CC BY
1127. Huscher, C.S. Endoscopic right thyroid lobectomy / C.S. Huscher, S. Chiodini, C.Napolitano [et al.] // Surg. Endosc. - 1997. -Vol. 11. - P. 877
28. Meskhi I., Sikharulidze E., Lomidze N. et al. Effectiveness of percutaneous ethanol injection therapy in benign nodular and cysticthyroid diseases: 12_month follow_up experience // Georgian Med. News. 2006. V. 140. P. 7-10.
29. Miccoli P. Minimally invasive video-assisted thyroidectomy: reflections after more than 2400 cases performed / P. Miccoli, M. Biricotti, V. Matteucci [et al.] // Surg. Endosc. - 2016. - Vol. 30, №6. - P. 2489-2495.
30. Papini E. et al. Percutaneous laser ablation of benign and malignant thyroid nodules // Curr. Opin. Endocrinol. Diabetes Obes. -2008. - Oct. - V.15 (5). - Р.434-439.
31. Park C.S. Minimally invasive open thyroidectomy / C.S. Park, W.Y. Chung, H.S.Chang // Surg. Today. - 2001. - Vol. 31. - Р. 665-669.
32. Sahm M. Long-term cosmetic result after minimally invasive video-assisted thyroidectomy / M. Sahm, B. Schwarz, S. Schmidt // Surg. Endosc. - 2011. - Vol. 25. -Р. 3202-3208.
33. Solymosi T., Gal I. Treatment of recurrent nodular goiters with percutaneous ethanol injection: a clinical study of twelve patients // Thyroid. 2003. V. 13. P. 273-277.
34. Wang Y.C. Robotic thyroidectomy versus conventional open thyroidectomy for differentiated thyroid cancer: meta-analysis / Y.C. Wang, К. Liu, J.J. Xiong [et al.] // J. Laryngol. Otol. - 2015. - Vol. 129, №6. - Р. 558-567.
35.Zhang, P. Meta-analysis of comparison between minimally invasive video-assisted thyroidectomy and conventional thyroidectomy / P. Zhang, H.W. Zhang, X.D. Han [et al.] // European Review for Medical and Pharmacological Sciences. -2015. - Vol. 19. - Р. 1381-1387.
СОВРЕМЕННЫЕ МЕТОДЫ ДИАГНОСТИКИ И ХИРУРГИЧЕСКОЙ ЛЕЧЕНИЯ УЗЛОВОГО ЗОБА
Узловой зоб (УЗ) имеет свои особенности в каждой популяции и требует дифференцированного выбора тактики лечения пациента. В статье подробно приведены статистические современные методы диагностики и миниинвазивные методы хирургического лечения узловых образований щитовидний железы (УОЩЖ). Приведены множество мнений различных авторов о применении современных методов в плане дифференциальной диагностики, также преимущества и недостатки миниинвазивных методов хирургического лечения УОЩЖ. Ключевые слова: щитовидная железа, узловой зоб, хирургическое лечение.
MODERN METHODS OF DIAGNOSIS AND SURGICAL TREATMENT OF NODULAR
GOITER
Nodalhas its own characteristics in each population and requires a differentiated choice of patient treatment tactics. The article details the statistical modern methods of diagnostics and minimally invasive methods of surgical treatment of thyroid nodules. Many opinions of various authors on the use of modern methods in terms of differential diagnosis, as well as the advantages and disadvantages of minimally invasive methods ofsurgical treatment of the thyroid gland are presented. Key words:thyroid gland, nodular goiter, surgical treatment. Сведения об авторах:
Ашуров Абдурахмон Саторович - к.м.н., ассистент кафедры оперативной хирургии и топографической анатомии Таджикского государственного медицинского университета им. Абуали ибни Сино, тел.: (992) 918 58 88 31, е-mail: abdurahmon.doctor@ mail.ru. Рахматуллаев Рахимжон - д.м.н., директор клинико-диагностического центра «Вароруд» города Турсунзаде,, тел.: (992) 93 505 76 43
Кобилов Кобилджон Кенджаевич - доцент кафедры оперативной хирургии и топографической анатомии Таджикского государственного медицинского университета им. Абуали ибни Сино, тел.: (992) 93 440 88 87 Information about the authors:
Abdurahmon Satorovich Ashurov the assistant of the department of operative surgery and topographical anatomy of Avicenna Tajik State Medical University. Tel.: (+992) 918 58 88 31, е-mail: abdurahmon. doctor@mail. ru,
Rakhimjon Rakhmatullaev - doctor of medical sciences, Director of the Clinical and Diagnostic Center «Varorud» in Tursunzoda city, Tel.: (+992) 93 505 76 43
Qobiljon Kenjaevich Qobilov- Associate Professor of the department of operative surgery and topographic anatomy of Avicenna Tajik State Medical University, Tel.: (+992) 93 440 88 87
УДК: 631.52.634(584.5)
ХУСУСИЯТ^ОИ ЭКОЛОГЙ, МОРФОЛОГИ ВА БИОЛОГИИ ПИСТАИ ^АЦЩЙ (Pistacia vera L.) ДАР ШАРОИТИ ТОЧДКИСТОН
Бобозода И.А., Мирзорахцмов А.К., Мирзорацабзода Н., Эгамцулова Г.А., М.З. Ёров
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Точикистон аз чихати растанихои гуногуннамудй, гуногуншаклии табий сарзамини бой мебошад. Шароити гуногуни табий релефи мураккаб аз сатхи бахр аз 300 м то 7495 м баланд будании минтакахо боиси боигарии олами набототи чумхурй гардидааст.
Дар Точикистон пистаи хакикй (Pistacia vera L.) меруяд, ки онро ба гурухи растанихои магздорон дохил кардаанд ва дар шароити гармй иклимаш хушк руида, меваи табобатй ва гизонок медихад. Мутахассисони богдорони Эрон, Туркия барои даромади зиёд додани дарахти писта онро тиллои кабуд меноманд. Аз чихати хусусиятхои биологй чй дар хавои гарм ва чй дар хдвои хунук хеле тобовар буданаш дар хакикат дарахти тиллой мебошад [5, с. 95-98].
Калимаи писта дар замонхои кадим, охирхои карни 3 пеш аз милод дар Юнон ва забонхои дигар бо номи Pistacia пахн гаштаааст [13, с. 98]. Пистаи хакикй яке аз намудхои шимолй ба шакли табий дар худудхои чумхурихои Осиёи Марказй, Афгонистон меруяд. Якумин маротиба соли 1753 Карл Линней пистаро аз чихати ботаникй тасвир кардааст. Аммо ибтидои буттахои табиии пистаи хакикй ба К. Линей, Энглер, Буассье ботаникхои номии хамон замон маълум набуд ва ватани асосии пистаро Сурия ва Мессонатания мешумориданд.
Тахкикотхои илмии бисёрсолаи олимони рус М.Г. Попов, Д.А. Морозов ва дигарон [12, с. 90] муайян намуданд, ки ватани асосии пистаи хакикй чумхурихои Осиёи Марказй ба шумор меравад. Олими намоён, тахкикотчии бузург академик Н.И. Вавилов [1, с. 165] маркази асосии пистаи хакикиро Осиёи Миёна, шимолу шаркии Х,индустон, Афгонистон, Точикистон, Тяншон, Закавказия, Эрон ва Туркманистони кухй мешуморид.
Аввалин экскурсияе, ки соли 1841 дар Бухоро ташкил карда шуда буд А. Леман иштирок мекард. А. Леман мавчуд будани пистахоро дар Киштут (шимоли Точикистон) кайд намудааст. Х,оло дар ягон чойи нишондодашуда дарахти писта дида намешавад. Мувофики маълумотхои М.Г. Попов [12, с. 95] дар замонхои кадим Осиёи Миёна мамлакати пистазор буда, майдонхои пистаи табий хеле зиёд буд. Мувофики маълумоти тахкикотчиён, пистазорхои хозира бокимондаи ками пистазорхои солхои пешин мебошад.
Нодуруст ба рох мондани системаи хочагидорй дар пистазорхо нагузаронидани чорабинихои агротехникй, интихоби навъ ва шаклхои пурарзиши писта ба он оварда расонд, ки пистазорхо берахмона несту нобуд шуда истодаанд [13, с. 98]. Буридани дарахтони писта дар пистазорхо чаронидани чорво, руй додани сухтор, боиси кам шудани майдони пистазорхо гардидааст (расми 1).
Расми 1. Намуди зо^ирии дарахтони писта
Пистаи хакикй барои инсон ахамияти хеле калон дорад. Магзи писта пурбахо буда, аз 20% то 27 % сафеда, 4,7 % клетчатка, 9,8 % карбогидрат ва 6,5 % равган дорад. Мутафаккири бузурги тиб Абуалй ибни Сино (Ависенна) дар "Ал-Конун" чунин навиштааст, ки писта дилро бокувват карда, дарди чигарро бархам медихад. Х,оло магзи пистаро барои табобатхои чигар, касалихои меъда, касалии сил, камхунй ва гайра истифода мебаранд. Инчунин дар сохаи каннодй хам магзи писта васеъ истифода бурда мешавад [10, с. 165].
Дарахти писта ахамияти хокмухофизаткунй низ дорад. Дар хочагихои чангали нохияхои чанубй Точикистон дар солхои охир, аз тухмй кишт кардани писта, васеъ ба рох монда шудааст. Мувофики маълумотхо дар хочагихои чангали чумхурй зиёда аз 78 хазор гектар писта мавчуд аст, ки кариб 20 % бешазорхои чумхуриро ташкил менамояд [8, с. 593-599].
Сабзиши дарахти писта, аз шароити хоку иклим вобастагии калон дорад. Дар шароити нагз дарахти писта аз 6 то 10 метр баланд шуда, сатхи танаи он (65-90) ва дарахтони алохида то 190 см ва аз ин хам зиёд мешаванд [7, с. 11-11]. Дар пистазорхо кисми зиёди дарахтони писта ба шакли бутта месабзанд, ки ин натичаи шароити сатхи обу хаво, буридан, сухтор ва чаронидани чорво мебошад. Дар пистазорхои аз кишлокхо дур синни дарахтони писта хеле калон буда, микдори онхо зиёд аст. Тахкикотхо нишон медиханд, ки хамаи дарахтони пистаи дарозумр аз тухм сабзидаанд. Дарахтоне, ки аз кунда месабзанд (бехчаст), камтар умр мебинанд. Аз руйи маълумотхо аксарияти буттахои пистазорхо 3-6 тана дошта, сатхи он ба хисоби миёна 4-18 см, кадаш 3-4 м мебошад. ^исми болоии дарахти писта нимдоира буда, сершоху камбарг мешавад. Барги пистаи хакикй аз 3-5 баъзан то 6-7 баргча иборат аст [8, с. 593-599]. Хусусиятхои экологй, биологии дарахтони писта ба баландии махал, релеф ва гуногунии хок вабаста аст. Дар бораи пистазорхои Точикистон аввалин бор ботаники шинохта М.Г. Попов [12, с. 90] маълумот додааст. Аз руйи гурухбандии он, писта минтакаи омехтаро ташкил менамояд. То баландии 1300 м аз сатхи бахр пистазорхои нимдаштй, дар минтакахои баландиаш аз 1250-1300 м то 2750 м. пистазорхои хакикй, дар баландии 15001600 м то 1900 м пистазорхо бо арча якчоя вокеъ гаштаанд. Дар ин минтакахо гуруххои алохидаи хелхои писта барои минтакахои мазкур бештар хос месабзад. Х,амаи дарахтони писта (пистазорхо) ба 9 гурух таксим карда шудааст, ки аз шароити сабзиши онхо вобаста аст (расми 2).
Расми 2. Навдаи дарахти писта бо мева
Муайян карда шудааст, ки дар минтакаи пистазорхои хдкикй бодоми бухорой, Шулаш ва хеле кам заранги руябарг меруяд. Дар пистазорхои омехтаи дарахтони арча, бодоми бухорой ва заранг хам дида мешавад. Х,амаи маълумотхо нишон медиханд, ки писта ба элементхои чангал мансуб буда, пистазорхоро хамчун форматсияи чангалзор мешуморанд. Инчунин писта як катор хусусиятхои биологии хос дорад. Ин, пеш аз хама, тобоварии он ба харорати баланд ва паст, сохти морфологй, биологй ва физиологии он мебошад. Дучинсагии он ба раванди гулкунй, гардолудшавй ва хосили баланди писта, хосияти хос дода, гуногуншаклиашонро таъмин мекунад [8, с. 593-599].
Яке аз хусусиятхои писта аз он иборат аст, ки ба хушкй хеле тобовар мебошад. М.Г. Попов [12, с. 90] кайд менамояд, ки писта дар шароите сабзида хосил медихад, ки дигар ягон растанй ин тавр бе об сабзида наметавонад. Ба кавли Мир Умариддин аз Эрон дарахти писта ба хушкй чунон тобовар аст, ки хатто агар чандин сол пай дар пай бориш нашавад хам вай хосилашро кам мекунад, аммо худи дарахт нобуд намешавад. Тахкикотчиёни америкой дарахти пистаро ба гурухи растании ба хушкй тобовартарини чахон мансуб донистаанд. Дар бораи ба хушкй тобовар будани дарахти писта худи шароити пистазор равшан шаходат медихад. Тахлили маълумотхои метеорологии стансияхои матеорологии Точикистон нишон медиханд, ки дар Шахритуз 150 мм, Кулоб, Дангара 520-525 мм бориш мешавад. Дар дигар мамлакатхое, ки пистазорхои табий меруянд, чамъи солонаи бориш аз 137 мм, дар Эрон 510 мм, дар Туркия 137 мм мебошад.
Шамоли аз хама вазнинтарин барои минтакаи пистазор шамолхои чанубй мебошанд, ки онро шамоли афгонй меноманд, зеро он аз чануби Афгонистон чанги зиёдеро меоварад. Инчунин шамолхо, махсусан, дар моххои июн-июл дарахтонро хушк карда, гурахои меваи онро саросар мерезонанд. Х,амаи ин ба он бурда мерасонад, ки дар мохи июл намии хок то
коэффисиенти пажмурдашавии растанй (4-5%) кам мешавад. Набудани манбаи об хунукии иклимро боз хам зиёдтар мекунад [2, с. 17].
Х,ануз дар солхои 30 - 40-уми карни гузашта, вакте ки пистазорхо бисёр ва дарахтони он зичтар буданд, баъзан чашмахои обашон тахирро дидан мумкин буд. Х,оло ин чашмахо хушк шудаанд. Х,амаи ин нишон медихад, ки эволютсияи дарахти писта дар шароити сахти хушк гузашта мутобик шудааст. Мушохидахо нишон медиханд, ки дар навбати аввал, дарахти писта кобилияти чукур реша ронданро дорад. Нихолхои писта дар давоми 7-8 сол, асосан, решаашон месабзад. Дар соли аввали коридани тухм вакте ки кисми руи замин ба 5-10 см мерасад, решааш ба замин 1,5-2 метр чукур меравад [5, с. 95-98].
Мувофики маълумотхои К.Н. Нематчонова ва З.Н. Холов решаи дарахтони синну солаш калони писта, то 7-8 метр чукур меравад. Устувории дарахти писта ба харорати баланд чунин аст, ки каогулясия (сахтшавии) протоплазма дар хучайрахои барги он аз руи маълумоти К.А. Ахмадов дар харорати 58 дарача руй медихад. Дар тамоми узвхои дарахти писта ба микдори зиёд будани моддахои сершилм, ки кобилияти варамкунй ва эхтиёткунии оби зиёд дорад, инчунин мавчуд будани равган нишонаи мухимтарини ба хушкй тобоварии он мебошад.
Тахкикотхои бисёрсолаи олимон нишон медихад, ки аз намудхои растанихои субтропикй, намуди пистаи хакикй ба гурухи ба хунукй хеле тобовар мансуб аст. Аз руйи маълумотхои олимони сохаи пиставарварй дарахти писта ба хунукии -25, -32,8 дарача тоб оварда метавонад. Дар Точикистон соли 2008 зимистони аз хама хунук буд. Аммо баъди ин зимистон дар пистазорхо ягон дарахти зарардидаи писта дида нашуд. Маълум аст, ки ба зимистони хеле хунук тобоварии растаниро худи табиат муайян мекунад [13, с. 98].
Писта растании дучинса мебошад, тудагулхои нарина ва модина дар дарахтони гуногун вокеъ мебошанд. Аввалин дарахтоне, ки дар минтакаи поёнтар (600-800 метр аз сатхи бахр) вокеъанд, гул мекунанд. Одатан ин дар даххаи якум ва дуюми мохи апрел ба амал меояд. Дар баробари баландтар чой гирифтани пистазор, гулкунй дер сар мешавад. Фарки мухлатхои гулкунй ба мухит вобаста аст [4, с. 114]. Мухлатхои гулкунии дарахтони писта дар доираи як минтакаи баландй дар зери таъсири мухит, хар сол хеле фарк мекунад. Дарахтони нарина назар ба модина пештар гул мекунанд.
Муайян карда шудааст, ки 24-28 % дарахтони наринаю модина дар як вакт саросар гул мекунанд. Як дарахти нарина ба 10 то 20 дарахти модина рост меояд [3, с. 100-101].
Муайян карда шудааст, ки давомнокии мухлати гулкунии хам дарахтони модина ва хам дарахтони нарина фарк мекунад. Инро хангоми парвариши пистаи чангалй ва богй ба хисоб гирифта, ба шакли модина шаклхои мувофики нарина (гардолудкунанда) интихоб кардан зарур аст [5, с. 11-14]. Барои ба даст овардани хосили устувор бошад, ба сифати усули агротехникй дар пистазорхо истифода бурдан лозим аст. Тачрибахо нишон медиханд, ки гардгираки гули модина кобил аст, гардро дар давраи гулкунй кабул кунад ва аз хама зиёдтар гурахои фоиданоки мева, солхои бахорашон хушк дар рузи якуми гарддоршавй ба амал меояд. Микдор ва сифати гардхои дарахтони нарина байни худ фарки калон доранд. Гарди гулхои 2-3 - руза хушсифат аст. Бо мурури кухнашавии гард кобилияти сабзиши он паст мешавад ва сифати гард сол аз сол тагйир меёбад. Бояд кайд кард, ки дарахти писта дар холати бебаргй гул мекунад. Баъди ба охир расидани гулкунй аввалин баргчахои майдаи поёнй пайдо мешаванд. Гули дарахти пистаро, асосан, шамол гардолуд мекунад. Аз руйи мушохидахо занбури асал ба дарахтони нарина барои гирифтани гард мешинанд. То дахаи аввали мохи июн кариб 80-85 % гура месабзад. Дар давраи хосилгундорй дар хар хуша ба хисоби миёна 14-18 мева бокй мемонад [14, с. 17-20].
Бояд кайд намуд, ки микдори гурахои фоиданок ба хусусияти дарахт вобаста аст. Тахлили меваи писта нишон медихад, ки вай аз чихати вазн, хачм, андозаи магз, гафсии пусташ, шумораи кушодашавиаш ва микдори равганаш хеле гуногун мебошад. Вазни донаи писта ба хисоби миёна аз 0,16 то 150 гр. Андозаи магз ба хисоби миёна 43,7 ё аз 35,5 то 53,5 %. Пистахои кушодашуда нишонаи пуркиматии он аст. Ба пистахои кушодашуда дар бозори чахонй бахои баланд медиханд. Чй тавре ки маълум аст, дарахтони писта хеле дер ба хосил медароянд. Дарахти пистаи аз тухм руёнидашуда, дар шароити хуби парваришй дар 89 сол ба хосил медарояд. Пайвандиаш бошад дар 3-4 сол хосил медихад. Х,осил, асосан, дар навдахои яксола мешавад. Дарахти писта аз хашарот ва касалихо зарари калон мебинад. Х,оло то 80 намуди хашароти зараркунанда ва 15 намуд касалии писта маълум аст. Мушохидахо нишон медиханд, ки баъзе солхо хашаротхо то 90% хосилро нест мекунанд [4, с. 114]. Меваи дарахтони барвактгулкунанда ва дергулкунанда бештар зарар мебинанд. Х,ашароти асосии зараррасонандаи писта гамбусаки почагафси пардабол ва магзхуракхо мебошанд. Ба мева, асосан, он кирмхое, ки бештар магзи пистаро мехурад, зарар мерасонанд. Кирми ин гуна гамбусакхо дар хушахои бокимондаи дарахт ё хушахои ба заминафтода
зимистон руз мегузаронанд. Чорахои муборизаи зидди онхо чамъоварй ва нест кардани онхо мебошад. Аз касалихое, ки боиси талафшавии хосили зиёд мегардад, магораки сиёх, пусиши гулобй ба шумор мераванд.
Буридани навдахои дарахти писта ба хосили он таъсири манфй мерасонад. Парвариши нихолхои пистаро нагз ба рох мондан, на танхо талаботи дохилии кишварро таъмин мекунад, балки чумхуриро ба истехсолкунандаи асосии писта дар бозори чахонй табдил медихад.
АДАБИЁТ
1. Вавилов Н.И. Дикие сородичи плодовых деревьев азиатской части СССР и Кавказа и проблема происхождения плодовых деревьев / Н.И. Вавилов - Тр. по прикл. бот., генет. и селек., 1931, т. XXIV, вып. 3, -165 с.
2. Вавилов Н.И. Ботанико-географические основы селекции. В ан.: Теоритические основы селекции растений / Н.И. Вавилов - М.-Л: Гос. изд-во колхозн. И совхозн. лит-ры, 1935. - С.17-75.
3. Гулов С.М. Субтропические культуры Таджикистана / С.М. Гулов // Труды международной конференции в Исфахан Исламское государство Иран. 1996, С. 100-101.
4. Гулов С.М. Интродукция и селекция субтропических культур в Таджикистане / С.М. Гулов, З. Шарипов // Монография, издательство Дониш. - Душанбе, 2003. 114 с.
5. Гулов С.М. Сроки похождения фенологических фаз граната в условиях Гиссарской долины / С.М. Гулов, К. Нимаджанова Б. Ятимов - Душанбе, ТАУ, 1998, С. 11-14.
6. Гулов С.М. Богдории субтропикй. / С.М. Гулов // Монография, издательство Дониш. - Душанбе, 1998, 136 с.
7. Запрягаева В.И. Субтропические плодовые Дарваза / В.И. Запрягаева - Сообщ. ТФАН СССР, вып. II, 1947, С. 10-11.
8. Запрягаева В.И. -Дикорастущие плодовые Таджикистана / В.И. Запрягаева - М.-Л.: Наука, 1964, С.593-599.
9. Морозов В.Ф. Водный режим винограда в засушливых условиях богары Средней Азии / В.Ф. Морозов -Докл. АН ССР, 1951, т. 76, № 5, С. 731-734.
10. Максуд Хочиматов. Дикорастущие лекарственные растения Таджикистана / Максуд Ходжиматов // -Душанбе 1989, с.294-295.
11. Немаджанова К.Н., З.Н. Холов. Общая характеристика фисташки настоящей (Pistacia vera L.). Маркази нусхабардории «Симо» ш.Душанбе, куч. Дехлавй, 1 соли 2016. 165 с.
12. Попов М.Г. Между Монголией и Ираном / М.Г. Попов - Тр. по прикл. бот., генет. и селекц., 1931, т. 26, № 3, 84 с.
13. Шарипов З., Бобоев И.А. Растанихои субтропикии Осиёи Марказй. / З. Шарипов, И.А. Бобоев // - Душанбе: Дониш, 2016. - 177 с.
14. Шарипов З.Ш., Шарипов Ш.Х,. Омузиши навъу шаклхои писта (Pistacia vera L.) дар шароити хочагии чангали нохияи Дангара. / З.Ш. Шарипов, Ш.Х,. Шарипов // Мачмуи маколахо. Душанбе - 2014, с. 17-20.
БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ И МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФИСТАШКИ НАСТОЯЩЕЙ (Pistacia vera L.) В УСЛОВИЯХ ТАДЖИКИСТАНА
В этой статье приведены научных данные о биоэкологические и морфологические особенности фисташки настоящей (Pistacia vera L.) в условиях Таджикистана. Данные показывает, что развития и продуктивность растений фисташки зависит от состава почвы и высокой температуре воздуха.
Ключевые слова: биоэкология, морфология, фисташки, температура. BIOLOGICAL AND MORPHOLOGICAL FEATURES OF VEAL PISTACHION
(Pistacia vera L.) IN THE CONDITIONS OF TAJIKISTAN In these article presents the scientific biological and morphological features of veal pistachio (Pistacia vera L.) in the conditions of Tajikistan. Data shove that the development and profile of pistachio plants depends on the soil composition and high air temperature Key vords: bioecology, morphology, pistachios, temperatures. Сведения об авторах:
Эгамкулова Г.А. - унвонцуи Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМ Телефон: 900-01-06-60. E-mail: [email protected] Ёров М.З. - магистри факултети биологияи ДДОТ ба номи Садриддин Айни. Мирзорацабзода Н. - мутахассиси раёсати таълими Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни . E-mail: [email protected] About the authors:
Egamkulova GA - The title of the Institute of Botany, Physiology and Plant Genetics of the Academy of Sciences. Phone: 900-01-06-60. E-mail: [email protected] Yorov MZ - Master of the Faculty of Biology, Tajik State Technical University named after Sadriddin Aini.
Mirzorajabzoda N. - Specialist of the Department of Education of the Tajik State Pedagogical University named after S. Toraighyrov. Aini. E-mail: [email protected]
УДК: 631.52.634(584.5) РУШДУ НУМУИ ПИСТА PISTACIA VERA L. ДАР ШАРОИТИ ТАБИИ
точикистон
Бобозода И.А., Мирзорахцмов А.К., Мирзорацабзода Н., Эгамкулова Г.А., Ёров М.З.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айнй
Пистаи хакикй ба оилаи пистагихо дохил мешавад. Намояндагони ин оила расганихои бутташакл, дарахтмонанди баргрезро дар бар мегиранд. Баландии писта гуногун аст, дар заминхое, ки барои нашъу -намои он тамоми шароитхо мухайё бошад (сиёххоки торик), баландиаш 6-9 метрро ташкил намуда, дар доманахои куххо, адирхои чануб пахн шудаанд. Баъзе намуди онхо бутташакл буда, аз 3 то 5 тана дорад. Дарозии намудхои бутташакл 2-3,5 метр буда, гафсии сатхи тана 13-15- см ро ташкил медихад [1, с. 11-14].
Ранги пусти тана ва навдахояш хокистарранг буда, ранги навдахои навпайдошуда сурхчатоб аст. Барги писта мураккаб буда, аз 3-5 дона баргчахо иборат мебошад. Дар фасли тирамох баргаш мерезад, ранги болои баргаш сабзи торик, ранги поёнаш равшантари муякдор мебошад.
Дар шароити табии намуди пистаи ёбоии хакикй (Pistacia vera L.) месабзад. Аз бахри миёназамин зиёда аз чор намуди писта ба Осиёи Марказй оварда шуда аст. Ин намудхо асосан барои корхои илмй, гирифтани равган, ширеш ва гайра истифода бурда мешаванд.
Даврахои нашъу намои писта дар фасли бахор сар мешавад. Варам кардани мугчахои писта асосан дар нимаи дуюми мохи март мушохида карда мешавад. Намуди мугчаи гули нарина доирашакл буда, рангаш норинчй аст. Мугчаи гулхои модина нуги тез дошта, дарозиаш то 8 см ва 4 см пахнй дорад. Гулхои мардона дар хушахои зичи чорубмонанд мавчуд мебошад [5, с. 98].
Мугчаи барги писта хурдтар буда, нисбат ба мугчаи гулхо дертар месабзад. Ин гулхо дар навдахои солхои пешини писта инкишоф меёбанд. Гулхои нарина ва модина дар дарахтони алохида мавчуд мебошанд. Дар гулдонхои дарахтони нарина микдори хеле зиёди гардхо пухта, баъд ба атроф пахн мегарданд. Гулхои модина гулбарг надоранд.
Решаи дарахти писта хеле мустахкам буда, дар чукурии 3-4, хатто 5,5 метр месабзад. Решахои атроф ду маротиба зиёдтар сабзида, то 12-15 м пахн мешаванд. Яке аз хусусиятхои писта аз он иборат мебошад, ки ба кад хеле суст месабзад. Навдахояш бошад, дар даврахои гармй ва намнокии хаво месабзад.
Дарахтони писта дар вактхои гуногун гул мекунанд ва ба хелхои модарй ва падарй чудо мешаванд. Дар дарахти писта гулхои дучинса мавчуд мебошанд [1, с. 11-14]. Давраи гулкунии дарахти модарй 3-9 руз, падарй 5-7 рузро ташкил менамояд. Баъзе гулхои писта 3-4 руз давом мекунанд. Давраи гулкунии як гул (аз давраи кушодашавии гардгирак то хушк шуданаш) вобаста аз шароити мухит аз 24 то 60 соат давом мекунад [4, с. 593-599]. Гарчанде ки давраи гулкунии дарахтони модарй ва падарй фарк мекунанд, давраи гардолудшавй каноатбахш мегузарад. Одатан гулкунии асосй дар шароити чануби Точикистон дар нимаи якуми мохи апрел мегузарад. Давомнокиашон 5-15 руз мебошад. Аз варам кардани мугчаи гул то пухтани меваи он такрибан 140150 рузро дар бар мегирад. Пеш аз хама ин ба обу хавои сол ва мухит вобаста аст [3, с. 10-11].
Дар вакти гулкунй гулхои бисёре бордор мешаванд (8-90%), охиста-охиста гулхои бордоршуда мерезанд ва дар охирхои мохи июл хеле кам 8 - 12 % бокй мемонад. Пас аз гардолуд шудан, такрибан зиёда аз ду мох пусти магз афзоиш меёбад, баъд аз ин инкишофёбии магз сар мешавад, кариб 28-36 руз давом мекунад. Меваи писта бо маваи бодом кариб монанд буда, дар шингил (монанди сари ангур) мавчуд аст. Дар вакти аввали пухтарасй, сергушти серширадор мебошад. Вакте ки тамоман мепазад, хушк мешавад. Аз чихати шакл ва андоза гуногун мебошад. Дар шароити талу теппахо, адирхо писта пас аз 8-10 сол ба хосил медарояд. Меваи писта аз якдигар бо шакли берунй, вазн, фоизи пуршавии магз ва хосилнокй фарк мекунад.
Писта дар нимбиёбонхо чойхое ки иклими хушки гарм дорад, пахн шуда аст. Дар Италия, Франсия, Гресия, Алжир, Испания, Эрон, Афгонистон, Америка (Калифорния) ва дар кисми чануби чумхурихои Осиёи Марказй пахн гашта аст. Дар Точикистон аз хама зиёдтар, зиёда аз 80 хазор га пистазорхои табий мавчуд аст [2, с. 114].
Растании писта равшаниро дуст медорад, навъхои он аз якдигар фарк мекунанд. Баъзе навъхои он ба хунукй он кадар тобовар нестанд.
Ранги пусти мевахои писта гуногунанд. Вакте ки донаи писта аз пусташ тоза карда мешавад, донахои он ба ду кисм: донахои кушодашуда ва кушоданашуда таксим мешавад. Дар чануби
