Білім берудің жаңа мазмұны және оның халық даналығымен байланысы Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Вестник «Орлеу^-kst

69

Сагынбаева Ф.М.,

цазац mini мен эдебиетг пэнШц MysaniMi №1Затобол орта MeKme6i

He¿Í3¿i свздер: мемлекет-miK багдарлама, мацал-мэ-телдер, mиiмдi пайдалану, нацты мысалдар, гасырлар шeжiрeсi, грамматикалыц тацырыптар, ауыз эдеби-emi, жанр.

Ключевые слова: государственная программа, пословицы и поговорки, эффективно использовать, конкретные примеры, вековые истории, грамматические темы, устная литература, жанр.

Keywords: government program, proverbs and sayings, effectively use, concrete examples, ancient histories, grammar themes, oral literature, genre.

Б1Л1М БЕРУДЩ ЖАЦА МАЗМ¥НЫ ЖЭНЕ ОНЫЦ ХАЛЬЩ ДАНАЛЫГЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ

Ацдатпа

Аталган макалада к;азак; тш сабагында тYрлi такырыптарда мак;ал-мэтелдердщ тиiмдi колданылуы карастырылады. Бул такырыптьщ езектшп мак;ал-мэтелдердщ окушылардыц ой-лау кабшетш жэне тiлiн дамытып, сонымен катар ол орасан зор тэрбиелш мэнге ие екендiгiнде. Автор ез тэжiрибесiнен накты мысалдарды келтiредi.

Аннотация

В данной статье рассматривается эффективное использование пословиц и поговорок в различных темах на уроках казахского языка. Актуальность этой темы заключается не только в развитие речи и мышления учащихся, но и имеет большое воспитательное значение. Автор приводит конкретные примеры из своей практики.

Annotation

This article describes the effective use of proverbs and sayings in a variety of topics in lessons of the Kazakh language. The relevance of this topic is not only in speech and thinking development of students, but also has great educational value. The author cites specific examples from his practice.

^азакстан Республикасында «Бшм берудi жэне гылымды да-мытудьщ 2016-2019 жж арналган мемлекеттш багдарламасы» атты бшм берудеп жаца багдарламасы окушылардыц «Мэцгшк Ел» кундылыктарын игеруше багытталган бшм беру мазму-нындагы жацаша eзreрiстердi карастырады. Бул мiндеттердi жузеге асыруда макал-мэтел аркылы берiлген халы; даналыгы орасан зор мэнге ие.

Макал-мэтелдер-гасырлар шежiресi. Онда халы; тарихы,о-ныц элеуметтiк тiршiлiri,акыл-eнеreсi мол кeрiнiс тапкан.

Макал-мэтелдер ой дэлдiгiмен, терецдтмен,ыкшам-дылыгымен ерекшеленедi. Онда eмiрдiц сан алуан кубылыста- 3 рына бага бершш,улкен тYЙiн жасалады,халыктыц гасырлар X бойгы тэжiрибесi корытылады. ю

Сондыктан да баска улт eкiлдерiне казак тшш окыту бары- ^ сында мшдетп тYрде макал-мэтелдердi Yйрету кажет деп санай- й мын,eйткенi макал-мэтелсiз халыктыц тарихын,мiнезiн,акыл-e- ь^ негесiн тYсiну мYмкiн емес. Жэне макал-мэтелдердi сeйлеуде £ пайдалану сeздi ажарлатып,байытады. §

^азак тiлi сабактарында макал-мэтелдердi эр тYрлi такы- § рыптарда пайдалануга болады. Эзiм сабактарымда пайдаланып ^ жYрген бiраз эдiстерiммен бeлiскелi отырмын. ^

I. Окушылар макал-мэтелдердi окып,олардыц орысша бала- 5 маларын табады. ^

1.Киiмiне карап карсы алады, ^

Бiлiмiне карап шыгарып салады. Встречают по одёжке, провожают по уму.

70

Вестник «Oрлеу»-kst

т о

РЧ

О

и

О §

О ш Е-

II. «Эзш аралас сурактар». Макалгул тэтейдщ (муFалiмнщ) сурактарына макал-мэтелмен жауап бер.

1. Жердщ сэнi не? Ердщ сэнi не? (Жердщ сэш - егiн, Ердщ сэнi - бшм)

2. Ер елсе де не eлмейдi?(Ер елсе де,оныц аты eлмейдi).

3. Душпанга кандай бол?Досьща кандай бол?

(Душпанга тастай катты бол, Досыца балдай

тэттi бол).

III. Окушылар макал-мэтелдердi окып,ез тара-пынан сейлеуде пайдаланады.

1. Денсаулык - зор байлык.

Егер сенщ денщ сау болса, сен оку окисыц,жу-мыс iстейсщ,eмiрде белсендi боласыц. Денщ сау болу ушш не ютейсщ?

2. Жок кездегi дос - дос,бар кездеп дос - бос.

Достарына кемек керек болганда,кемектесу

керек.Сен жэне сенщ достарыц бiр- бiрще калай кемектесесщдер?

3. 0лгенщше уйрен.

Сыкак: Егер де бiз кеп окысак,кеп бiлемiз,

Егер де бiз кеп бшсек, кеп умытамыз,

Егер де бiз кеп умытсак, аз бiлемiз.

Сонда бiз неге окимыз?

Мэтел мен сыкакты окып, осы туралы не ой-лайсыцдар,айтып берщдер.

IV. Макал-мэтелдердi грамматикалык такы-рыптар еткенде пайдалануга болады.

«Септсктер» такырыбы.

Мектеп-кеме, бшм-тещз.

Ершшектщ ертенi б^пейдь

Тiлге-курмет,елге-курмет.

Отанды сую отбасынан басталады.

КYш-бiлiмде,бiлiм-кiтапта.

Отан оттан да ыстык.

Ойлаумен ой толады,ойнаумен бой толады.

«Антонимдер» такырыбы.

Жаксыдан-YЙрен,жаманнан-жирен.

Yлкен-бастар, кiшi-костар.

«Болымсыз етютск» такырыбы.

Досы кeптi жау алмайды.

Отанын CYЙген отка жанбайды,суга батпайды.

«Сан еам»такырыбы.

Жетi рет елшеп, бiр рет кес.

Ел кулагы-елу.

«Кeмекшi еамдер» такырыбы.

Ел iшi-алтын бесiк.

Ырыс алды-ынтымак.

«Шартты рай» такырыбы.

Ойнап сейлесец де,ойнап сейле.

Батыр туса-ел ырысы, жацбыр жауса-жер ырысы.

«Буйрык рай» такырыбы.

Окы да бiл,ойна да кYл.

^шще сенбе,енерще сен.

«Тэуелдш жалгау»такырыбы.

Жерi байдыц елi бай.

^ннщ кезьыстык,ананыц алаканы - ыстык.

Келтiрiлген макалдармен тYрлi тапсырмалар орындауга болады:

1. Кеп нYктенiц орнына тиiстi жалгауды жаз.

2. Кеп нYктенiц орнына керекп сeздi жаз.

3. Кеп нYктенiц орнына тиiстi эрiптi жаз.

4. Макалды аякта.

Ауыз эдебиетшде де макал-мэтелдщ ара-ласпайтын жанры да жок. Ертеп, ацыз эцпме, дастан-жыр, халык елецдершде, тiптi жумбактар мен такпактарда дау сез эрлеу, ойды етюрлеу Yшiн макал-мэтелдер дэлел, айшык ретiнде колданы-лады.Макал-мэтелдер ауыз эдебиетшщ аталган жанрларына материал-кiрпiш болып каланумен бiрге,олардан eзi де нэр алады, ойлы, eнегелi сей-лемдер есесшен байып, дамиды. «Коркыт деген-де eстiп Коркыт» деп пе едiм дейтiн мэтел «Бе-дене мен тулю» эцпмеамен, «Т^е бойына сенiп жылдан кур калыпты» дейтш макал жыл туралы ацызбен байланысты шыккан.

Дорыта келгенде, макалдар урпактан урпакка берiлiп отыратын, уакыт еткен сайын кундылыгы арта тусетiн кымбат казына, мура. Макал-мэтел-дер адамды сез кадiрiн бiлуге, жаксы мен жа-манды, кас пен досты айыра бiлуге, айнала-дагыларга мешрбан, кецпешл болуга, сезiмтал болуга, халык шыгармашылыгыныц шжу-мар-жанын багалай бшуге баулиды. Окушыларга макал -мэтелдердi тек жаттап алып кана коймай, оныц магынасын тусiндiрiп, одан баланыц езше корытынды жасауга мумкiндiк беруге керек деп ойлаймын. Осыдан бiлiмiн байыткан бала ем1р-де ез орнын таба алатыны сeзсiз.

ЭДЕБИЕТ

1. Бшм берудi жэне гылымды дамытудыц 2016-2019 жж арналган мемлекеттiк багдарла-масы. (Казакстан Республикасы Президентшщ

2016ж 01. 03. №205жарлыгы)/ [электронды ресурс]

2. Элiмбаев М. Халык казынасы -кайнар булак //Егемен Казакстан, 2003. 28маусым -3б Алматы - 1976

3. Адамбаев Б. Халык даналыгы [мэтш]:моно-графия - Алматы. - 1976. - 160б

4. Турманжанов 0. Казактыц макалдары мен мэтелдерi [мэтiн]/ 0 Турманжанов -Алматы: Ана тш, 1993-174б