CC BY
8ГТАМР 14.25.09
Б1Л1М БЕРУДЕГ1 ЖОБАЛАУ ЭД1С1
АХМЕТЖАНОВА НУРГУЛЬ МЕЙРАМХАНОВНА
I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу университет!
7М01701 - ^азак тiлi мен эдебиет бiлiм беру багдарламасыныц 2 курс магистранты
Тушндеме. Мацалада жобалыц эд1с1н1ц кезецдер1не байланысты гылыми тужырымдар сараланды. «Жобалыц ¡с-эрекет» жэне «зерттеу цызмет1» терминдерШц ара жт айцындалды. 5-7-сынып оцушыларыныц зерттеуштк цузыретттктершц даму децгейлерт багалау жэне критерийлерд1 аныцтау мэселелер1 ЖYйеленiп кврсет1лд1.
Юлт свздер: Жоба, зерттеу щзгретттт, зерттеу цызмет1, эд1с, жоба кезецдер1.
Элемдш тэж1рибеш талдау эртYрлi елдердщ бшм беру жYЙесiнде жобалык эдютщ кец таралуын аныктауга мYмкiндiк бередi. Себебi, элем туралы Бiлiм тез ескiретiн акпараттык когам жагдайында окушыларга элем туралы бшмнщ мeлшерiн беру кажет емес, оларды осы бiлiмдi ез бетшше алуга Yйрету керек, жаца танымдык жэне практикалык мэселелердi шешу Yшiн алган бiлiмдерiн колдана бiлу керек.
Жобалау - окытудагы жацарудыц шынайы жэне шартты жобаларын ецдеу процеа; окытудыц ец тиiмдi эдiсi болып табылады [1].
Негiзiнде жобалау тэуелаз эрекет болып табылады. 1с-эрекеттщ бул тYрi мэдениетте шындыктыц eзгеруiн жоспарлау мен жYзеге асырудыц негiзгi тэсш ретiнде бар. Жобаныц эрекетi келес кезецдердi камтиды:
- жоба тужырымдамасын эзiрлеу (жагдайды талдау, мэселенi талдау, максат кою, жоспарлау);
- жобалык ниеттi жYзеге асыру (жоспарланган iс-эрекеттердi жYзеге асыру);
- жобаныц нэтижелерш багалау (жаца/eзгертiлген шындык жагдайы).
^аз1рп еуропалык тiлдер «жоба» сeзi латын тiлiнен алынган, ол «алдагыны болжайтын», «кезге тYсетiн» дегендi бiлдiредi, ягни кез-келген объектiнi, кызмет тYрiн, дизайнды тYрлендiрудiц прототипi жобаны куру процесше айналады. Демек, жоба элi жок нэрсенi жасайды. Кeбiнесе жоба проблема ретшде карастырылады, бул жагдайда жэне «адам тек идеялардыц иесi болудан бас тартатын, баска нэрсеге тап болуга, оны толтыруга, оны eз шыгармашылыгында кeрсетуге мYмкiндiк алу Yшiн жеке, жеке бас тартатын шынайы шыгармашылык жагдайды бiлдiруi мYмкiн» [2]. Жобаны осылай тYсiну оны бшм беру процесiнде колдануга кец мYмкiндiктер ашады.
Жобалау эдiсi бойынша жумыс, сайып келгенде, педагогикалык процестщ барлык катысушыларыныц бiлiм беру максаттары мен мiндеттерi туралы кeзкарастарын eзгертудi камтиды. Бул уйымдастырушылык-педагогикалык жагдайлардыц дYниетанымдык курамдас бeлiгi, окытудыц жаца философиясын калыптастыру, оны тYсiнбестен жобалык эдiстi колдану кYтiлетiн нэтиже бермеуi мYмкiн.
Жобалау эдiсi - бiлiм берудiц ерекше философиясы: тек теориялык бiлiмдi калыптастырудан алшак максат пен белсендiлiк, нэтижелер мен жетютштер философиясы. Гылыми басылымдар жобалык эдiстi сипаттайтын позициялардыц алуан тYрлiлiгiмен ерекшеленедi.
Сонымен, жобалар эдiсi накты бiлiмдi интеграциялауга емес, eзектi бiлiмдi колдануга жэне жобалык кызметке белсендi косылу Yшiн жацаларын алуга, элеуметпк-мэдени ортада адам кызметiнiц жаца тэсшдерш игеруге багытталган педагогикалык технология.
^арастырылып отырган тужырымдаманы аныктауда В.В. Гузеев, ол жоба эдiсiне непзделген окыту технологиясы проблемалык окытудыц бiр эдiсi екенiн атап eттi. Зерттеушi осы технологияныц мэнiн осылай аныктайды: муFалiм окушыларга оку мiндетiн кояды, осылайша бастапкы деректердi усынады жэне жоспарланган нэтижелердi сипаттайды.
^алганыныц бэрш окушылар ез бетiнше орындайды: аралык тапсырмаларды белгiлейдi, оларды шешу жолдарын iздейдi, эрекет етедi, алганын керсетiлген критерийлермен салыстырады, кызметiн тYзетедi [3].
Педагогикалык тэжiрибеде «жобалык iс-эрекет» жэне «зерттеу кызметi» терминдерi жиi синоним ретшде колданылады. Педагогикалык эдебиеттерде кейбiр зерттеушшер мектеп окушыларыныц жобалау жэне зерттеу ю-эрекетш салыстыруга ерекше кещл беледь
А.И. Савенковтыц пiкiрiнше, жобалау жэне зерттеу бастапкыда багыты, магынасы мен мазмуны жагынан тYбегейлi ерекшеленедi. «Жобалауда эрдайым баланыц зерттеу кызметiне орын бола бермейдi. Бул кебiнесе кажет, бiрак сiз зерттеу iздеу элементтершаз жасай аласыз» [4,42]. «Жоба, демек, жобалау эркашан практикалык мэселелердi шешуге багытталган. Бiр немесе баска жобаны жYзеге асыратын адам жаца нэрсе iздеп кана коймай, оныц алдында турган накты мэселенi шешедi.
Ол Yнемi шындыкты iздеу мiндеттерiнен тыс кептеген жагдайларды ескеруi керек. Жобаны эзiрлеу, эрине, шыгармашылык мэселе, бiрак ол кептеген сырткы жагдайларга байланысты, кебiнесе зерттеу мiндеттерiмен байланысты емес жэне эркашан белгш бiр енiмдi жасауды камтиды. Жобалаудан айырмашылыгы, зерттеу шындыкты жанкиярлыкпен iздеудш нускасы болып табылады. Егер зерттеу нэтижесiнде кез-келген практикалык мэселеш шешуге болатын болса, онда бул жанама эсерден баска ештеце емес. Зерттеу нэтижесшде алынган бшмшц езi тэжiрибе тургысынан пайдалы емес, тiптi зиянды жэне каушт болуы мYмкiн. Накты зерттеушi кебшесе езi алган акпаратты iс жYзiнде калай колдануга болатынын бiлмейдi». Автор мектеп окушыларыныц жобалары мен зерттеу жумыстарына ортак бiр схеманы келтиредг мэселенi езектендiру; зерттеу саласын аныктау; зерттеу такырыбын тацдау; гипотезаны эзiрлеу; зерттеу эдiстерiн тацдау; зерттеу жYргiзудiц реттiлiгiн аныктау; акпаратты жинау жэне ецдеу; алынган материалдарды талдау жэне жалпылау; есеп дайындау; баяндаманы коргау; жумыс нэтижелерiн талкылау.
М. М. Фирсова багыныстагы окушылардыц «жобалау кызметЬ> жэне «зерттеу кызметi» терминдерiн колданады. Ол жобаны «жогары сынып окушыларыныц зерттеу кызметшщ негiзгi нысаны» ретшде карастырады, содан кейiн «жобалык-зерттеу кызметЬ> угымымен жумыс iстейдi. М. М. Фирсова мундай кызметп табигаты бойынша оку-ецбек, органикалык байланыстыратын теория мен практика ретшде аныктайды, бул окушылардыц кэаби езiн-езi аныктауы Yшiн мацызды. Бул кызмет дербестiктi, бастаманы, максаттарга жетудегi табандылыкты дамытады, жоспарлы, технологиялык кызмет дагдыларын жэне езiн-езi уйымдастыру, езiн-езi бакылау жэне езiн-езi тYзету кабiлеттерiн калыптастырады. Зерттеушi жобалау-зерттеу кызметшщ келесi кезецдерiн аныктайды: идеяныц немесе проблеманыц пайда болуы (уйымдастырушылык-дайындык), мэселеш шешу (технологиялык), практикада юке асыру (корытынды). Бiрiншi кезецде проблема iздестiрiлiп, такырыбы аныкталады, зерттеу тапсырмалары калыптасады, жоба негiзделедi, алдагы iс-шаралар жоспарланады. Екiншi кезецде туракты езiн-езi бакылау, аралык езiн-езi багалау жэне езiн-езi тYзету аркылы акпарат жинакталады жэне талданады, жаца идеялар талкыланады, белгш бiр проблемалык жагдаяттар модельденедi, оларды шешу жолдары керсетiледi, кужаттар ресiмделедi жэне т.б. .Yшiншi кезецде нэтижелер шыгарылады, нэтижелер талданады жэне ю-эрекеттер багаланады. Барлык кезецде жетекшiнiц (кецесшшщ) релi зор. Жобалык ю-эрекет, М.М.Фирсованыц пiкiрiнше, окушылардыц окыту жэне зерттеу дагдыларын дамытудыц тиiмдi куралы болып табылады.
Тутастай алганда, усынылган зерттеулер жобалау жэне гылыми-зерттеу кызмет арасындагы тыгыз байланыс туралы айтуга мYмкiндiк бередi. Зерттеу процесiндегi езара эрекеттеспктш екi жагы да субъект болып табылады жэне окушлырадыц зерттеушшк кузыреттшктерш калыптастыруга да, жYзеге асыруга да ыкпал етедi. Бiрлескен уйымдастырылган зерттеу процесiнде акпаратты пассивтi кабылдау емес, барлык катысушы тараптардыц накты, функционалдык мiндеттерiн ез мойнына алуына байланысты бiлiм беру процесiне катысушылардыц белсендi езара эрекетi жYредi. Бурын беймэлiм нэрсенi зерттеу
окушылардыц оку жэне сабактан тыс iс-эрекетiнде де, ез безмен уйымдастырылган iзденiсте де жузеге асуы мумкш.
1. Зерттеу эдiсi мен жоба эдiсi окушылардыц сыни жэне шыгармашылык ойлауын калыптастырады, ойлаудыц баска тYрлерiн дамытуга ыкпал етедi, онсыз зерттеу эрекетi мYмкiн емес: аналитикалык ойлау (акпаратты талдау, кажетп фактiлердi тацдау, салыстыру, салыстыру. фактiлер, кубылыстар); ассоциативтi ойлау (бурын зерттелген фактiлермен, кубылыстармен, кубылыстыц жаца касиеттерiмен жэне т.б. ассоциациялар орнату); тэуелаз ойлау; логикалык ойлау; жYЙелiк ойлау.
2. Жобалау жэне зерттеу кызмет арасында тыгыз байланыс бар. Зерттеу Yдерiсiндегi езара iс-кимылдыц ею жагы да субъектiлер болып табылады жэне окушылардыц зерттеу кузыреттерш дамытуга да, жYзеге асыруга да ыкпал етедь
Окушылардыц зерттеу дагдыларыныц бес тобын усынуга болады. Дагдылардыц бiрiншi тобы зерттеудi жYзеге асырумен байланысты (iздеу): зерттеу такырыбын тацдай бшу; мэселенi кере бiлу жэне зерттеу максатын коя бiлу; зерттеу мшдеттерш коя бiлу; кол жетiмдi зерттеу эдютерш тацдау жэне колданумен байланысты дагдылар; акпаратты iздеумен жэне ецдеумен байланысты дагдылар. Дагдылардыц екiншi тобы акпаратпен (акпараттык) жумыс iстеудi кездейдг акпарат кездерiн таба бiлу, оларды пайдалану; мэтiнмен жумыс iстей бшу; кабылданган мэтiндегi, ез мэтiнiндегi басты нэрсенi белiп керсете бiлу; мэтшнщ семантикалык белiктерiн белiп керсете бшу: абзацтар, тараулар, абзацтар; аныктамамен, угымдармен, терминдермен жумыс iстей бiлу; презентация логикасын белгiлей бiлу (мэтiн жоспарын, езiнiц зерттеу жумысын кура бшу); кыскаша баяндау, конспекттеу, конспекттеу тэсшдерш, шартты белгiлердi колдана бiлу; дэйексездердi iздеу, сiлтемелердi пайдалану; дэлелдеме кура бшу, дэлелдерд^ фактiлердi колдана бшу; юрюпе мен корытынды жасауга байланысты дагдылар; корытынды тужырымдау. Дагдылардыц Yшiншi тобы ез жумысын уйымдастырумен байланысты: ез жумыс орнын уйымдастыра бшу; жумысты жоспарлай бiлу; мектеп пен балалар ютапханасында, информатика кабинетiнде, баска оку орындарында (мысалы, кызыгушылык клубында) жумысты уйымдастыруга байланысты дагдылар. Дагдылардыц тертiншi тобы-ез жумысыныц нэтижелерiн керсету: нэтижелердi усынудыц эртYрлi формаларын колдана бшу; сурак кою жэне оган жауап беру кабiлетi; баяндамага, сейлеушшщ сезiне койылатын талаптарды ескере бшу. Дагдылардыц бесiншi тобы багалаушы, олар мыналарды камтиды: ез жумысын багалай бiлу, оныц артыкшылыктары мен кемшшктерш аныктау; баска зерттеушi усынган жумысты багалау мYмкiндiгi; багалаушылык пайымдауларды кура бшу, ез багасын дэлелдей бшу; усыныстарды, шолуларды тужырымдай бiлу.
Зерттелген эдебиеттер мен педагогикалык тэж1рибелер непзшде бiз окушылардыц зерттеу кузыреттiлiктерiн белгш бiр кызмет жагдайлары болган кезде калыптаскан бiлiм жYЙесi негiзiнде саналы эрекеттердi орындау кабiлетi ретiнде аныктауга токталдык, олардыц негiзгi мектептегi мазмунын аныктадык: езектi жагдайды талдау, себеп-салдарлык байланыстарды белiп керсету, зерттеу кызметшщ стратегиясын аныктау (зерттеу объектiсi мен пэнш аныктау, гипотеза жасау, максат, мiндеттер кою, зерттеудiц тиiстi эдютерш колдану), уакыт ресурсын жоспарлау, материалдык-техникалык, акпараттык жэне баска ресурстарга кажеттшкп бiлдiру, зерттеу нэтижелерiн практикалык колдану жагдайын болжау, зерттеу кызметiнiц нэтижесше деген кезкарасыцызды тYсiндiру, зерттеу Yшiн кажеттi акпаратты табу, ецдеу, алынган акпарат негiзiнде корытынды жасау, зерттеу нэтижелерш гылыми мэтiн тYрiнде усыну, монологиялык сейлеу куру жэне аудиторияныц сурактарына жауап беру.
5-7-сынып окушыларыныц зерттеушiлiк кузыреттiлiктерiнiц даму децгейлерш багалау жэне критерийлердi аныктау мэселелерi бойынша педагогикалык теория мен практиканы тYсiндiруге кешейiк.
Сонымен:
Зерттеу дагдыларыньщ даму децгешн аныктау Yшiн келесi критерийлердi колдануга болады:
- келесi дагдыларда кeрiнетiн пайымдаулар мен тужырымдардыц сипаты бойынша: уксас зерттеу жYргiзу кабшеп; ез дэлелiн айта бiлу, болжамды тексеру Yшiн жаца тэжiрибелердi жобалау мYмкiндiгi; мэселенi шешудiц утымды жолдарын таба бiлу.
- окушылардыц дербеспк дэрежесi бойынша: м¥Fалiмнiц тiкелей басшылыгымен зерттеу; мришммен бiрлесiп к¥PылFан проблема мен гипотеза непзшде жYргiзiлген зерттеу; мэселеш коюдан бастап зерттеудi ез бетшше орындау.
- колданылатын ^ымдардыц кYPделiлiк дэрежесi мен саны бойынша: пайымдау, корытынды жасау жэне корытындыны тужырымдау Yшiн белгiлi бiр такырыптыц жеке ^ымдарын пайдалану; белгiлi бiр такырыпты окуда алFан бiлiмдерiн тарту: курстыц эртYрлi такырыптарынан алынFан бiлiмдi пайдалану.
Зерттеу даFдыларын калыптастырудыц келес децгейлерi бар: бастапкы (окушылар бiр операцияны эрец орындайды, зерттеу жYргiзуге кемекке жауап бермейдi жэне пайымдаулар жасау Yшiн такырыптыц бiрлiк ^ымдарын колданады), бiрiншiсi (зерттеудiц бiрлiк операцияларын орындайды, такырыптыц бiлiмiн пайдаланады, Мрашмшц нускауы бойынша немесе жазбаша усыныспен ^ксас зерттеулер жYргiзедi), екiншiсi (олар зерттеу кызметшщ жеке элементтерiн логикалык тYPде байланыстыра алады, м¥Fалiмнiц басшылыгымен ¥сыны1етан проблема мен гипотеза непзшде бейтаныс касиеттердi зерттейдi, бiрак олар эркашан корытынды жасай алмайды, мэселеш шешудш утымды жолын таба алмайды), Yшiншi децгей (зерттеу даFдыларын жан-жакты колданады, м¥Fалiмнiц жетекшiлiгiмен осындай зерттеу жYргiзе алады, ез бетiнше койылFан гипотезаны тексеру Yшiн Ж^мысты жоспарлай алады, мэселеш зерттеудш утымды жолдарын таба алады) [76].
Мектеп окушыларыныц мотивациясын ескере отырып, зерттеу даFдыларын дамыту децгейлерiн былай ¥CынуFа болады: бiрiншi децгей (окушылар eздерiнiц танымдык жэне iзденiс эрекеттерiн ¥ЙымдастыруFа умтылмайды жэне бiлмейдi; олардыц эдебиеттермен жумыс iстеу даFдылары жеткiлiктi тYPде калыптаспаFан, талдау жэне ¥сыны1етан тапсырмалардыц шешiмiн алгоритмдеу кабiлетi дамымаFан, алацдаушылык ^шейед^; екiншi (окушылар орташа жетiстiктерiмен сипатталады, карапайым оку максаттарына жетуге умтылады, стандартты мiндеттерге, табандылыкты кажет етпейтш тапсырмаларFа KызыFушылык танытады; акыл-ой даFдылары кeбiрек дамыFан; олар ез кызметш м¥Fалiмнiц кeмегiмен жоспарлай алады; жаца шешiм табу мYмкiндiгi калыптаспаFан) жэне Yшiншi децгей (оку iс-эрекетiн ез бетшше ¥ЙымдастыруFа деген умтылыс пен шеберлшт кeрсетедi, проблемалык мэселелердi тужырымдайды, бiлiмдi ез бетiмен мецгередi, карастырылып отырFан мэселелерге объективтi баFа бере алады; кемшшктер мен артыкшылыктарды).
^орытындылай келгенде, психологиялык-педагогикалык эдебиеттердi, ез педагогикалык тэжiрибемiздi талдау 5-7-сынып окушыларыныц зерттеушшк кузыреттшк децгейлерiн (темен, орта, жоFары) сипаттауFа мYмкiндiк бередi, оныц негiзi критерийлерiн баFалауFа болды: мэселенi тужырымдау, аныктау зерттеу стратегиясы, зерттеудi жоспарлау, ю-эрекет, оныц нэтижелерiн болжау, баFалау, зерттеу кызметiнiц нэтижелерi, акпаратпен жумыс, зерттеу материалдарын ресiмдеу, зерттеу нэтижелерш керсету), децгейлерi (темен, орташа, жоFары) белгiленедi. Сонымен, осы процестi модельдеу аясында 5-7- сынып окушыларыныц зерттеушшк ю-эрекетш казiргi бiлiм беру кешстшнде уйымдастыру жэне жетiлдiру кажеттiлiгiн теориялык т¥рFыдан негiздеуге эрекет жасалды.
ПАЙДАЛЫНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. https://sozdikqor.kz/
2. Бондаревская, Е. В. Личностно-ориентированное образование как прогностическая модель педагогической культуры XXI в. // Инновации в образовании. - 1998. - № 2. - С. 10.
3. Гузеев, В. В. Метод проектов как частный случай интегральной технологии// Директор школы. - 1996. - № 6. - С. 24-32.
4. Савенков, А. И. Психология исследовательского поведения и исследовательской деятельности // Исследовательская работа школьников. - 2003. - № 2. - С. 39-49.
