Қазақ тілі мен қазақ әдебиеті сабақтарында мақал-мәтелдерді пайдалану Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

Вестник «Орлеу^-kst

Ш

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ВОСПИТАНИЯ ПОДРАСТАЮЩЕГО ПОКОЛЕНИЯ

Бектурганова Г.Б.,

«Алтынсарин орта мектебг» ММ цазац тш мен эдебиет1 мугал1м1

Нег1зг1 свздер: педагогикалыц шарттар, адамгерштк жэне отан-суйгштгк тэрбие, тэжгрибелгк мы-салдар

Ключевые слова: педагогические условия, нравственное и патриотическое воспитание, практические примеры

Keywords: the pedagogical terms, moral and patriotic education, practical examples

ЦАЗАЦ Т1Л1 МЕН ЦАЗАЦ ЭДЕБИЕТ1 САБАЦТАРЫНДА МАЦАЛ-МЭТЕЛДЕРД1 ПАЙДАЛАНУ

Андатпа

Макалада окыту орыс тшнде eTeTiH сы-ныптарда казак rim мен эдебиетi сабактарын-да окушылардыц адамгершiлiк жэне отансYЙ-гiштiк тэрбиесшн, педагогикалык, шарттары карастырылган, сабактардан тэж1рибел1к мы-салдар келтiрiлген.

Аннотация

В статье автора рассмотрены педагогические условия нравственного и патриотического воспитания учащихся на уроках казахского языка и литературы в классах с русским языком обучения, даются практические примеры с уроков. §

£

Annotation q

0

In the article of the author the pedagogical terms g of moral and patriotic education of the students С on the lessons of Kazakh and Kazakh literature in 8 classes with Russian of educating are considered, [f

the practical examples from lessons are set. Q

н

1

^азак халкы рухани дуниеге бай халык. g

Оньщ кай турш алсак та, тэл1м-тэрбиес1 мол, ур- С

пактан-урпакка калдырган ecиетi ерекше. Сонау §

ыкылым заманнан, сан гасырлар бойы халыктыц ®

eзiмен бiрге жасасып, ерекшеленiп, урпактан-ур- к

пакка мура боп калып жаткан ауыз эдебиетшщ бай и

саласыныц бiрi - казактыц макал-мэтелдерi. га

^ай халыктыц болса да ауыз эдебиетшде макал мен мэтел кeлемi шагын, мазмуны бай, тiлi кер-

кем жанрга жатады. Макал-мэтелдер езш жаса- о

ушы халыкпен бiрге жасайды, бiреулерi ескiрiп Ё

колданудан шыгып, екiншiлерi жасарып, жацадан §

туындап жатады. Халык шыгармасыныц баска 5

тYрлерi секiлдi макал мен мэтелдердi де эуел баста 2

жеке адамдар шыгарады, оны бiреуден бiреу естiп, ь

жаттап айта жYредi, eцдейдi, eзгертедi, сейтш ^ олар бiрте-бiрте жалпы халыктык рухани мурага

щц

Вестник «Oрлеу»-kst

I

ш

I

О С о

и

2

*

о с

х

3

о о

т

айналады. Демек, мак;ал-мэтелд1 белгiлi бiр халыктыц eмiрде керген -бiлгенiн жасаган корытындысы, акыл-ой тYЙiнi деуге болады. [1,2]

^азак халкы макал-мэтелге ете бай. Макал-мэтелде халкымыздыц eнiп-eсуi-не, мшез-кулкын калыптастыруга, тср-шшктщ кыры мен сырын тYсiнуге, оныц кайшылыгын тануга терец бага берiледi. Макал-мэтелдi кез келген адам шыгаруга кукылы. Ал урпактан урпакка жалгасып, уакыт аркалаткан жYктi мойымай кeтерiп, сeйтiп, калыц елдщ муктажын eтейтiн макал-мэтелдер саликалы ой иесi, дiлмар шешен, адуын мiнездi акындар арала-суымен жасалган. ^азактыц макал-мэтел-дерiне eз Yлесiн косып, отты сeздерi ел аузына кец тараган Мухтар Эуезов, Бауыржан Момышулы, Габит МYсiрепов, Габиден Мустафин сиякты улы адамдар есiмi ел есшде сактаулы.

"Макал-мэтел - сeз мэйеп", "Макал -сeздiц мунарасы", - деп, казак халкы ауыз эде-биетшщ асыл жанрына аса кунды бага берген. Макал-мэтел - эрi кыска, эрi нуска айтылган сeз мэйегi, ой маржаны. Макал-мэтел бiр га-сырдыц гана жемiсi емес. Олардыц алгашкы Yлгiлерi есте калмаган заманда туып, eзiнiц калыптасу, даму, eсу YДерiсiнде талай гасырмен бiрге жасаскан. Бул жолда эр тYрлi когамдык, таптык тiлектерге сэйкес

eзгерiп, жацарып отырган. Макалдар мен мэтелдерде айтылмайтын, сeз болмайтын eмiр саласы жок десе де болады. [3]

Халык кашан да eскелец урпакты тэрбие-леудщ мэнiн, оныц киындыгы мен куанышын, одан шыгатын нэтиженi бiлiп отырган. Осы тургыдан алганда ауыз эдебиетiндегi шагын жанрлардыц бiрi - макал-мэтелдер баланыц ой-eрiсiн, дYниетанымын, киялын, тiлiн да-мытуда, тэлiм-тэрбиесiнде терец мэн жатыр.

Сол себептен мен оку YPДiсiнiц эр кезещне макал-мэтелдердi енгiзуге тырысамын. Олар-ды тYрлi тапсырмалар ретiнде курастырамын. Бiр жагынан балаларга тапсырмаларды орын-дау eте кызыкты, ал екiншi жагынан негiзгi багдарламаны eтiп, казактыц макал-мэтел-дерiн есiцде сактайды. ^урастырылган тапсырмалар бастауыш, орта жэне жогары сынып-тарда да пайдалануга болады.

Бiрiншi тапсырма «Эдебиет викторинасы» деп аталады. Эр муFалiм багдарламага сэйкес сынып бойынша eзiнiц викторинасын кура-стыра алады. Мен мысал ретiнде 11-сыныпка арналган казак эдебиет! пэншщ багдарлама-сын пайдаландым: бiр жагында акын-жазушы-лардыц аты-жeнiн жазылса, екiншi жагында олардыц шыгармаларын бейберекет жазып коямын. Эр шыгарманыц касында макалдан алынган бiр эрштен орналастырдым. Окушы-лар шыгармасы юмдш екенiн тауып, макалды жинайды.

1 Абай ^унанбаев I «Мен юм?»

2 М. Эуезов П «Аргымак»

3 М.Жумабаев Е «Тар жол, тайгак кешу»

4 Ж.Жабаев е «Ескендiр»

5 Ж. Аймауытов М «Абай жолы»

6 Б. Майлин М «^азак калпы»

7 М. Макатаев Т «Кел, балалар, окылык»

8 С. Мэуленов К «Кeшпендiлер»

9 F.МYсiрепов К «Менщ Республикам»

10 С. Торайгыров Е «^азак солдаты»

11 А. Байтурсынов Е «Бакытсыз Жамал»

12 М. Дулатов Р «Ленинградтык eренiм»

13 1.Есенберлин Л «Жапырак-жYрек, жас кайыц!»

14 Ы.Алтынсарин - «Акбiлек»

15 С.Сейфуллин Н «Шыгамын тiрi болсам адам болып»

16 О. СYлейменов Y «Шуганыц белгiсi»

из О

Ё

ш

X

н <с

Вестник «Oрлеу»-kst

Н

Балалар эрiптердi жинап болганнан соц, келесi макал шыгады: «емiр - Yлкен мектеп». Осындай тапсырмаларды казак тiлiнен де жасауга болады. Мысалы: жаца сездердщ казак ба-ламасын тауып, макал-мэтелдi жинау.

Келес тапсырма сканворд ретiнде жасалган. Арнайы бiр такырыптан сездер алынады. Сездер казак тiлiне аударылып сканвордта сызыкша ретiнде eшiрiледi. ^алган эрштерден макал-мэтел шыгады. Мысалы: ^азак тшнде жазылган сандарды тап. ^алган эрштерден Отан, туган жер такырыбына 1 макал жина.

Б Е С Е Ж Е Т Л С Е Н

I Т О Ж И Ш I I К Ж Y

А С А Ы Р М С Е Л З

Н Т Ы Р Ы А Ы Ж Е Н

С I З Б Ц ^ Е Р Т Т С

Е Г С М Ы I Т е К П I

5 90 8 40 1000 20 7

4 80 100 70

^алган эрiптерден «Ел iшi - алтын беак» макал шыгады. Осындай тапсырманы эр тYрлi такырыптарга арнап жасауга болады. Мысалы: Барлык сездер «К» эрпiнен басталады немесе оку куралдарын аудару.

Келес тапсырма сезжумбак ретiнде жасалган. Макал-мэтелдер сурактар ретiнде пайдала-нады, кешн окушылар кiлт сeзiн табады. Мысалы: Сабактыц такырыбы «^азакстан Республи-касы» болса, осы такырыпка, ягни ел, жер, отан такырыбына сай сезжумбак бершед^ кшт сeзi «^азакстан»

Сурактар:

Макал-мэтелдердi толыктыр

1. Эрюмнщ ез жерi -

2. Ел керю - мал, езен керю -

3. Акшада жок

4. Кiтап - алтын

5. Денсаулык - зор

6. Ел iшi - алтын

7. емiр - Yлкен

8. Айна айна емес, айна

9. оттан да ыстык

I

ш §

О

с о

и

Н

! о с

Немесе керiсiнше жасауга да болады.

Мысалы: кшт сeзi арнайы такырыпка байланысты макал-мэтел, ал сурак ретшде бiр такырыптан алынган сeздердi алып, олардыц казак баламасын немесе синонимдерш элде антоним-дерiн жазу. Ягни, осы тапсырмалар аркылы балалар, бiр жагынан, сабак бойынша бершген тапсырмаларды орындайды да, екiншi жагынан, казак ауыз эдебиетшш мацызды бiр тYрiмен танысып, туган жерiмiздiц эдебиет мен мэдениетiн курметтеу сезiмi артады.

ЭДЕБИЕТ

1. Элiмбаев М. Халык - капысыз тэрбиешi. - Алматы: Бiлiм, 1977. - 71б.

2. Элiмбаев М. Халык - гажап тэлiмгер. - Алматы: Рауан, 1994.

3. С. ¥закбаева. Балаларга эстетикалык берудегi халыктык дэстYр. - Алматы, 1990.

о О га

из О

Й -а X

н <с