CC BY
11Б1Л1М БЕРУ ЖYИЕСIНДЕГI ПЕДАГОГТ1К МЭДЕНИ ^¥ЗРЕТТ1Л1К
М.А. Медетбекова,
«брлеу» БА¥О АО ПКБАИОКО филиалы, «Тулганы тэрбиелеу жэне элеуметтендгру» кафедрасыныц аза оцытушысы, ф.г.к.
Бшм беру жYЙесi - сабак;тастыгы бар бшм беру багдарламалары мен эр тYрлi дец-гей мен багыттагы мемлекеттiк бiлiм беру стандарттары жYЙесiшц, оларды эртYрлi уйымдастыру к¥кьщтык формадагы, тип-тегi жэне тYрдегi бiлiм беру мекемелерiнде iске асырушы тармактардыц, сонымен бiрге бiлiм берудi баскару органдары жYЙесшщ жиыны[3].
Бул жeнiнде ^азакстан Республикасы «Бшм туралы» Зацыныц 8-бабында «Бшм беру жYЙесiнiц басты мшдеттершщ бiрi - окытудыц жаца технологияларын енгь зу, бшм берудi акпараттандыру, халыкара-лы; галамды; коммуникациялык желiлерге шыгу» деп атап керсеткен[1].
Елбасымыздыц «Дамыган тiл мэдени-етi - зиялы улттыц элеуетЬ» деп, елiмiздщ 2011-2020 Багдарламасында тш мэдениеть не, оныц iшiнде юкери тiл мэдениетiне баса назар аудару керектшн айкын багыттармен саралап бергеш бэрiмiзге мэлiм [2].
Сонымен бiрге, осы багыттыц екш-шi мшдет - Тiл мэдениетiн жетiлдiру-де ^азакстандыктардыц тiл мэдениетшщ децгешн кетерудщ кажеттi курамдас бель гi сейлеу мэдениетш дамыту болуга тиiс. Мше, елiмiздiц осы 2011-2020 Багдарла-масын саралай келе, бул жYктiц ауыр сал-магы педагогтерге тиесiлi екендшн мой-ындауымыз керек. Эр педагог интеллекла жогарылыгымен, бiлiктiлiгiмен, заманауи жацашылдыгымен, шыгармашылыгымен, ^ бiлiмдiлiгi мен дарындылыгымен когам да-8 муына айтарлыктай Yлес косары анык. Ал ^ оныц iшiнде ец мацыздысы - урпак тэрбиесi. ^ ¥лттык тэлiм-тэрбиеге кеп кeцiл белген | М.Жумабаевтыц артына калдырган мурала-^ рыныц негiзгi такырыптарыныц бiрi - бала И тэрбиесi мен тулга мэселеа. Осыган орай, И педагог «^зу адам», «жетшген адам» тура-д лы айта келiп, «бул оныц пiшiн-келбетiнен, В
жYрiс-турысынан, накты iсiнен байкалады, бул айтылгандар тулганыц кандай мiнездi екенiн бiлуге мYмкiндiк береди Адам тулга, кiсi болуы Yшiн eзiн CYЮ, жакындарын CYЮ-мен шектелмей, жалпы адамзатты CYюi шарт. Таза жYректi, халкын CYЙген, ел муктажын ойлайтын, эдiлет пен адалдыкты жактаган адам гана тулга бола алады. Тулга - сан кы-рлы, мазмуны да, табигаты да ^рдел^ купи-ясы мол элеуметлк угым. Адам есу, дамып жетшу Yдерiсiнде бiртiндеп тулга, кiсi деген атка ие болады»,-деп тужырымдаган[4].
^аз1рп тацдагы бiлiм беру жYЙесiнде кашыктыктан окыту технологиясын педа-гоглк бiлiктiлiктi арттыру институттарында колдануды максат еткендiктен, аталган такы-рыпта кашыктыктан окыту багдарламасын жасап, оку YДерiсiне енгiзу кажеттiлiгi туын-дап отыр. Буган себеп - эр педагогтщ басты максаты - бэсекеге кабшетп маман дайын-дау. Ал осы маман дайындауда тынбай ецбек етш, iзденiс Yстiнде ез шыгармашылыгын шыцдай тYCкенде гана педагог ез кузрет-тiлiгiне толык ие болары сезаз. «Эзгермелi когамдагы жаца формация муFалiмi - педа-гогикалык куралдардыц барлы^ын мецгер-ген, туракты eзiн-eзi жетiлдiруге талпынFан, рухани дамыFан, толыскан шы^армашыл тулFа кузретi» [3] деп керсеткендей, жаца формация муFалiмi табысы, бiлiктерi аркылы калыптасады, дамиды. Заманауи, жацашыл педагогке - бэсекеге кабiлеттiлiгiн, бшм беру сапасыныц жоFары болуын, кэаби ше-берлiгiн, эдiстемелiк жумыстаFы шеберль гiн, мэдени сейлеу тiлiн Yнемi дамыта тYсуiн KOFам талабы екендш бэрiмiзге мэлiм. Нэти-жеге баFытталFан бiлiм моделi мен баскару-дыц жаца парадигмасы аясында жекелеген уFымдар мен нормаларды жэне тиiмдi педа-гогикалык технологияларды мецгеру Yшiн педагогтердщ кэсiби мэдениетiн дамытуFа баFытталFан оку кажеттiлiктерi туындылап
отыр. Бiлiктiлiк арттыру жYЙесiнде педа-гогтердщ оку кажетriлiктерi накты бшмнщ мэнiн тYсiнуге, соныц нэтижесшде eзш-дiк iс- эрекетке енуге, педагогпк мэдени кузреттшкп арттыру жэне жеке eмiрiндегi тэжiрибенi жетiлдiру максаттарына байла-нысты калыптасады. Осы замангы муFалiм ез бiлiктiлiгiн арттыруга Yлкен потенциал-ды; мYмкiндiктермен келедi. Ягни педагог-тердщ функционалды; сауаттылыктарын кэаби шеберлiкпен уштастыру Yшiн нэти-жеге багытталган бiлiм беру Yлгiсiнде мак-сатты тYPде бiлiм беретiн, калыптастыра-тын, дамытатын андрогогикалык YДерiске кол жеткiзуiмiз кажет. Баскаша айтканда ересектерге арналган, жалпы жэне кэсiби бшмнщ кажеттiлiгiн дамыту, гылым, бiлiм мен мэдениет жетiстiктерi аркылы адамдар-дьщ жалпы мэдениетi мен элеуметтiк бел-сендiлiктi дамытуга багытталган танымдык ю-эрекетке багытталган бiлiктiлiктi арттыру. ^аз1рп бiлiм беру парадигмасы «бшкт адамга» багытталган бiлiмнен «мэдениет адамына» багытталган бшмге кeшудi кез-дейдi. Бул бiлiм берудi жацаша уйымдасты-ру- оныц философиялык, психологиялык, педагогикалык непздерш, теориясы мен тэжiрибесiн терещрек кайта карауды кажет ететiнiн ескерер болсак, осы жацаша бiлiм берудегi муFалiмнiц мэдени к¥зреттiлiгiн арттыру б1здщ басты мак;сатымыз болу шарт. ^азакстан РеспубликасындаFы бiлiм берудi дамытудыц 2011-2020 жылдарFа арналFан мемлекеттiк баFдарламасында елiмiзде-п функционалдык сауаттылыкты арттыру Yшiн, халыкаралык рейтингiлердегi бiлiм ^рсе^ш^^ жаксаруы мен казакстандык бiлiм беру жYЙесiнiц сапасын арттыру Yшiн, бiрiншi кезекте, педагог кадрлардыц мэрте-бесiн арттыру, олардыц бYкiл кызметi бой-ына мансаптык eсуi, окытылуы жэне кэсiби бшктшпн дамытуды камтамасыз ету, сон-дай-ак педагогтердщ ецбегш мемлекеттiк колдау мен ынталандыруды арттыру мэсе-лелерiне Yлкен мэн берiлген. Олай болса, бшмнщ сапалы да саналы тYPде берiлуi бiлiм беру жYЙесiндегi педагогтердщ, зи-ялылар кауымыныц бiлiктiлiк децгешне байланысты. ДэстYрлi бiлiм беру жYЙесiн-де бшкт мамандар даярлаушы кэсiби бшм беретiн оку орындарыныц басты максаты -
мамандыктарды игерту Fана болса, ал казiр элемдiк бiлiм кецестшне ене отырып, басе-кеге кабшетп тулFа дайындау Yшiн адамныц кузырлылык кабiлетiне CYЙену аркылы нэти-жеге баFдарланFан бiлiм беру жYЙесiн усыну - казiргi тацда негiзгi eзектi мэселелердщ бiрi. Ресей Fалымы Н.Кузьминаныц ^зкара-сы бойынша, «кузырлылык дегенiмiз - педа-гогтщ баска бiр адамныц дамуына негiз бола алатын бiлiмдiлiгi мен абыройлыFы» деп ^рсетсе, латын тiлiндегi «kompetens» сeзiн Fалым КДудайбергенова «^узырлылыкты бiлiмiн, бiлiктiлiгiн, даFдысын, тулFаныц мь нез - кулкын, ец бастысы тулFа мYмкiндiгiн баFалаудыц критерийi максатында карасты-ру кузырлылык мацызын толык аша алады [5,3]. Олай болса, кузырлылык, нэтижеге баFдарланFан жаца бшм беру жYЙесiнiц са-палык критерийi ретiнде элеуметтiк жэне eмiрлiк кeзкарастарды есепке алу кажет» деп жазса, Б.ТурFанбаева «^узырлылыкка баFытталFан окыту YPДiсiнде тэжiрибелiк жолмен мэселенi шешу мYмкiндiгi молаяды. Осы жаFдай бшктшкп арттырудаFы екiншi Yлгiге кeшiрудiц негiзi бола алады. Эйткенi, кузырлылыкка баFытталFан Yлгiде бiлiм алушылардыц eздерiн уйымдастыру - басты максат» деп ^рсот^нте кeз жYгiртiп, ой-ымызды саралай келе кузырлылыктыц таFы бiр ^рш^ - муFалiмнiц кэсiби мэдениетi мен педагогпк сeйлеу этикетiн удайы дамыту аркылы мол iзденiстерi мен тэжiрибе жетiстiгiнде екендiгiн, бэсекеге кабшетп урпак тэрбиесiнде айрыкша орын алаты-нын тeменде келтiрiлген макала барысында талкылауды максат еттiк [6].
Педагогтщ кэсiби децгейiнiц мэдени турFыда дамытуда психологтер де, педагог-тер де адамныц рухани интеллектуалдык, кэсiби шы^армашылыкпен eзiн-eзi дамытуы eмiрiнiц эр кезещнде эр калай деп кeрсетедi. Мысалы, улы педагогтер А.Дистерверг, К.У-шинский, А.Макаренко, В.Сухомлинский, т.б. муFалiмдiк ецбект адамтану Fылымы, адамныц жан дYниесi, рухани элемiне бой-лай алу eнерi дей отырып, педагогикалык шеберлштщ дамуына зор Yлес коскан. Сон-дыктан да педагогикалык шеберлiк — кэсь би-мэдени кузреттiлiктi жоFары децгейге ^терепн муFалiмнiц жеке касиеттерiнiц, оныц бiлiмi мен бiлiгiнiц жYЙесi. Осы мэсе-
гч
а
^
н и
Н
И =
Рч
и
н =
2
Вестник «Oрлеу»-kst -
ленi терец зерттеген А.Маркова муFалiмнiц муFалiмнiц, зерттеушi
гч
а
^
н и
н
и =
Рч
и
н =
2
кэсiби децгейге кeтерiлуiнiц тeмендегiдей психологиялык критерийлерiн аныктаFан:
- Обьективтi критерийлер. МуFалiмнiц eз мамандыFына каншалыкты сэйкес элеу-метлк тэжiрибеге косар Yлесi кандай екен-дiгi. ЖоFары ецбек кeрсеткiшi, эртYрлi мэселелердi шыFармашылыкпен шеше алу бшктер^ т.б жататындыFын атап eтедi.
- Субьективт критерийлер. Адам-ныц маманды^ы каншалыкты оныц табета-тына, кабiлеттерi мен кызыFушыларына сэйкес каншалыкты ол eз iсiнен канаFат табатындыFымен байланысты. МуFалiм ец-бегiндегi субьективтi критерийлерге кэаби -педагогикалык баFыттылык, кэсштщ мацыз-дылыFын, оныц кундылыFын тYсiну, маман иесi ретiнде eзiне позитивт кeзкарастыц бо-луын жаткызады.
- Нэтижелi критерийлер. МуFалiм eз iсiне коFам талап етш отырFан нэтижелерге кол жетюзш отыр ма деген мэселе турFы-сынан карастырады. Бiреулер нэтиже ретшде окушылардыц бiлiмдерiнiц стандартка сай болуын алса, ендi бiреулер олардыц карым-катынас кабiлетiн дамытуды алады, ал кей-бiреулерi окушылардыц eмiрге дайынды^ын басты назарда устайды, ал окыту нэтижесi бiз Yшiн баланыц психологиялык функция-ларын жетiлiп, eзiнiц педагогикалык эрекет аркылы алFан бiлiмдерiн eз eмiрлiк мэселе-лерiн шешуге колдана алуы.
- ШыFармашылык критерийлер. МуFалiм eз кэсiбiнiц шекарасынан шыFа алуы, сол аркылы eз тэжiрибесiн, ецбегш eзгерте алуы жаткызылады. ШыFармашыл муFалiм Yшiн бiреудiц тэжiрибесiн кайта-лаFаннан гeрi eз жацалыктарын, бiлгендерi мен тYЙгендерiн баскаларFа усына алуыныц, шы^армашылык баFыттылыктыц болуыныц мэнi зор.
Кэабилштщ бiрден келе салмайтын-дыFы белгш, оны эр муFалiм ерте ме, кеш пе мецгеруi тиiс. А.Маркова оныц кезецдерш тeмендегiдей етiп бeледi: муFалiмнiц eз ма-мандыFына бешмделу кезецi; мамандыкта eзiн-eзi eзектендiру кезещ; мамандыкты еркiн мецгерген кезец; мамандыкта шыгеар-машылык децгейге жеткен кезец [7].
Осылайша Fалым кэсiби кузреттшктщ сипаттамасын шебер- муFалiмнiц, жацашыл-
муFалiмнiц, кэсiби дэрежесiне кeтерiлген муFалiмдердiц жиын-тык бейнесi ретiнде карастырады[7].
Бшм беруде кэсiби кузырлы маман иесь не жеткен деп мамандыFы бойынша eз пэнiн жетiк бiлетiн, окушыныц шыFармашылыFы мен дарындылыFыныц дамуына жаFдай жа-сай алатын, тулFалык- iзгiлiк баFыттылыFы жоFары, педагогикалык шеберлiк пен eзiнiц iс- кимылын жYЙелiлiкпен аткаруFа кабшет-тi, окытудыц жаца технологияларын толык мецгерген жэне бiлiмдiк мониторинг не-гiзiнде акпараттарды тауып, оларды тацдап сараптай алатын, отандык жэне шетелдш тэжiрибелердi шыFармашылыкпен колдана бшетш кэсiби маман педагогтi айтамыз.
^азакстан РеспубликасындаFы эле-уметтiк-экономикалык, мэдени eзгерiстер жYрiп жаткан кYPделi жацFыру YДерiсi жаFдайында бYгiнгi тацдаFы тYбегейлi мэселе - адамды iс жYзiнде коFамдык дамудыц басты тулFасы ету зацды кубылыс.
Элемдiк практикада eткен Fасырдыц 40-жылдарында колданыска ене бастаFан «YЗдiксiз бiлiм беру» терминi ересек адамдарFа бiлiм беру жYЙесi ретшде кара-стырылады. ДэстYрлi eмiрлiк бшм беру идеясыныц орнына eмiр бойы бiлiм алу иде-ясын басшылыкка алудыц дурыстыFы заман талабынан туындап отыр. Жеделдете окыту жYЙесi педагогикалык жYЙелердiц бeлiгi бола отырып, адамныц белгiлi бiр децгейде-п еркiндiк дэрежесiн жYзеге асырады, яFни оны сол мезетте кажет болатын белгiлi бiр iс-эрекетке баFыттайды. 0з кезегiнде жеке тулFа eз катысымдык кузыреттiлiгiн дамы-туFа умтыла отырып, тшдш тулFа децгей-iне ^тершедь Эз бетiмен бiлiмiн жетiл-дiру жеке тулFаныц барлык iшкi жYЙелерiн бiртутастыкка жумылдыруFа мэжбYP етiп, OFан жаца кырынан танылуFа, кундылыкта-ры мен кызыFушылыктарын жацадан баFыт-тауFа жэне eзiн жетiлдiрiп, кайта курылуFа мYмкiндiк бередi. Эзiн-eзi дамыту кезшде тiлдiк тулFа уйымдастырудыц жаца дец-гейiне кeтерiледi де, ол одан сайын дамып, кYPделiлене тYседi. Талап, ынта, жацашыл бастамалар, шыFармашылык белсендшк, iз-денушiлiк - тiлдiк тулFаныц даму YДерiсiнiц кeрсеткiштерi болып табылады. Yздiксiз бiлiм беру жYЙесiнiц устанымдары жеке
тулFаныц жан-жакты жалпы мэдени дамуы, тулFаныц бос уакытын дурыс уйымдасты-ру, элеуметтiк турактылык жэне элеуметак даму жэне т.б. функцияларды жYзеге асыру-мен тiкелей байланысты.
¥лттыц, халыктыц сырт кезге бiрден байкалатын, мен мундалап туратын ерек-шелiгi ец алдымен этикеттен, сез этикеть нен кeрiнедi. Белгiлi бiр халыктыц улттык тiлiн YЙренуде бегде елдщ eкiлi алдымен сол халыктыц тшндеп сез этикетiне ден кояды. Тiл YЙренудi амандасу, рахмет айту, кешiрiм сурау, комплимент айту тэрiздi этикет сездермен басталады десек, бала бой-ында осы этикета калыптастыратын бiрден бiр муFалiм екендт айкын. Олай болса, эр мYFалiмнiц ез жеке тiл мэдениетiне де баса назар аударFанымыз абзал. Жасыра-тыны жок, елiмiздiц шалFай аудандарынан болсын, кала орталыFынан болсын, кейбiр муFалiмдердiц сейлеу мэдениетi, кызмет этикет темен екендiгiне куэ болып жYремiз. Эсiресе, жацадан ецбек жолын бастаFан жас мамандардыц сeздiк коры жутац, карапай-ым сейлеу тiлiнiц езшен де дeрекi сез бур-малаушылыктарFа жол берiп жатады. Ал педагог - айна болса, мектеп табалдыры^ын ендi Fана аттаFан бYлдiршiндерiмiздiц бой-ын тYзер айнасы осы емес пе? Кебшесе, жецiл тYPде карап, мэн бермеймiз. Алайда, барлык тэртшаздштердщ бастауы да дeрекi сейлеу екендт хак. Мектеп окушыларыныц арасында ^нделшт коммуникативтi ка-рым-катынас тiлiне зер салып карасак, жаFа устатарлык. Тiлiмiздi «шубарынан» сактай-мыз деп жYргенде, «кунарынан» айырылып жатканы жанымызды ауыртады. Мысалы, «жынды киiнiпсiц FOЙ!», «кумашы...», т.б.
Сабактыц кейбiр кезецдерiнде окушы-лардыц сабакка белсендiлiгiн арттыруда ез ойын жазбаша жазуын, логикалык ойлауын Yнемi карастырылады. Окушылардыц сейлеу мэдениетш, eзiн-eзi устауын, ез ойын еркш жеткiзуi, окушы бойында инабаттылык тэр-биесiнiц калыптасуына Yнемi кeцiл белшш отыру эр муFалiмнiц басты назарында болуы тиiс. Сонда Fана педагоглк мэдени кузрет-тiлiктiц тущымды нэтижелерше кол жеткь зерiмiз анык. Айталык, бiлiм децгейi мен бiлiм сапасыныц артуы; логикалык ойлау
децгейi мен плдш карым-катынас децгей-лерiнiц есуц кез келген ортада eзiн-eзi устау мэдениетшщ жоFарлауы; казiргi ортаFа бей-iм, саналык та, тэрбиелiк дэрежесшщ оц ез-герiстерiнiц дамуы секшдь
Бэсекеге кабiлеттi толыкканды тулFа тэрбиелеу бшм беру саласыныц еш наза-рынан тыс калFан емес. Ал сол тулFа тэрбие-леудегi басты рeлдi сомдаушы устаз Fана - iз-денiмпаз Fалым, рухани бшммен жан-жакты каруланFан жан-дYниесi сезiмтал психолог, тынымсыз ецбеккор, элеуметтiк ортаны жандандырып, уйыткысы бола бiлетiн, жан-жакты шеберлш мен шыFармашылыFы езара ты^ыз байланысты, бiлiктiлiгi мен тэжiри-белшш мол, гуманист, белсендi патриот, елжанды, отансYЙгiш, этносаралык мэде-ниеттi толык мецгерумен катар ез ултыныц мэдени кундылыктарын толык мецгергендь гiмен урпак алдында eз-eзiне толык сенiмдi болFанда Fана коFамныц мыкты да бшктс, жоFары мэдениеттi, интеллектуалды, жан-жакты дамы^ан, шыFармашылыFы жоFары жеке тулFаны калыптастыруда нэтижелi мол казынаFа ие болары хак.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. 1^азакстан Республикасыныц «Бiлiм туралы» Зацы // Алматы 2010.6-б
2. 1^азакстан Республикасында 2015жылFа дейiнгi бiлiм берудi дамыту тужырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б.
3. Краткий словарь иностранных слов // под.ред. О.П.Марасанова.М., 1993. 318-б
4. Советский энциклопедический словарь// М., Издательство «Советская энциклопедия», 1984. 613-б
5. СИ. Ожегов, Н.Ю. Шведова. АС. Макаренко. «Толковый словарь русского языка» // М., 2004. 288-б
6. Б.А. ТурFынбаева. МуFалiмнiц шы^ар-машылык элеуметш бiлiктiлiктi арттыру жаFдайында дамыту.: теория жэне тэжiрибе // Алматы. 2005, 174-бет
7. КДудайбергенова. ^узырлылык -тулFа дамуыныц сапалык критерий // «бшм сапасын баFалаудыц мэселелерi: эдюнама-лык негiзi жэне практикалык нэтижес » атты халыкаралык Fылыми - практикалык конфе-ренцияныц материалдары. 2008. 30- 32-б
гч
а
^
н и
Н
И =
Рч
и
н =
2
