасалынады. ¥зын майыскак сабакта орналаскан жапырактары сур тYCтi, пiшiнi дeцгeлeнгeн, катты, эpi тYкciз болып кeлeдi, баяу соккан самалдыц eзiндe жапырактары жeлбipeп турады, сондыктан. халык арасында <^ршдеуш терек», деп те атайды. Эте жарык CYЙгiш агаш. Суыктан закымданбайды. Топыракты бipшама талгайды. ^аpашipiктi, кунарлы топыракта 50 жастагы теректщ 1 гектарынан 40 м 3 -ден аса CYpeк алынады. Буталы тYpлepдeн Еpтic eцipiндe кец тараган -тобылгы (Spiraea L.). (2- суретте).
Сурет 2 -Карагайлы-кайыцды аралас орман (Betula pendula Roth.)
Тукым, калемше, кeшeттep, казыктармен де кeбeйe береди Кeciлгeн немесе epтeцгeн ормандардыц орнына каулай eceдi, нэтижeciндe узак жылгы тipшiлiгiмeн салыстырганда, eзiнeн жогары багаланатын агаштардыц ecyiнe жагдай жасап, ыгысып шыга бepeдi. Республикада кец тараган таза жэне аралас алкаагаштарды курайды. CYperi cipiцкe жасауда, целлюлоза, жэшш тактайлары, цемент жэне балыкка арналган бeшкeлepдi, эpтYpлi Yй-iшi
заттарын жасауга колданылады. БYршiгi мен жапырагы агзага тез эсер ететш заттар тYзедi, халыктык медицинада екпе, безгек, уланган немесе жылан шагып алган жагдайда кещнен пайдаланылады. Биiктiгi 1 м-дей болатын, еркендерi кызыл-коцыр, катты ысыган мезгiлден бастап, коцыр тYCке боялатын, жука тукт бута. Жапырагыныц пiшiнi сопак, тутас жиектелген, кейбiр жагдайларда тек ушы гана тiстi келедi, узындыгы 1,5-3,5 см, еш 0,8-1 см. ^л шогыры 10-12 дана гYл тостаганшалардан турады, диаметрi 5-8 мм, жапыракшаларыньщ узындыгы 23 мм. Сэуiр-мамыр айларында гYлдейдi де, шiлдеде жемю бередi. Кумды жерлер мен езен жагалауларын кегалдандыру жэне бекiту Yшiн есiру усынылады. Таралу аймагы: Еуропа, Батыс Сiбiр,Орта Азия. Казакстанда - орманды дала ещрлершде, орман шетщ^ мен алацкайларда, кумды далаларда езендер мен мен келдердщ, сулы жерлердщ мацайларында еседi. Негiзгi шептщ жамылгысы ак селеу, бетеге, кекшiл - сур шеп, аласа кияц, жусанды далалар жэне т.б. болып келедь
Орман корларыныц ауданы шыгыс бойлыктыц - 78°-79°, coлтYCтiк ендштщ - 60°-62° аралыгында орналаскан. Шалдай ормандары эpтYpлi таспалы eндiктepмeн, жepi децесп,ойлы-кыратты, жазык, кeйбip жepлepi алацкай болып кeлeдi. Бул орман коры республиканыц coлтYCтiк - шыгысыныц ак ceлeyлi - бeтeгeлi далаларында жэне кара - талшык топыракты жерлершде орналаскан. Орман шекарасыныц жалпы узындыгы - 556 шакырымга созылды. Буныц 70 шакырымы coлтYCтiк - шыгысынан Алтай елкeciнiц таспалы ормндарымен, ал оцтуспк - шыгысынан Шыгыс Казакстан облысымен 30 шакырымда шeктeceдi, калган 456 шакырымы батыс жагынан Павлодар облысымен жалгасып жатыр. Мемлекеттiк орман табиги резерватыныц негiзгi орман курушы CYрек тукымдасы бойынша карагай 150286,9 га ауданды алып жатыр, ол барлык орманмен камтылган ауданныц 94,8% жэне 5071,5 га (3,2%) кектерек пен кайыц 1267,8 га (0,8%) курайды. Сонымен коса шепршш, тал, Yйецкi, терек, жиде, шырганак, алма агаштары жэне буталардыц тYрлерi кездеседь Негiзгi орман курушы тYP кэдiмгi карагайдыц орман типi ете кургак КД, кургак К2, балгын К3 жэне ылгалды К4 карагайлы.
Эртецген жерлердi косалкы тукымдас баскан, ол кектерек, алып жаткан ауданы rarn^i бойынша кургак тукымдык теректер (кТ1) - 3645,1 га жэне балгын тYбiрлiк кец-толкынды жазыкты теректер (кТ2) - 1426,3 га курайды. Резерват курылган жылдары карагайлы CYрекдiцдердiц орташа жасы 65 жыл, орманныц орташа банитет класы 3,1 кураса, толымдылыгы 0,5 жэне орманмен камтылган койнаудыц 1га коры 145 м3 кураган. Косалкы орман курушы тYрлердiц шшде кайыц агашыныц CYрекдiцдерiнiц орташа жасы 48 жыл, ал кектерек CYрекдiцдерiнiц жасы 21 жыл. Алып жаткан ауданы бойынша аз косалкы орман кураушы турлер терек, Yйецкi, шепршш Yшiн 1 га орташа коры 28 м3 . Жалпы «Ертю орманы» МОТР РММ орманмен камтылган.
Зерттеу барысында бiз Ертiс мацы таспалы карагайлы орандарында ерттердiц шыгу себептерiн Е.В. Архиповтыц зерттеулерiмен салыстыра отырып жYргiздiк. Бул мелтекте Е.В. Архиповтыц - 1994-2002 жж., Мемлекетпк табиги резерват калыптасканга дейiн жэне 20032013 жж. - табиги резерват калыптасканнан кейiн, деген ею кезецге талдау жасаган зерттеулерiне косымша Yшiншi кезец - 2000-2022 жж., резерват калыптасканнан кешнп екiншi онжылдык зерттеулерiмен салыстыра отырып талдау жасадык. «Epтic орманы» МОТР РММ (Шалдай, Бескарагай) калыптасканга дейiн 1273 орман ерт тiркелiп, ертецген орман 56,348 мыц. га ауданды шарпыды. 2003 жылы осы аталган орманда 2222 га жалпы орман жанган, ал орман алкабы 1594 га. Сонда, ceгiз жылда 73222 га жалпы орман коры жанган, бул дегешщз 26,3% жалпы резерват орман корынан, ал орманды алкап 49800 га жанып кеткен. Зерттеу барысында «Ертю орманы» МОТР РММ курылганнан кешнп бiрiншi онжылдыкта ертецген аудандар мен ерт шыгу себептерi толыгымен талданды. Барлык мэлiметтер мекеме филлиалдарыныц ерт тркеу журналдарын талдау барысында алынды. 2012 жылы 77 орман ертецу жагдайы тiркелген, оныц: - 23 жагдайда не себептен болгандыгы белпаз; - 5 жагдайда тургындардыц кеаршен; - 49 жагдайданайзагай салдарынан болан.
Эртецген жердщ жалпы ауданы 129,279 га, оныц iшiнде: - орман кемкершген жер 59,35 га, оньщ 0,6 га жогаргы ерт. - орманды емес жер - 10,01 га. Орман ертшен келген зардап 8597,336 тыс. тенгеш курады. Сол шакта жазык дала ертшщ 44 жагдайы тiркелген, орман массивше уштасып кететiн тiкелей кауiптi болган. Жалпы ауданы, жазыктык дала ерт^ 1 872,65 га курады, резерваттыц кYшiмен залалысздандырылып ешiрiлдi. Резерват жазык дала ертiн сендiруге 400 тыс. тенге жумсады, ол бюджетте карастырылмаган болатын. МОТР РММ курылганга дешнп кезецмен салыстырганда, казiргi тацда жаца озык жабдыктар кеп мелшерде сатып алынды. Ягни, ерт бакылау мунаралары мен ерт бакылау посттарыныц саны айтарлыктай естi. Резерваттыц барлык кызметкерлерi заманауи радиостанциялармен жабдыкталган. Муныц бэр^ сезсiз, орман ерт сендiру бекеттершщ (ОЭБ) уткырлыгы мен жауаптылыгына эсер етп жэне, тиiсiнше, орман ерттерi алгашкы сатысында сендiрiле бастады.
Зерттеу ауданында соцгы 30 жылда, ягни жогарыда келтiрiлген Yш кезецде жалпы саны 2588 дана орман ерт жагдайы т1ркелген, ол ез кезегiнде 76,3 мыц га орман ауданын, соныц iшiнде 51,2 мыц га орманмен камтылган жердi шарпыган. ^азiрri тацдагы орманмен камтылган ауданныц 1/3 белш жанып кеткен. Бул ескi ертецдер толыгымен калпына келмеген, толык тазартылмаган, жасанды орман екпелерiн куру ез кезегшде кеп жумыс кYшi мен отыргызу материалдарын талап етедi. Резерват ауданында 38525 га орман екпелерi бар, бiрак олардыц санитарлык жагдайы нашар, табиги жацгыруы ете темен жэне эртYрлi аурулар мен зиянкестер шабуылына ушырап отыр. Резерват курылганга дейiн Шалдай ОШММ территориясында болган бiр ерттiц орташа ауданы 35,4 га жэне Бескарагай ОШММ - 54,6 га. Аталган кезецде, резерват курылганга дешн антропогендiк фактордыц эсершен болган ерттердiц ауданы мен саны табиги факторларга караганда екi есеге кеп екендшн байкауга болады Эртердш жэне эртYрлi зацсыз кесулердiц эсершен орман сYрекдiцдерi сиреп, дауыл сулатпаларыныц пайда болуына ыкпал етуде. ^арагайлы орманныц санитарлык жагдайыныц кYрт темендеуi де осы зацсыз кесулердiц салдарынан, орман CYрекдiцiнiц ец жаксы, жогары дiцдi сапалы аудандарын кесiп, нашар ескен, есуш баяулаткан, кисык дшд^ кеп бутактанган аласа бойлы жэне катты кYЙiк шалган даналарын калдырып кеткен. Бул керсеткiштер ез кезегшде орманныц орташа сапалык керсеткiштерiн темендетедь Орманныц санитарлык жагдайыныц нашарлауы оныц аурулармен залалдануы жэне зиянкестермен закымдалуына экеледi.
Багалары 6 баллдык баллмен жYргiзiлдi. 1-категорияга - жай сау агаштар, II -элсiрегендер, III - катты элсiрегендер, IV - курай бастаган агаштар, V - жаца кураган агаштар, VI - есю кураган агаштарды жаткызылды. 76 Уакыт ете сол жерлердегi бул агаштардыц санитарлык жагдайларын тексере келе, олардыц категорияларын езгертiп отыру карастырылган, бiрак кептеген жерлерде агаштардыц жагдайлары жаксы нэтиже керсетпегендiктен, бiрер жылдар бойы агаштарга бакылау жYргiзген, олардыц орташа 14 ТСАнабершген текеру жер келемшш ауданы бойынша жYргiзiлген. Он жылдыктар бойы тексеруден еткен бул агаштардыц багалау корытындысы 1-кестеде керсетшген.
Кесте 1 - Зерттелген ауданныц агаш жагдайларыныц динамикасы (орташа 14 ТСА мэл1меттер1)_
Жылдар Агаштардыц категориялы; жагдайы, % бойынша Сакталган агаштар,% бойынша Индекс баллы
I II III IV
2010 28,5 35,6 28,7 7,2 100 2,14
2016 11,7 39,2 29,6 5,8 86,3 2,07
2022 4,7 28,1 46,8 4,3 83,9 3,3
Осы жYргiзiлген керсетюштен керш турганымыздай, жылдан - жылга агаштардыц жагдайы нашарлап кеткендiгiн байкауга болады. 2010 жылы I - категориялы сау агаштар жобамен 28,5% болган. Булар барлык тiзiмдегi сау агаштардыц ece6ÍMeH алынган жэне бул агаштардыц 2016 жылы 4,7% гана калды. II - категориялы элсiреген агаштар азая тYсiап, олар категория бойынша катты элсiрегендер катарына косылып, 28,7%-дан 46,8%-га кетерiлген. IV -категориялы кепкен агаштар саны да темендеген. Олар кураган агаштар категориясы катарына кешкен (V, V I - категориялар кестеде керсетшмеген). Агаштардыц ^рт темендеуi 2016 жылы болган. Сондай-ак кылканжегi зиянкестердщ орныгуы мен зиян келтрушен, ертецген жерде жэне жасыл агаштардыц шабылуынан калган агаштыц кылканында зиянкестер еселеп кебейе тYседi.
Жогарыда келтiрiлген агаш жагдайларыныц динамикасын аныктау жолында жумыстар жYргiзiлдi. 2020-2022 жылдары зерттеу жYргiзу барысында 4 уакытша сынак алацы, ягни 1УСА, 2УСА, 3УСА жэне 4УСА салынган болатын. 1-УСА - Сыдыгащы орманшылыгы ауданыныц 80-орамы, 30- телiмiнде курылды. Онда агаштардыц диаметрi бойынша агаштардыц емiршецдiк жагдайын багалау Yшiн сынак алацынан 100 дана агаш алынып, А.В. Алексеевтiц эдiстемесi аркылы категорияларга белш керсетiлдi.
Сонымен корыта келгенде зерттеу алацындагы УСА мэлiметтерi бойынша жаца ерттецмен ескi ертецдердiц жэне ерт болмаган орманды алкаптардыц CYрекдiцдерiнiц салыстырмалы нэтижесi 2-кестеде келтiрiлген.
Кесте 2 - Уакытша сынак алацдары бойынша аныкталган карагайлы CYрекдiцнiц санитарлык жагжайы (2022)_
№ сынак алацы Санаты бойынша агаштар курамы, дана Барлык агаштар, дана I II III IV V VI Индекс баллы
I II III IV V VI
1 -УСА 23 72 5 100 2.82(к.зак)
2 -УСА 86 1.1 97 1011 (сау)
3 -УСА 93 26 3 3 125 1.37 (зак)
4 -УСА 2 7 90 1 100 4.83 (кураган)
МОТР территориясында 1УСА Сыдыгашы орманшылыгы ауданында 80- орамыныц, 30-телiмiнде жYргiзiлдi. Бул алынган аудан таза ертке шалдыкпаган, зерттеу 09.06.2022 жылы жYргiзiлдi. Зерттелген ауданда ерт болмаса да CYрекдiцдердiц емiршецдiгi 2,82 ягни ол «катты закымданган» болып есепке алынды.
2-УСА резерваттыц Сейтен орманшылыгы территориясыныц 25-орамы, 14-мелтегшде 10.06.2022 жылы жYргiзiлдi. Бул сынак алацы 2001 жылы ертенген есю ерттец ауданы болып табылады. ^аз1рп кYнде бул жерлерде табиги жацару жаксы жYргенiн байкалады, ягни CYрекдiцдердiц емiршецдiк багасы балл бойынша аныкталды ол - 1,11 «Сау» агаш деп есептелшдь
Келесi 3-УСА Сейтен орманшылыгыныц 36-орамы, 20- телiмiнде, 2001 жылы болган есю ерттецде орналастырылды. Сынак 10.06.2022 жылы салынып, мэлiметтер жиналды. Жиналган мэлiметтердi камеральдык ецдеу барысында карагайлы CYрекдiцдердiц санитарлык емiршецдiк жагдайы 1,37 деп, ол ез кезегшде - «Закымдалган» деп бага бершдь.
4-УСА зерттеу аймагындагы Бескарагай орманшылыгыныц 43-орамы, 6- бeлiмшесшде курылды. Сынак 17 мамыр 2014 жылы болган жаца еттец алацында 11.06.2022 жылы жYргiзiлiп, келесiдей нэтижеге кол жеткiзiлдi, ал CYрекдiцнiн eмiршецдiк багалануы 4,83 барлык алкап (сынак алацы) «^ураган» деп багаланды.
Егер санаттар дэрежесi бойынша талдау жYргiзетiн болсак: - бiрiншi жагдайда, 1 жэне 2 санатты агашттардан туратын ескi ерттец аландарында салынган
2-УСА CYрекдiцдер жагжайын «Сау» деп багалануын анык байкауымызга болады;
- екiншi жагдайда, 1, 2 жэне 3 санатты агаштар ескен есю ерттецде салынган;
- 3УСА CYрекдiцдер жагдайын «Закымданган» деп багалануын графиктан агаш сандарыныц орналасуы бойнша кeруiмiзге болады;
- Yшiншi жагдайда, 2, 3 жэне 4 санатты агаштар гана ескен алкап екендшн кeремiз, бул ауданда 1 санатты агаштар тркелмед^ ал 3 санатты агаш 72% курайды, сол аркылы зерттелген 1УСА ауданындагы агаштардыц eмiршецдiк жагдайы «^атты закымдалган» деген бага берiлдi (таза ерт шалмаган аудан);
- ал, тeртiншi жагдайда, 3, 4, 5 жэне 6 санаттагы агаштар тркелген 4УСА CYрекдiцдерiне «кураган» деп багалануы 5 санаттагы агаштар 90% курап отыр, олардыц келтiрген индекс залалдыгы 4,83.
Зерттеу ауданындагы, eртецдердегi орман зиянкестерш аныктау максатында сынак алацдарындагы агаштардыц дiцiндегi уя саны аркылы балдык жагдайын аныктау жYргiзiлдi. Сынак алацындагы CYрекдiцдердiц барлыгында дерлiк дщ зиянкестерi аныкталды, олар аса кеп мелшерде тркелген жаца ерттец ауданында байкалды. ^ылканды ормандардагы зиянкестердi анкытауга байланысты зерттеу жумыстары аумакты экспедициялык маршрутты эдiсiмен орманды патологиялык тексеру аркылы жYргiзiлдi.
ТСА агаштарды тексеру эрбiр бесiншi агашты карау жолымен кездесетiн зиянкестердi тYрлерiн жэне олардыц каншалыкты таралу аудандары аныкталды. Туракты сынак алацдарында зиянкестердiц тYрiн аныктау Yшiн Yш аудан негiзге алынды ертец, сулатпа жэне орман екпеллерi ауданы. Зертхана жагдайында жэндiктердiц тYрi мен олардыц закымдау дэрежесi жэне кай агашка тэн тYP екендш аныкталды.
Зерттеу барысында 15 ТСА-да 30 «Netocia» кедергiлi тузагы курылып, эр жылы маусымда сегiз мэрте, ягни мамыр-маусым, маусым-шiлде жэне шшде-тамыз айлары бойы тузакка тYCкен Yлгiлер жиналды.
Зерттеу жумыстары кезiнде агаштардыц закымдану дэрежесiн баллмен аныкталды:
- 0 - зиянкес табылмады;
- 1 - бiрлi-жарым дарак;
- 2 - еамдштщ 1 /4 белшндей табылды;
- 3 - еамдштщ жартысындай табылды;
- 4 - еамдштщ % бeлiгiне енген жэне закымдалган. Зиянкестершщ биологиясы келес Yлгi бойынша аныкталды:
- 1 - синонимдары;
- 2 - систематикалык орны;
- 3 - морфологиялык ерекшелiгi;
- 4 - фенологиясы;
- 5 - геогафиялык таралуы;
- 6 - орын ауыстыруы;
- 7 - аныктау жэне идентификациялау тэсшдерц
- 8 - карантиндш шаралар.
Зиянкестщ биологиясы мен eсiп-дамуын зерттеудi табиги жэне зертханалык жагдайда егже-тегжейлi зерттеу эдiсiмен жэне В.Ф. Палий, К.К. Фасулати жэне Б.В. Добровольский эдiстерi бойынша жYргiзiлдi. Фенологиялык бакылау тацдалган агаштарды жиi бакылау эдiсiнде карау аркылы жYргiзiлдi. ЖYргiзiлген бакылау нэтижесшде фенологиялык фенограмма курастырдык. Зиянкестердщ санын есептеу (тыгыздыгын) арнайы тэсшдер аркылы жYргiзiлдi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Зиянкестершщ таралуын аньщтау Yшiн зерттеу жумыстары орман патологиялык бакылау эдiсiмен жYргiзiлдi. Зерттеу учаскелерiнде ap6ip бесiншi агашты карау аркылы жэне кедергш тузактарынан жиналган Yлгiлердi ецдеу нэтижесiнде зерттеу мэлiметтерi жинакталды. Алкаагаштардагы дщ зиянкестерiн санау, агаштарга зиянкестердщ бтмдерше жэндiктермен каншалыкты мекенделген дэрежесш багалау болып табылады. Бiз ез зерттеулерiмiзде ТСА дщ зиянкестершщ дщге коныстануы мен ушып шыгу дарактарын санау Yшiн моделдi агаштар тацдалды. Эр ТСА 3-5 агаш дщ кеуде биiктiгi шамасында 1 м бшкпкте жэне дщ шецбер узындыгымен алынган ауданындагы дарактар шогырлану кездерi саналды.
^ОРЫТЫНДЫ: Орман шаруашылык алдын алу iс-шаралары агаштардыц элсiреуiн жэне оларган зиякестердiц орналасуыныц алдын алуга негiзделедi. Тезiмдi кешеттердi есiру жергшкп жердiц жагдайларына байланысты агаштарды тацдау, оптималды калыцдыкты тацдау, отыргызу схемасын жэне оларды баска да буталы агаштармен араластырып отыргызу жолдарын тацдау аркылы жYзеге асырылады жэне бул кургап кету мен элсiреукылкан алдын алатын бiрден - бiр шешiм болып табылады. Сондай-ак будандастыру, агаш породаларыныц тезiмдi тYрлерiн, сорттарын жэне формаларын тацдап алу жэне еаруге де ерекше мэн берiледi. Куту Yшiн кесу жYЙесi мен технологиясы кешеттердiц элсiреуiне жэне бузылуына жол бермеуi керек. Ормандагы мал жайылымын кадагалап, кейде тiптi тыйым салып отыру керек. Себебi олар тамырлардыц механикалык бYлiнуiн, топырактыц катаюын, шеп жабындарыныц жойылуын болдырады. Орманды ертец, кылкан жапыракты жэне жапырак жегшерден, эр тYрлi аурулардан жэне эларететш баска факторлардан сактау, соныц шшде адамныц керi эрекетiнiц салдарынан болатын зиянды факторлармен кYрес ете тиiмдi жYргiзiлуi тиiс. Кэдiмгi карагай CYрекдiцдерiнiц санитарлык жагдайын орманшылык тургысынан багалау максатында зерттеу ауданында болган ертердщ келемi мен каркындылыгы зерттелдi. Себебi ерт болган ауданныц санитарлык жагдайы темен, ертец аудан толык тазартылмаган жэне толык табиги жацгырумен калпына келмеген. Резерват ауданында Yлкендi-кiшiлi 2588 ерман ерт жагдайы тркелген, олардыц жалпы келемi 76,3 мыц га, соныц шшде орманмен камтылган аудан 51,2 мыц га.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1.Предупреждение распространения лесных пожаров и современные способы их тушения в ленточных борах Прииртышья./В.А. Архипов, Е.В. Архипов // Сохранение лесов и увеличение лесистости территории Республи ки. Т. 1 - Астана: 2014. - С. 384-457
2.Архипов Е. В. Природа и динамика пожаров в лесных экосистемах Казахстана и последствия / Е. В. Архипов // Рациональное использование почвенных и растительных, ресурсов в экстремальных природных условиях. - Улан-Удэ: 2012. С. 173-174
3.Современное состояние искусственных сосновых насаж дений в ленточных борах Прииртышья / С.И. Искаков, Ж.Т Жорабекова, М.М Елемесова // Развитие «зеленой экономики» и сохранение биологического разнообразия: Материалы междунар. науч.-практ. конф. - Щучинск, 2013. - С. 117-123.
4.Байзаков С.Б., Медведев, А.И., Искаков, С.И. Временные рекомендации по восстановлению гарей в ленточных борах Прииртышья / С.Б. Байзаков, А.И. Медведев, С.И. Искаков. - Алматы : ^айнар, 2010. - 36 с.
5.Архипов В.А. Исследование лесных пожаров в ленточных борах Прииртышья / В.А. Архипов, Е.В. Архипов // Сохранение лесов и увеличе ние лесистости территории республики. 2007-2014 гг. - Щучинск: ТОО «КаЗНИИЛХА». 2014(а). С. 385-391.
6.Марченко В.П. Горимость ленточных боров Прииртишья и пути её минимизации на примере ГУ ГЛПР «Ертыс орманы» / В. П. Марченко, С. В. 135 Залесов // Вестник Алтайского аграрного государственного университета. - 2013. - № 10 (108). С. 55-59.
7. Архипов Е.В. Лесопожарная ситуация в республике Казахстан / Е. В. Архипов, В. А. Архипов // Наука - инновационному развитию лесного хозяйства. Матер. междун. науч. -
практ. конф., посвященной 85 - летию образо вания Института леса НАН Беларуси. - Гомель: 2015 (а). С. 225 - 22
8. Архипов, Е. В. Зависимость распространения пожаров в лесных эко системах Казахстана от метеорологических условий / Е. В. Архипов, П.Ж. Кожахметов, А. В. Чередниченко // Вопросы географии и геоэкологии. - Ал маты: 2011. - № 3. - С. 41-46.
9. Малиновских А.А., Куприянов А.Н. Пирогенные сукцессии в равнинных сосновых лесах южной части Западной Сибири. - Новосибирск: Изд-во СО РАН, 2015. - 208 с.
10. Архипов, В. А. Пожарная опасность и горимость лесов пустынной зоны Казахстана / В. А. Архипов, В. С. Каверин // Современное состояние лесного хозяйства и озеленения в республики Казахстан - Щучинск: 2007. С. 22-27.
11. Архипов Е.В. Возможный метод рекогносцировочного определения неблагополучного состояния сосняков / Е. В. Архипов // Защита леса - инновации во имя развития // Бюллетень пост. комиссии ВПРС МОББ по биоло гической защите леса. - Пушкино: ВНИИЛМ. 2013. вып. 9. С. 11-14.
12.Архипов Е.В. Возможный метод рекогносцировочного определения неблагополучного состояния сосняков / Е. В. Архипов // Вестник СГУ им. Шакарима. - 2013. - № 1. - С. 135-137.
13.Малиновских А.А. Особенности флористических комплексов на гарях югозападной части ленточных боров Алтайского края // Биоразнообразие, проблемы экологии Горного Алтая и сопредельных регионов: настоящее, прошлое, будущее: матер. науч.-практ. конф. -ГорноАлтайск, 2008. - С. 70-73.
14.Малиновских А.А., Куприянов А.Н. Экологическая структура флоры гарей и этапы их зарастания в равнинных сосновых лесах Алтайского края // Сибирский экологический журнал. — 2013. — № 5. — С. 653-660.
СОДЕРЖАНИЕ
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
IBRAGiMOV F.N., 9LiYEVA G.O.
UMUMT8HSILIN M8ZMUNUNDA ЭНАТЭ OLUNAN ВЭ^ TЭCRUBЭSININ PAYLA!?ILMASI PROSESININ DEMOKRATIK ЭSASLARLA FORMALA!?DIRILMASI..............3
IBRAGiMOV F.N., iMANOVA A.B.
UMUMTЭHSIL MЭKTЭBLЭRININ XI SINFINDЭ "LIMIT" TЭDRIS VAHIDI UZRЭ MATERIALLARIN MЭNIMSЭDILMЭSI TEXNOLOGIYASI.........................................................13
МАЧ.ИДОВ У.М.
ОМИЛХОИ ТАШАККУЛ ДОДАНИ КАСБИЯТИ ОМУЗГОРОНИ ОЯНДАИ СИНФХ.ОИ ИБТИДОЙ-МУСИКЙ ДАР МАШFУЛИЯТХОИ СОЗХОИ МУСИКЙ (ФАРДЙ)................................24
РАЧДБОВА С.Ч,., САИДОВА Р.Р.
ТАЪЛИМИ МАСЪАЛАХОИ МАТНЙ ХДМЧУН ТАКМИЛИ ТАФАККУРИ НАЗАРИЯВИИ ХОНАНДАГОН.............................................................29
IBRAGiMOV F.N., C9BRAYILOVA N.B.
ORTA UMUMTЭHSiL SЭViYYЭSiNDЭ RIYAZIYYAT FЭNNi UZRЭ "OLgMЭLЭR" MЭZMUN ХЭТЛ ELEMENTLЭRiNiN MЭXSUSi XUSUSiYYЭTLЭRiNiN iNTERPRETASiYASI...35
MARMYSH Y.V., KLACHKO I.K.
FUTURE-PROOF CLASSROOM TECHNOLOGY FOR UNIVERSITY STUDENTS...............................47
ИМАНОВА А.Б.
ТЕХНОЛОГИЧЕСКИЕ И ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ НАПРАВЛЕНИЯ ИССЛЕДОВАНИЯ ТОЧЕК РАЗРЫВА ФУНКЦИЙ.........................................54
M9MM9DOVA A.R.
UMUMTЭHSiL MЭKTЭBLЭRiNDЭ BiOLOGiYA FЭNNiN TЭDRiSiNDЭ FЭNLЭRARASI iNTEQRASiYA..............................................................61
K9RiMLi Z.M., H9S9NOVA R.K., M9MM9DOVA L.N.
UMUMTЭHSiL MЭKTЭBLЭRiNDЭ FiZiKA FЭNNiNiN TЭDRiSiNDЭ STEAM-
TEXNOLOGiYASININ TЭDBiQi iMKANLARI...65
РОДИНА Ю.Д.
РЕАЛИЗАЦИЯ ПРИЕМОВ ТЕХНОЛОГИИ РАЗВИТИЯ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ ЧЕРЕЗ ЧТЕНИЕ И ПИСЬМО НА УРОКЕ ЛИТЕРАТУРЫ В СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ (НА МАТЕРИАЛЕ РАССКАЗА А. П. ЧЕХОВА «СЕЛЬСКИЕ ЭСКУЛАПЫ»)...................................69
BABAYEVA V.9.
iNGiLiS DiLiNDЭ HECA VURGUSU VЭ ONUN TЭDRiSi YOLLARI......................................................76
ГРИГОРЯН Т.Г.
О РОЛИ ПРЕПОДАВАТЕЛЯ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОРИЕНТИРОВАННОМУ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ СТУДЕНТОВ-МЕДИКОВ ЕГМУ...........80
НАЛБАНДЯН С.Р.
УЧЕБНИКИ ПО РУССКОМУ ЯЗЫКУ ДЛЯ СТУДЕНТОВ-МЕДИКОВ: НОВОЕ ВРЕМЯ, НОВЫЕ ПОДХОДЫ....................................................83
ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
АSAD Q.
AZЭRBAYCANLILARIN ERMЭNiSTAN SSR-DЭN DEPORTASiYASININ HЭYATA KEgiRiLMЭSi...............................................................88
РУСТАМОВА А.С.
ОБЗОР ТРУДОВ ИЗДАННЫХ В РОССИИ ОБ АЗЕРБАЙДЖАНО - РОССИЙСКИХ СВЯЗАХ...........................................................................94
КАДИРА В.Н.
ИСТОЧНИКИ ПО ИЗУЧЕНИЮ АНТИФЕОДАЛЬНОЙ БОРЬБЫ БЕЛОРУССКОГО И УКРАИНСКОГО НАРОДОВ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ XVI - ПЕРВОЙ ТРЕТИ XVII В............................................................................101
МЕДИЦИНСКИЕ НАУКИ
ОСИПОВ Ю.В., ЛАБУНЬ А.И., ВОРОНЕЦ О.А.
ХАРАКТЕРИСТИКА ПЕРВИЧНОЙ ИНВАЛИДНОСТИ ДЕТСКОГО НАСЕЛЕНИЯ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ ВСЛЕДСТВИЕ ИДИОПАТИЧЕСКОГО СКОЛИОЗА.................108
ВАЛДОШОВА С.Ш., ДОДХОЕВА М.Ф., АБДУЛЛАЕВА Р.А.
ОПТИМИЗАЦИЯ ПРЕГРАВИДАРНОЙ ПОДГОТОВКИ И ВЕДЕНИЯ БЕРЕМЕННОСТИ ЖЕНЩИН С ТУБЕРКУЛЁЗОМ..........................115
ХИМИЧЕСКИЕ НАУКИ
ТАШРИФЗОДА ХОЛЗОДА Б.К.
ХУСУСИЯТХ.ОИ НАЗАРИЯВИИ ТАШКИЛИ КОРХОНАХ.ОИ САНОАТИ КУХ.Й ДАР ШАРОИТИ ЧУМХ.УРИИ ТОЧ,ИКИСТОН.......163
MUSTAFAYEVA A.M., 9LIYEVA Z.9., BAX§IYEVA G.S.
BLOCKCHAIN VO MOLUMAT MBXFiLIYi......169
АЛИЕВ Т.А., ГАСАНОГЛУ Я.М., МАМЕДОВА Г.А., СЕИДОВА Ф.Ф.
ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЕ НЕКОТОРЫХ СОЛЕЙ АЛКИЛФЕНОЛСУЛЬФОКИСЛОТЫ (АФСК) НА КОРРОЗИЮ СТАЛИ МАРКИ С1-20 В ДВУХФАЗНОЙ СИСТЕМЕ 0,1 N ВОДНЫЙ РАСТВОР-КЕРОСИН В СОСТАВЕ КОНСЕРВАЦИОННЫХ ЖИДКОСТЕЙ...........121
ASGAROV R.A.
DIRECTIONS OF STIMULATING THE EXPORT OF AGRICULTURAL PRODUCTS IN MODERN CONDITIONS.............................................................175
GURBANZADE A.A.
THE PROBLEM OF FOOD SUPPLY IN THE GLOBAL ENVIRONMENT.....................................180
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ
ХАССАН А.М., МАДИЯРОВА Д.М.
РАЗВИТИЕ ЦИФРОВИЗАЦИИ ЭКОНОМИКИ В СТРАНАХ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АФРИКИ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ................................................................125
ЮЗБАШИЕВА Г.З., АБАСОВА С.Г., ЮЗБАШИЕВ И.Г.
ИНВЕСТИЦИИ, ПРИБЫЛЬ И ДОБАВЛЕННАЯ СТОИМОСТЬ: СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ДАННЫХ В СТРАНАХ ПОСТСОВЕТСКОГО ПРОСТРАНСТВА.....................................................129
БЕЛЯЕВ В.В., ЕГОРУШКИНА Т.Н., МИНАЕВ В.С., КУЗНЕЦОВ Г.В.
СОВРЕМЕННЫЕ ВЫЗОВЫ МИРОВОЙ ЭКОНОМИКИ: ФАКТОРЫ РОСТА И ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ.....................................139
РАХИМОВ З.С., МАХСУМОВ И.Б., РАУПОВ Н.М.
ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ ЭФФЕКТИВНОГО РАЗВИТИЯ ЭНЕРГЕТИКИ И ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ..........145
APOSTOLOV A.
RISK, TRENDS AND DEVELOPMENTS IN THE EUROPEAN FINANCIAL SYSTEM: IMPACT ON THE EU SECURITIES MARKETS (20212023)...........................................................................152
ABBASOV A.F.
GLOBALIZATION AND THE PROBLEM OF STRUCTURAL CHANGES IN THE NATIONAL ECONOMY..................................................................185
ALLAHYAROVA A.F.
THE IMPACT OF FOOD INFLATIONS ON THE BALANCE IN THE FOOD MARKET....................193
TEXHHHECKHE HAyKH
SALMANOVA S.S., YUSiFOV N.9..
PUA-DA OPTiK SORF NAViQASiYASI...........
.198
§ABANOVA &Э.
iNFORMASIYA TЭHLUKЭSiZLi VЭ KiBERCiNAYЭTLЭR...............................................203
ALIYEVA E.Z.
iNFORMATiKANIN TЭDRiSiNDЭ SUNi iNTELLEKTDЭN iSTiFADЭ OLUNMASI METODLARI..............................................................208
ГАСАНГУЛИЕВА М.М., ПАШАЕВА Н.И.
ПРИНЯТИЕ МОБИЛЬНОГО БАНКИНГА: ДЕКОМПОЗИРОВАННАЯ ТЕОРИЯ ПЛАНИРУЕМОГО ПОВЕДЕНИЯ С ВОСПРИНИМАЕМЫМ ДОВЕРИЕМ................212
АЛИЕВА Э.З.
МЕХАНИЗМЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ ИНТЕРНЕТ-ЭКОНОМИКИ........220
