CC BY
11БАУМ ТОГАЙЫНЬЩ ДЕМАЛЫС ОРЫНЫ РЕТ1НДЕГ1 Р0Л1
О.АДАЛЦАН, АБАЕВА Ц.Т., ЦОЖАБЕКОВА А.Ж.
^азак улттык аграрлык зерттеу университет!
Аннотация: Баум тогайы саябац аймагы 1894 жылы салынган. Алматы цаласыныц солтYстiк бвлтнде Сейфуллин мен СYйiнбай дацгылдарыныц арасында орналасцан жасанды жасыл алцап. Жалпы ауданы 139,5 га.ген жоспар квгалдандыру аймацтарына бвлтген. Квгалдандыру аймацтары арасындагы байланыс негiзгi аллеямен жэне серуендеу жолдарымен ЖYзеге асырылады. Бас жоспарда ойын алацдары, спортца арналган алац, иттердi серуендетуге арналган алац жобаланган. Yлкен Алматы каналыныц аймагында шагын сэулет нысандары орналасцан. СYйiнбай дацгылыныц жагында турац аймагы орналасцан. Саябацца тру Yш тру тобы арцылы ЖYзеге асырылады. Бiрiншiсi-РысцYлов, екiншiсi-СYйiнбай дацгылы, Yшiншiсi-жеке сектордыц тургын аймагы. Баум тогайын цайта цуру цала тургындары мен цонацтарына бару Yшiн цаланыц осы аумагын жандандыруга квмектеседь Сондай-ац, бул цаланыц келбетт тек жацсы жацца жацсартады, сонымен цатар Баум тогайын цалпына келтiрудiц мацыздылыгын арттырады, вйткеш ол осы аумацты квгалдандыру, жандандыру реттде бередi, бiрац сонымен бiрге цаланыц келбетт жацсартады жэне адам агзасындагы терморегуляцияга оц эсер етедi, ягни цан цысымын турацтандырады, физикалыц жагдайды жацсартады жэне квцiл-кYйдi квтередi.
Клт свздер: урбанизациялыц аумацтар, рельеф, гипертермия, флористика, фитоценетика, инвентаризация, шаруашылыц шаралар, алцаагаштар, агаш таксациясы, санитарлыц кесу, жеке агаштар, топ агаштар, всктдер, квартал, картографиялыц материалдар.
Эдктеме мен багдарламалык зерттеу келем1 келес1 сурактарды камтыйды:
1. Баум тогайыныц аумагын зерттеу олардьщ максатына сэйкестшн багалау.
2. Орман екпелершщ рельеф элементтерше, топырактарга гидрологиялык режимге сэйкес келуш зерттеу.
3. Агаш турлершщ ассортимент^ оларды к¥райтын турлердщ eсуi мен куш.
4. Алка агаштардыц адамныц жалпы жагдайына эсерш зерттеу
^аладагы коршаган ортаныц сапасын коргау жэне жаксарту мэселелерш шешуге багытталган кала курылысы ю-шаралары жуйесшде жан-жакты сауыктыру жэне коршаган ортаны коргау касиеттершщ тутас кешеш бар алкаагаштар ерекше орын алады. Олардыц бiрi — микроклиматтыц жайлылыгын арттыру. Жалпы калалык жэне орамшшк алкаагаштар санитарлык-гигиеналык тургыдан да каланыц мацызды жэне мiндеттi элементi болып табылады.
Бiрден айта кету керек, алкаагаштар туралы, кала тургындарыныц тыныс алуы Yшiн оттепшц жалгыз ^3i ретiнде, ешкандай гылыми негiз жок. Атмосферадагы оттегшщ мeлшерi соцгы 200 миллион жыл iшiнде 21% децгешнде сакталды. Осы уакыт iшiнде еамдштер мен жануарлардыц оттегшщ бeлiнуi мен тутынылуы, оныц байланысуы жэне жаhандык геохимиялык циклге катысуы арасында туракты тепе-тецдш калыптасты.
Баум тогайыныц аумагында агаштардыц 49 тYрi eседi, оныц 7 тYрi кылкан жапыракты жэне 42 жапыракты. Жапыракты турлердщ 8 тYрi жумсак жапыракты, 16 катты жапыракты жэне 18 жемiс жэне сэндш. Агаш - бута кабатыныц тYрлерiнiц жалпы курамында осы табиги аймак пен биiктiк белдеуiне тэн агаштардыц тек 11 тYрi жэне буталардыц 4 тYрi бар. ^алган 38 агаш тYрi мен 11 бута-СолтYCтiк Тянь-Шань тау бeктерiне тэн емес кершшес eсiмдiктер. Жогары шeптесiн eсiмдiктер тYрлерiнiц саны шамамен 118 тYрдi курайды. Сондай - ак,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тогайда папоротниктщ 1 TYpi (споралы), ал TeMeHri eсiмдiктерде сацыраукулактардыц 7 TYpi жэне муктердщ бipнеше TYpi тipкелген. Ец Yлкен флористикалык жэне фитоценотикалык эpтYpлiлiк жайылмалык экожYЙелеpде байкалады. Heri3ri аумакта флораныц курамы нашар, арамшептер кец таралган. "Баум тогайы" мемлекеттiк табигат ескеpткiшi ез аумагында туpизмдi дамытудыц жаксы элеуетiне ие. Мунда туpистiк кызметтщ келесi багыттары табысты дамуда: - гылыми жэне танымдык туризм. Аумакта олардыц пайда болуы мен дамуыныц эpтYpлi тарихы бар тогайлардыц жасыл екпелершщ курамында. Тогайда жануарлар мен кустардыц кептеген тYpлеpi мекендейдi. Муныц бэpi табигат эуескойлары мен биологиялык эpтYpлiлiктiц жеке топтарын зеpттейтiн мамандар Yшiн жаксы базаны камтамасыз етедi.
Тогайга эр тYpлi багытта енетiн аллеялар, жолдар мен жолдардыц жаксы дамыган желiсi бар. Олардыц бip бeлiгi асфальт жабыны бар, бip бeлiгi топырак, бipак велосипедпен жYPУге болады. Мунда велосипед жарыстары мен жаттыгулары етюзшедь
Зерттеулер Алматы каласындагы Баум тогайында 2021-2023 жылдар аралыгында жYpгiзiлдi.
Зерттеудщ максаты мен м1ндеттер1: ыстык маусымда адамдар демалу Yшiн пайдаланатын орман екпелершщ микроклиматын зерттеу. Зерттеу мшдетше мыналар кipедi: орман екпелершщ сабактастыгын, тукымдык курамын, конструкциясын аныктау, оларды курудыц агротехникасын, оныц iшiнде топыракты негiзгi eцдеудi, агаш тYpлеpiнiц ассортиментш, отыргызу материалыныц жасын, жас екпелеpдi суару нормаларыныц меpзiмдеpiн, оларга ^^м жасау жумыстарын жYpгiзу тэсiлдеpiн эзipлеу.
Гылыми жаналык: Алгаш рет ыстык маусымда адамдарды тiкелей кYн сэулесшен коргау Yшiн колданылатын орман екпелеpi аныкталып, зерттелуде.
Жылу соккысы-гипертермияныц бip тYpi. Ерекшелш-гипертермияныц жедел дамуы, дене температурасыныц (тiк шектщ) eмipге каушт мэндеpiне 42-43°С-ка тез жетуi. жылу соккысы-бул гипертермияны eтеу кезещне тэн адаптивт терморегуляторлык процестердщ тез саркылуы мен бузылуыныц салдары. Жылу соккысыныц себептеpi жылу соккысыныц ец ^п тараган себептеpi жогары каркындылыктагы жылудыц эсеpi жэне/немесе оpганизмнiц сырткы ортаныц жогары температурасына бейiмделу механизмдеpiнiц тeмен тиiмдiлiгi болып табылады [1].
^н соккысы-гипертермиялык кYЙлеpдiц бip тYpi. Оныц себебшен де, даму механизмдеpiнен де гипертермиядан бipкатаp айырмашылыктары бар. ^н соккысыныц себебi-кYн радиациясыныц энергиясыныц ripi агзаларга тiкелей эсеpi [1].
^алалардагы алкааFаштаpдiц функциялары баскаша-атмосфералык ауаны химиялык ластанудан тазарту, олардыц калалык климатка жаFымды эсеpi жэне шу децгешн тeмендету. Муны калада жасыл желектер жуйесш дамытудыц сауатты, Fылыми непзделген стратегиясын эзipлеу жэне бурыннан бар кeгалдандыpылFан аумактармен жумыс iстеу Yшiн тYсiну eте мацызды.
^оpшаFан ортаны коpFау функцияларын орындау Yшiн алкааFаштаp белгш бip дизайнFа ие болуы керек. ^алыцдатылFан аFаш отыpFызу атмосфераны eзiн-eзi тазаpтуFа аз кeмектеседi. Олардыц тэждершщ астында ауа токырайды, батпактанады, ауада патогендш микpооpганизмдеpдiц кeбеюiне колайлы жаFдайлаp жасалады. Сонымен катар, тек жарык пен дем алатын тэждеpдiц астында топыракты ть^ыздаудан, кептipуден жэне шацнан коpFайтын толыкканды шeптi жамылFы пайда болады. [3]
Зерттеу аймаFыныц сипаттамасы зерттеу аймаFы Алматыныц батыс бeлiгiнiц таулы-шeлейт аймактарын камтыды
Жасыл желектердщ кeлецкесiнде кала туpFындаpыныц демалуы Yшiн колайлы жаFдайлаp жасалатыны белгш. Осыпан байланысты бутакты шегipшiн, тYктi шегipшiн,шынаp жапыракты Yйецкi, кэдiмгi еменнщ кeлецкесi зерттелген [1, 2].
Осыпан байланысты бiз кeлецке тYзетiн тшмдшктщ негiзгi компоненттеpiнiц бipi-аFаштаpдыц астындаFы топырак бетiндегi кYнделiктi температураныц тeмендеу динамикасын
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
зерттедш. Осы максаттар Yшiн ауданы 1 га екпе тацдалды, онда 3,5 м-25 м-ден бастап эр тYрлi агаштар мен буталардыц 200 данасы жэне непзшен биотоптарда орналаскан желектршщ орташа мeлшерi 4х4 м болды.
Бакылау алацдарын орналастыру, агаш шатырларыньщ астына жэне ашык жерге топырак Yстi термометрлерiн орнату, термометрлердщ керсетюштерш жазу колданыстагы усынымдарга сэйкес жYргiзiлдi.
Бакылаулар бес рет кайталанып жYргiзiлдi жэне олардыц нэтижелерi 1-кестеде келтсршген.
1-кесте-жасыл желектердщ келецкесшде жэне ашык жерде топырак бетшщ температурасыныц динамикасын бакылау нэтижелерi._
Бакылау орыны Бакылау уакыты Топырак бетшщ температурасы кайталанулар бойынша, 0С Орташа, темпера тура, 0С Температу ра айырмашы лыгы , 0С
I II III IV V
Баум тогайындагы орман екпелершщ келецкесшде 11 16.3 17.6 17.2 14.4 13.9 15,9
12 17.2 11.3 18.3 15.4 14.4 15,3
13 18.9 13.4 21.6 16.9 15.7 17,3
14 20,1 15.1 23.4 17.8 17.3 18,7
15 11.2 18.9 25.9 20.9 21.4 19,7
16 20.2 15.2 22.3 21.3 25.0 20,8
Ашык алацда 11 26.5 27.7 27.5 24.0 23.3 25,9 +10
12 27.5 31.2 28.0 25.5 24.0 27,2 +11,9
13 28.7 33.2 31.5 26.2 25.5 29,0 +11,7
14 30.2 35.3 33.7 27.0 27.6 30,8 +12,1
15 31.2 38.2 35.0 30.0 33.0 33,5 +13,8
16 30.4 35.5 33.6 30.0 33.0 32,5 +11,7
Одан кершш тургандай, топырак бетшщ температурасыныц жогарылауы жэне екi жагдайда да сагат кYндiзгi 16 га дейiн байкалады. Бул ретте, бес рет кайталанудыц орташа алынган орташа мэнiне сэйкес, тYCтен кейiнгi кезецде алкаагаш келецкесшдеп топырак бетiнiц температурасы шамалы кeтерiледi - сагат 11 де 15,9 0С-тан сагат 16 те 20,8 0С-ка дейiн. Бул жагдайда температура керсетюштершщ айырмашылыгы 4,9 0С курайды, бул 1 сагатка есептегенде 1,9 0С-ка eзгерiс экеледi.
Алкаагаштыц келецкесшдеп топырак бетшдеп температурадан айырмашылыгы, ашык учаскенiц топырак бетiнiц температурасы катты кызады сагат 11 де 25,9 0С-тан сагат15 те 33,5 0С-ка дейiн. 4 сагат iшiнде температураныц жогарылауы 1 сагатка есептегенде 7,6 0С немесе 3,5 0С болады.
Жылудыц жогарылауы кезецiнде ашык учаскенщ температурасыныц ец каркынды кeтерiлуi сэйкесiнше 11-ден 13 сагатка дешн 3,90 жэне 6,40 С-ка дешн байкалады, содан кейiн температураныц eсуi 3,2-ге дейiн жэне одан эрi 0,80 С-ка дейiн тeмендейдi. Жалпы, зерттелетiн уакыт шегiнде алкаагаштыц келецкесшдеп топырак бет ашык учаскеге караганда 17,4...23,60 С-ка аз кызды. Осы айырмашылыктардыц дурыстыгын багалау Yшiн алынган материалдар 2-кестеде келтiрiлген екi факторлы дисперсиялык талдауга ушырады.
Жалпы, зерттелетш уакыт шегiнде жасыл кецiстiктiц келецкесшдеп топырак бет ашык учаскеге караганда 17,4...23,60 С-ка аз кызды. Осы айырмашылыктардыц дурыстыгын багалау Yшiн алынган материалдар 2-кестеде келтршген екi факторлы дисперсиялык талдауга ушырады.
2-кесте - ашык кещспктеп екпенщ келецкесшдеп топырак бетiндегi температура арасындагы айырмашылыкты eKi факторлы дисперсиялык талдаудыц корытынды сипаттамалары_
Дисперсия Квадрат суммасы Бостык дэрежеа Орташа квадрат F05
Жалпы 8775,5 59 - - -
Аумактар (А) 7521,9 1 7521,9 1419,2 4,03
Уакыт белш(В) 881,2 5 176,2 33,2 2,40
взара эрекеттесу (АВ) 116,7 5 58,3 11 2,40
^алдык (катeлiктeр) 255,7 48 5,3 - -
2-кестеге сэйкес, топырак бетшщ температурасындагы салыстырмалы айырмашылыктар барлык жагдайларда сeнiмдi (FF>F05) - учаскелер арасында (1419,2>4,03), бакылау мeрзiмдeрi арасында (33,2>2,40) жэне олардыц езара эрeкeттeсуi бойынша (11>2,40). Одан керiнiп тургандай, топырактыц бeткi температурасын келецкедеп кайталанулар бойынша езгeрiп отырады екпелер 4,4....8,3 0С жэне ашык учаскeдeгi температура мэндершщ езгeруiнeн eдэуiр асады (1,1 ...5,0 0С).
1-графикте кYндiзгi уакытта екпелер тэждершщ астында жэне олардан агаштардыц биiктiгiнeн 30 есе кашыктыкта, ашык жерлерде, ягни екпелердщ эсершен тыс топырак бетшщ температурасыныц динамикасы кeлтiрiлгeн.
1-кестеден алынган орман екпелершдеп топырак бетшщ температурасыныц керсeткiштeрi 100 жылдык орман eкпeсi астындагы топырак бетшщ температурасыныц езгеру барысын кайталайтыны шыгады. Бiрак тек жас орман екпелершщ астындагы жэне ашык жерлердеп жер бeтiнiц температурасы 100 жылдык екпеге караганда жэне оныц жанында бiршама жогары. Жeргiлiктi уакыттагы 11 сагатта ашык учаскeдeгi топырак бетшщ температурасы 280С-ка жeтeдi, топырак бетшщ максималды температурасы 14 сагатка тYсeдi жэне ол 390С курайды, 16 сагатта 310С-ка дeйiн темeндeйдi. Орман екпелершщ шатыры астында топырак бетшщ температурасы 11 сагат iшiндe 250С-тан не 12 сагат iшiндe орман екпелершдепдей бiршама темeндeйдi (350С-ка дешн) немесе шамалы кетeрiлeдi.
ашык алацда ---------------келецке астында
Сурет 1-ашык учаскеде жэне жас орман екпелершщ шатыры астында топырак бетшщ температурасыныц кYндiзri жYрiсi.
Алайда, жалпы алганда, 100 жылдык орман екпесшщ жанындагы Ашык учаскедегiдей, жас орман екпесшщ жанындагы Ашык учаскеде бакылау кезещндеп топырак бетiнiц температурасы оцтайлы температурадан едэуiр жогары жэне 10С-ка артады. жас екпелердiц шатырыныц астында сагат 11-ден 16-га дейiн топырак бетшщ температурасы 11-210с аралыгында болады, барлыгы кеп eспейдi ашык жерлерде жэне жас екпелер астында топырак бетшщ температурасындагы айырмашылыктар 25-34 с жетедь 100 жылмен салыстырганда жас орман екпелершде 5,10 жэне 15 см терецдште топырактыц тез жылынуы (график1).
Орман екпелерiнiц жогары тшмдшгше CYЙене отырып, Баум тогайы екпелершщ кeлецкелi тиiмдiлiгi туралы мэселе езект! болып отыр. Бул зерттеулер бiрiншi рет жYргiзiлуде. Олардыц нэтижелерi кeлецкелi касиеттерi жогары екпелердi зерттеу осындагы агаштардыц егу технологиясын тYзетуге мYмкiндiк бередi.
^ала тургындарыныц жайлылыгы Yшiн кeлецкелi екпелердiц тиiмдiлiгi, ец алдымен, агротехникалык iс-шаралар жYЙесiн негурлым утымды тацдау есебiнен алынатын ылгалдыц жиналуына байланысты екенiн атап eтемiз. Бул жагдайда топыракты негiзгi ецдеу эдiсiне ерекше назар аударылады. ^ургак аймактагы зерттеулерде Топыракты eцдеудi кара пар жYЙесi бойынша, соныц iшiнде плантациялык жер жырту аркылы жYргiзу усынылады.
Агаш тYрлерiнiц ассортиментi колданыстагы орман екпелерш зерттеу кезiнде тiкелей аныкталды -белгiленген тэжiрибелер бойынша.
Орман екпелершде кездесетш агаш тYрiнiц кандай да бiр тYрiн нактылау Yшiн [5,6,7,8] тшсп аныктамалыктар пайдаланылды, ал орман екпелерш зерттеу кезшде В.В. Огиевский мен А. А. Хиров эдютемес непзге алынды [89]. Бул ретте орнатылды:
1)екпелердiц шыгу тегi (табиги, дакылдар);
2) жер санаты;
3) непзп тукым жэне оныц жасы, жасы;
4) iлеспе тукымдар жэне олардыц жасы, жасы;
5) тау жыныстарыныц курамы, орын ауыстыру схемасы;
6) отыратын орындарды орналастыру;
7) желектрдщ астасуы;
8) отыргызу материалыныц сипаттамаларыныц дакылдары бойынша жалпы мэлiметтер, куру тэсш (себу, отыргызу), агротехникалык жэне орман шаруашылыгы кYтiмдерiнiц болуы, сакталуы;
9)дщнщ диаметрi, см;
10) биiктiгi, м;
11) аурулар мен зиянкестер;
12) eздiгiнен себу жэне e^rn Yлгiлерiнiц болуы;
13) екпелердiц жай-кYЙiн жаксарту Yшiн кажеттi iс-шаралар;
Тэждердiц жабылуы тeрт санат бойынша багаланатынын тYсiндiрейiк-жабык емес, ашык жабык, орташа жабык, тыгыз жабык.
1-кесте-таксаторлык журналы-Баум тогайы-60 квартал
Орман HOMepi ' S "ч O ю Екпе санаты 'о, |Р и с и ш TYpi немесе атауы жасы, жыл м • П 'н и "53 w Диаметр в см Жагдайы зиянкестер аурулар Шаруашылык ю-шаралар саны, шт.
60 1 1 Роща Шелковица белая 15 6 12 Сау агаштар (КСО-1) Желектщ калыптасуы 1
60 2 1 Роща Вяз шершавый 25 6 16 Сау агаштар (КСО-1) Желектщ калыптасуы 1
60 3 1 Роща Шелковица белая 15 6 12 Сау агаштар (КСО-1) Желектщ калыптасуы 1
60 4 1 Роща Шелковица белая 25 8 30 Сау агаштар (КСО-1) 1
60 5 1 Роща Вяз шершавый 60 12 64 ^ураган агаштар (КСО-5) Санитарлык кесулер 1
60 6 1 Роща Вяз шершавый 60 3,5 52 ^ураган агаштар (КСО-5) Санитарлык кесулер 1
60 7 1 Роща Вяз шершавый 60 10 76 ^ураган агаштар (КСО-5) Санитарлык кесулер 1
60 8 1 Роща Бузина кистистая Вейгела 10 2 10 Сау агаштар (КСО-1) 1
60 9 1 Роща Клен ясенелистный 35 10 32 Сау агаштар (КСО-1) Желектщ калыптасуы 1
60 10 1 Роща Ясень обыкновенный 50 12 56 Сау агаштар (КСО-1) 1
60 11 1 Роща Вяз шершавый 35 6 26 ^ураган агаштар (КСО-5) Санитарлык кесулер 1
60 12 1 Роща Вяз шершавый 35 10 34 Сау агаштар (КСО-1) 1
Адамдардьщ орман екпелерше эсерш зерттеу
Бул багдарламалык суракты эзiрлеу адамдардыц алагаштарга ерекше эсерiн аныктау, осы эсердщ дэрежесiн аныктау, кала тургындарыныц тогайга келуiн жэне олардыц агаштардыц eсуi мен жай-кYЙiне эсерiн багалау Yшiн кажет.
^ала тургындарыныц белсендi демалу белгшершщ бiрi- топырак эрозиясыныц пайда болуына антропогендiк эсер. Ол жеке сокпактармен кеп мелшерде рекреациялануы аркылы агаштардыц жерге жакын орналасуыныц нэтижесшде тамырлардыц жалацаштануы. Топырак эрозиясы болуы мYмкiн упайлармен кeрсетiлген:
0 балл -эрозия жок
1 балл-топырактагы эрозия 5 см-ге дешн белгiленген
2 балл-топыракта 10 см-ге дейiн эрозия байкалды
3 балл-жер бетiнiц эрозиясы 20 см-ге дешн темендеп, тозуы, дщдерге жакын тамырлардыц 50-% жалацаштануы
4 балл-жер бетшщ эрозиясы 30 см-ге дешн темендеп, тозуы, дщдерге жакын тамырлардыц 70-% жалацаштануы
5 балл-жер бетшщ эрозиясы 50 см-ге дешн темендеп, тозуы, дщдерге жакын тамырлардыц 70-% жалацаштануы
^орытынды
Алкаагаштар атмосфералык ауаны тазартуга жэне желдщ жылдамдыгын темендетуге гана емес, сонымен катар калалык ортаныц температуралык-ылгалдылык режимiн жэне аумактыц инсоляция жагдайларын реттейдi, эсiресе жазда оныц биоклиматтык жайлылыгына белсендi эсер етедь ^алада ыстык ауа-райында колайсыз микроклиматтык жагдайлар туындауы мYмкiн, бул келес факторлардыц эсерiнен адамныц жылу сезiмiн нашарлатады:
а) ашык жерлерде адам тшелей кYн сэулесiнiц эсерiне ушырайды, бул кызып кету кубылыстарын тудыруы мYмкiн;
б) гимараттардыц, кeпiрлердiц, тротуарлардыц жэне топырактыц кабыргаларыныц беттерi шагылыскан сэулелiк энергияныц едэуiр мeлшерiн беред^ бул каладагы ашык жерлердiц радиациялык режимiн нашарлатады, мундай кыздырылган беттердщ сэулеленуi тiкелей кYн радиациясыныц 30-40% курайды;
в) кыздырылган беттердiц жанында ауа температурасы айтарлыктай кeтерiледi.
Демек, ашык, алкаагаштар жок аумакта, тротуарда немесе гимараттарга жакын блокта
орналаскан кала тургыны тiкелей кYн радиациясына гана емес, сонымен катар катты кыздырылган беттердiц косымша радиациясына жэне жогары ауа температурасыныц эсерiне ушырайды.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Литвицкий П.Ф. Нарушения теплового баланса организма: гипертермия, гипертермические реакции, тепловой удар, солнечный удар/ член-корреспондент РАМН, доктор медицинских наук, профессор, заведующий кафедрой патофизиологии// Московской медицинской академии им. И.М. Сеченова - 2010г
2. Лепеско В.В., Рыбашлыкова Л.П. Особенности роста вяза приземистого на бурых почвах Астраханской полупустыни // Изв. вузов. Лесн. журн. 2022. № 3. С. 119-129.
3. Мягков М.С., Губернский Ю.Д. Город, архитектура, человек и климат / М.С Мягков, Ю.Д. Губернский, Л.И.Конова, В.К.Линциевич /Научно-исследовательский институт экологии города// Москва -2007
4. Инструктивные указания по проектированию и выращиванию защитных лесных насаждений на землях сельскохозяйственных предприятий. Москва, «Колос», 1973,с. 20-23.
5. Лопырин Л.И. Важный резерв воспроизводства стада, Журнал «Советская Калмыкия», №446, 1956г.
6. Иванов Н.Ф. Курс овцеводства. М., Сельхозгиз 1950, 501с.
7. Казаков В.М. Стимулирование охоты овец при летней случке. Журнал «Овцеводство», 1961, с.10-13.
8. Безруков И. Некоторые особенности проведения весенней случки овец. Журнал «Сельское хозяйство Казахстана», №6,1960, с.55-58.
9. Даулеткалиев С. Работаем на благо Родины. Журнал «Овцеводство», №4,1963, с.1-4.
10. Кияткин П.Ф. Процесс породообразования овец. Ташкент, «Узбекистан», 1964, 215с.
11.Астапенко П.Д. Некоторые вопросы биометеорологии. Л.,Гидрометеорология издат,1966,с26.
12. Ахмадов Р. Терморегуляция у коров при низких температурах среды. Сб. «Опыт изучения регуляции физиологических функции»:т. ГУ,АН СССР, М.-Л., 1958.
13. Ахмадов Р. Реакция коров на высокую температуру в условиях северо-западной зоны. Сб. «Регуляция обмена тепла и других функции у с/х животных в условиях высоких температур». Краснодар, «Советская Кубань», 1960, с.23-24.
14. Барышников И.А. Влияние различных температурных условий среды на молочную продуктивность и терморегуляцию коров. Совещ. По эколог., физиолог. Тезисы докладов, вып.1, АН СССР, М.-Л.,1959.
15. Барышников И.А. Влияние различных факторов среды на продуктивность и терморегуляцию сельскохозяйственных животных. Сб. «Регуляция обмена тепла и других функции у с/х животных в условиях высоких температур». Краснодар, «Советская Кубань», 1960, с.25-30.
16. Макевнин С.Г. Поведение овец кавказской породы в условиях полупустыни юго-востока СССР. В. кн:«Физиологические основы сложных форм поведения», АН СССР,М-Л.,1962.
17. Макевнин С.Г. Поведение овец кавказской породы в условиях полупустыни юго-востока СССР. В. Кн: «Сложные формы поведения», М.-Л., «Наука», 1965.
18. Музафаров К.Ф. , Терехина М.Г. Основные внутренние незаразные болезни овец. Сб. «Тонкорунное овцеводство», «Ставрополь», 1960, с.257-286.
19. Музафаров К.Ф. , Терехина М.Г. Летние теневые площадки для ягнят. Сб. «Тонкорунное овцеводство», «Ставрополь», 1960, с. 149-156.
20. Терентьев Ф.А. и Стефанова Е.П.Перегревание организма-одна из причин легочных заболеваний в степной зоне. Журнал «Ветеринария»,№8, 1955, с. 54-57.
21. Клейнбек Я., Петров В.М. и др. О заболеваемости ягнят бронхо-пневмонией. Журнал «Ветеринария»,№8, 1960, с.51-55.
22. Юнусов С. Влияние высокой температуры среды и мышечной деятельности на газовый обмен и минутный обмен сердца у домашних и диких животных. Автореферат диссертации. Институт физиологии им. И.П. Павлова,1962,27с
23. Касьянов Ф.М. Рекомендации по созданию защитных лесных насаждений для повышения продуктивности животноводства Волгоград, 1967, 20с.
24. Кожабекова А.Ж. Совершенствование технологии создания зеленных (древесных) зонтов на пастбищах аридной зоны юго-востока Казахстана / А.Ж.кожабекова // Алматы 2022
