CC BY
7Сведения об авторе: Изатов Юсуфбек Миралиевич-PhD докторант Института истории, археологии и этнографии имени А. Дониша Национальной академии наук Таджикистана. Телефон: (+992) 919 -10-88-04.
Informanion about the autor: Izatov Usufbek Miralivich-doctoral student of the Ahmad Donish Institute of history, archeology and ethnography of National academy of science of Tajikistan. Telefon: (+992) 919 -10-88-04.
УДК-902.7 (575. 32)
МАЪЛУМОТИ БИБЛИОГРАФЙ ОИД БА КИТОБХОИ МУХДККИКОНИ рус дар ОХИРИ АСРИ XIX ВА АВВАЛИ АСРИ XX ДАР СОХАИ ТАЪРИХ ВА ЭТНОГРАФИЯИ МАРДУМИ ПОМИР
АБДУРАХМОНОВА Н.,
Донишго;и давлатии ша;ри XopyF ба номи Моёншо Назаршоев
Баъди пурра хамрох гардидани Осиёи Миёна ба Россия, ки он соли 1895 бо имзои мувофидатномаи байни Англия ва Россия эътироф карда шуд, тахдидоти олимони рус дар сарзамини Осиёи Миёна, аз он чумла дар Бадахшон огоз гардид.Бояд гуфт, ки тахдидоти олимони рус тамоми сохахои хаёти чомеаи минтадаи Бадахшонро дар бар мегирифт ва дисми мухимми онро таърих ва этнографияи мардум ташкил медод. Аммо тахдидоти олимони рус дар ин давра яксон илмй набуда, характери дихотомй доштанд, зеро он дар ду самт пешрафт мекард: аз як тараф харбиён ва олимони рус корхои тахдидотиро дар рохи аз худ кардани таърих, этнография, идтисод ва хаёти мардуми минтада ба рох монанд, аз тарафи дигар омузиши ин диёр характери харбй-стратегй дошт, зеро махз дар минтадаи Помир муцовимати геополитики Англия ва Россия бештар аз хама бо хам бархурд мекард. Ин бархурди сиёсй ва геополитикй рохбарони ин давлатхоро мачбур сохт, ки тавассути олимон дар бораи Помир маълумоти хар чи бештареро ба даст оранд.Аз хамин сабаб чамъоварии маълумоти пурра дар бораи мардуми ин минтада, идлими он, сарватхои он, дину оин, таърих, этнография ва урфу одати ин мардум вазифаи сатхи давлатй гардид. Бо дарназардошти чунин вазъият дар ин самт дар баробари олимон, инчунин кормандони харбй ва чамъиятхои илмй фаъолона ширкат варзида, дар чамъоварии маълумот оид ба мардуми Помир ва умуман минтадаи Бадахшон сахмгузор буданд. Дар мадолаи мазкур мо маълумоти илмии ин давраро, ки дар шакли китоб ба нашр расидаанд ва таъриху этнографияи мардуми Помирро инъикос мекунанд, мавриди тахлил дарор медихем. Азбаски доир ба мавзуи Помир ва Осиёи Миёна китобхои дар ин давра нашршуда хеле зиёданд, мо зарур
донистем, ки танхо китобхоеро ёдрас шавем, ки бевосита тахлилхри таърихй ва этнографии мардуми Помирро инъикос мекунанд ва онх,о дар солхои 1880-1930 нашр гардидаанд.
Дануз то хамрохшавии Помир ба хайати Россия (соли 1895) дар сар то сари Осиёи Миёна аллакай корхои илмй-тахдикотии олимони рус васеъ пахн гардида буд. Соли 1879 аз тарафи Чдмъияти чугрофиявии Русия аввалин маълумотномаи библиографй дар бораи омузиши Осиёи Миёна нашр гардид, ки дар он фехристи асархо, хисобот ва маколахои кормандони Чдмъияти чугрофиявии Русия ба тасвиб расид [6, 69]. Аммо омузиши Помир дар ин давра дар мадди назари олимон набуд, зеро вазъияти сиёсии ин минта;а хеле душвор гардида, он тахти забткорихои афгонхо ^ арор гирифта буд. Бинобар хамин маълумот дар бораи Помир кисми ками тахдикоти ин давраро дар бар мегирифт. Аввалин маълумот дар бораи Помир аз тарафи мух,а;кикони рус Севертсев Н. А. ва Регел дар аввали солхои 80-уми асри XIX дастрас гардиданд, ки баъди сафар ба Помир маълумоти нахустро дар бораи ин минтака ба Чдмъияти чугрофии Русия ва ба Генерал-губернатори Туркистон пешниход намуданд. Бояд гуфт, ки як нусхаи ин маълумоти Чдмъияти чугрофиявии Русия имруз дар Институти илмх,ои гуманитарии ба номи Бах,одур Искандарови АМИТ дар шахри Хоруг нигох дошта мешавад.
Аввалин маълумот дар бораи минтакаи Помир дар асари хизматчии харбии рус, капитан Арандаренко Г. А. мушохида шуданд, ки дар китоби вай бо номи «Досуги в Туркестане» (Ав;оти фарогат дар Туркистон) оварда шудаанд. Ин китоб соли 1889 дар шахри Санкт-Петербург иборат аз 667 сахифа чоп шудааст, ки дар он муаллиф вазъияти сиёсии минтакаи сархадии Туркистон ва Афгонистонро мавриди тахлил карор дода, инчунин урфу одати мардумони водии Зарафшон, маноти;и ^аротегин ва Дарвозро низ инъикос мекунад. Бояд гуфт, ки сабаби асосии сафари капитан Г. А. Арандаренко ба минтакахои Бухоро ва Афгонистон бозихои сиёсии амири Афгонистон ва Хукумати Англия доир ба ишгол кардани минта;аи Помир буд, ки соли 1880 зери хучуми афгонхо карор гирифт. Мазмуни китоб аз иттилооти капитан Г. А. Арандаренко сарчашма мегирад, ки хар кадоми онхо бо ра;ами алохида бо номи мачалла ба генерал-губернатор Кауфман фиристонида шуд. Баъдтар ин кайдхои капитан Г. А. Арандаренко дар шакли китоби алохида бо номи «Бухара и Афганистан в начале 80-х годов XIX века. Журналы командировок» (Бухоро ва Афгонистон дар солхои 80-уми асри XIX. Мачаллаи сафархои корй) соли 1974 дар шахри Москва бо такризи Н. А. Халфин ва А. В. Станишевский бо хамкории олимони сохаи таърих тах,ти сарварии академик Бобочон Еафуров нашр гардида аст.
Дар хусуси сахми омузиши Помир дар осори мух,а;к;ик;они харбии рус, хаминро бояд ёдрас шуд, ки маълумоти харбй дар соли 1895 дар
матбааи дарбии Петербург бо номи «Мачмааи маълумоти чугрофй, топографй ва омории штаби генералй» дар дачми 270 садифа аз чоп баромад. Муаллифи ягонаи ин мачмаа Штаби генералии Русия мадсуб мешуд ва ин маълумот характери махфй доштанд, ки ин шумораи истифодабарандагони онро хеле маддуд кард. Аммо ба ин нигод накарда, дар ин ахбори дарбй дамзамон аввалин маълумот дар бораи Помир оварда шудаанд. Аз он чумла, дар шумораи 56 маълумот дар бораи роддои Помир оварда шудааст, ки ондоро Штаби генералй ба номи капитан Кузнетсов мансуб медонад [7,234]. Аз он чумла, дар ахбори Кузнетсов рохдои Тошкургон-Сарез, ^ошгар-Маргансу, маълумоти капитан Бедряга оид ба роди ^ошгар-Сарикол-Рангкул, дисоботи капитан Ванновский дар бораи роди Рушону Дарвоз оварда шудааст [3,22-72].
Дар ибтидои солдои 1900 фаъолияти китобнависй дар мавзуи Помир аз тарафи хизматчиёни дарбй ва олимони Русия афзун гардид, зеро дар ин давра барои таддидот дар дудуди Помир ягон монеаи сиёсй ва дарбй вучуд надошт ва бехатарии таддидотчиёнро дар Помир отряди дарбии Русия пурра таъмин мекард. Худи рафти дамродшавии Помир ба Русия низ мавзуи алодидаи таддидот гардид. Соли 1902 бахшида ба 10-солагии дамродшавии Помир ба Русия, китоби Рустамбек Тагеев бо номи «Памирские походы 1892-1895» (Юришдои Помир солдои 1892-1895) дар шадри Варшава нашр гардид. Китоби мазкур аз 162 садифа иборат буда, дар он муаллиф рафти муборизадои байни Англия ва Русияро дар солдои 1889-1895 нишон медидад, ки натичаи ондоро бастани шартномаи байни ин ду давлат ва таксими сардади байни ин империядо ташкил дод [10]. Соли 1900 китоби навбатии Тагеев Б. Л. бо номи «Русские над Индией» дар шадри Санкт-Петербург дар матбааи В.С. Этингер дар дачми 254 садифа аз чоп баромад. Мазмуни ин китобро манфиатдои геополитикии Русия дар минтадаи Осиёи Марказй ташкил медод, ки дар ин масир нуктаи асосиро Помир ишгол мекард [11,234]. Бояд гуфт, ки Тагеев Б. Л. нависанда ва публитсисти модир буд ва дар давоми солдои 1893-1903 дар дамкорй бо мачаллаи бонуфузи «Нива» дар Варшава даддо мадола ва очеркдояшро нашр кардааст, ки дар ондо даёти сиёсии Помир, урфу одат ва халкиятдои он тадлил гардидаанд.
Дар худи дамин давра китобдои аъзоёни экспедитсияи граф А. А. Бобринской, ки ба он инчунин Семенов А. А. ва Богоявленский аъзо буданд, ба нашр супурда шудаанд. Семенов А. А. маълумоти илмии худро аввалин бор дар соли 1903 дар шакли мачмааи этнографй бо номи «Этнографические очерки Зерафшанских гор, Каратегина и Дарваза» (Маълумоти этнографй дар бораи кудистони водии Зарафшон, Кдротегин ва Дарвоз) дар шадри Санкт-Петербург нашр намудааст. Ин китоб аз 70 садифа, 7 боб ва 10 чадвал иборат мебошад, ки дар он муаллиф тарзи сохти хона, урфу одати сокинон, афсонадо ва наддошии мардумони ин
ми^'а^ах^о мaвpиди тахлил к;apоp додааст [8,45]. Ба андешаи мо ин аввалин acapи мyкaммaли этногpaфй 6уд, ки бо усули илмии тадкикот аз дигap capчaшмaхои ин дaвpa ба куллй фapк мекapд. Сабаби набудани маълумот дap боpaи дигap нохияхои Помиp дap ин китоб дap он аст, ки китоби мaзкyp танхо натичаи ду экспедитсияи аввали ^аф А. А. Бобpинcкой ва А. А. Семеновpо дap бap мегиpaд, ки дap давоми солхои 1895-1898 хaтcaйpи экспедитсияи Зapaфшон, Kapотегин ва Дapвозpо фapо мегиpифт. Экспедитсияи ^аф Бобpинcкой А. А. дap се самти асосй бapои илм маълумот чaмъовapй нaмyд:дap сохаи этно^афия, aнтpопология ва илми чyFpофия. Танхо дap дaвpaи caфapи саввум ба ^аф Бобpинcкой мyяccap мешавад, ки ба Помиp биёяд. Дap асоси caфapи саввуми худ, гpaф Бобpинcкой китобеpо бо номи «Кухистониёни болооби дapёи Панч, вахо-нихо ва ишкошимихо» навишт, ки он соли 1908 дap шaхpи Санкт-Петеpбypг аз чоп бapомaд. Дap ин китоб муаллиф ypфy одати мapдyм, тapзи сохтмони хона, pивоят ва калъахои ин минтaк;aхоpо мaвpиди тахлил к;apоp додааст [2]. Бояд гуфт, ки гpaф Бобpинcкой аввалин тадкикотчие буд, ки бо пиpони исмоилй хамсухбат гapдид ва насаби онхоpо тахлил намуд.Натичаи ин тадкикот дap китобчаи хypде бо номи «Мазхаби исмоилия дap capзaминхои pyc ва Бyхоpо дap Осиёи Миёна» буд, ки соли 1902 дap хачми 18 сахифа дap шaхpи Сaнкт-Петеpбypг нaшp гapдид [1,18].
Хизмати шоёни хapбиёнpо дap тахкики Помиp дap охиpи acpи XIX ва аввали acpи XX ёдpac шуда, acapи М. Гpyлевpо низ бояд хотиppacон кapд. Соли 1909 дap чопхонаи В. Беpезовcкий дap шaхpи Сaнкт-Петеpбypг китоби М. Гpyлев бо номи «Сопеpничеcтво России и Англии в Сpедней Азии» (Муковимати Россия ва Англия дap Осиёи Миёна) нaшp гapдид. Ин китоб аз 387 сахифа, се боб ибоpaт буда, дap capcyхaни он муаллиф максади навиштани онpо чунин шapх медихад:«Максади хацикии навиштани ин китоб-ин чалб кapдaни диккати хонанда ба гyмpохихое, ки дap aфкоpи омма вобаста ба вазифахои Русия дap Осиёи Миёна ба вучуд омаданд, махсуб мешавад». Бояд гуфт, ки дap боби савум аз сахифаи 77 то сахифаи 160 аз тapaфи муаллиф масъалахои Помиp ба мухокима гузошта мешаванд. Аз он чумла, муаллиф масъалаи муковимати импеpияхо, тapтиби так;сими capхaд ва ахаммияти Помиppо бapои Россия нишон медихад [5, 87]. Кисми мухимми тадкикоти олимони pycpо муайян кapдaни системаи куххои Помиp ва Тян-Шон дap бap мегиpифт, зеpо аз донистани умумият ва фapкияти Помиp ва Тян-Шон тaдбиpи сохтмони pоххо тавассути aFбaхои ин системахои кухй вобастагй дошт. Соли 1906 дap матбааи Стасюлевич дap Петеpбypг китоби В. И. Липский бо номи «Минтакаи кухистони Тypкиcтон (Тян-Шон)» дap хачми 174 сахифа аз чоп бapомaд, аммо дap ин китоб низ муаллиф тадкикоти хyдpо дap доиpaи омузиши минтакаи кaтоpкyххои Тян-Шон анчом додаасту вале минтакаи Помиp аз тадкикот беpyн монда аст. Муаллиф соли 1903 ба воситаи
Фаргона ва Андичон ба минтакаи кудистони Нарин ва Аксой то содили дарёи Тарим сафар мекунад. Липский бештар растанидо ва набототи ин минтакаро мавриди тадлил карор дода аст. Дар садифаи 111 дамин китоб муаллиф менависад, ки дар болооби дарёи Тарим Помир чойгир аст. Аммо ба фикри мо дар ин чо муаллиф ба иштибод род медидад, зеро Тарим аз дарёдои Аксу ва Ёрканд сарчашма мегирад ва Аксу бошад дар дудуди вилояти Нарин огоз мешавад, ки ба даторкуддои Тян-Шон тааллуд дорад.
Бояд гуфт, ки дарбиёни рус дангоми сафари дарбй ба ин ё он минтака фикру андешадои худро дар бораи мардумони минтака дар рузномаи «Туркестанские ведомости» дар шакли макола дарч мекарданд ва ин дамкорй барои бадсдои илмй асос мегузошт.Ин тачриба шахсан бо фармони генерал-губернатор Кауфман сурат гирифт, ки сармударрири рузнома Маинро дар чоп кардани мадоладои дарбиёни рус вазифадор намуд. 4 июли соли 1904 дар рузномаи «Туркестанские ведомости» мадолаи Снесарев бо номи «Религия и обычаи горцев Памира» (Дину оини мардуми кудистони Помир) дар дачми 4 садифа чоп шуд, ки дар он муаллиф аввалин шуда, фардияти маздабии мардуми кудистонро барои оммаи васеи хонандагони рузнома баррасй намудааст. Бояд гуфт, ки ин силсиламадоладои Е. А. Снесарев дар роди омузиши таърих ва дину оини мардуми Помир дадамдои аввалин буданд ва мадз бо таъсири ин мадоладо тавачдуди олимон ба омузиши Помир дар солдои минбаъда нисбатан зиёд гардид. Аммо маълумоти Е.А. Снесарев низ хусусияти номуайян доштанд ва дар баъзе мавриддо бо дадидат тафовут доштанд. Зеро муаллиф ба омузиши чудури масъала диддат намедод ва тандо мушодидадо ва хулосадои шахсиро дар маколадо дарч мекард [9,474-475]. Снесарев Е.А. яке аз аввалин таддидотчиёне ба шумор меравад, ки минтакаи Помирро ба Помири Шардй ва Помири Еарбй тадсим намуд ва адолии онро аз чидати этнологй муайян кард.
Соли 1926 дар шадри Тошкент, бо тарчумаи П. П. Введенский, В. И. Долгополов ва Е. И. Левкиевский тадти родбарии Семенов А.А. китоби Бурдониддини Кушкекй «Катаган ва Бадахшон» аз чоп баромад. Тарчумаи ин китоб бо ташаббуси «Чдмъияти омузиши Точикистон ва мардуми эронй» амалй гардид. Адаммияти илмии ин китоб дар он аст, ки дар он маълумоти пурра дар бораи чугрофия, таърих ва идтисоди минтакаи Бадахшон оварда шудаанд [4,34]. Дар мукаддимаи нусхаи чопи дастй, ки аз тарафи родбари бойгонии вилоят Бурибеков дар соли 1965 навишта шудааст, чунин бармеояд, ки дар ин давра кордои зиёд дар роди ба вилоят овардани китобдои нодир пешбинй гардид. Мувофиди тавсияи Бюрои Комитети Х,изби Коммунистии ВМКБ тадти раками 217 аз 7 апрели соли 1965 ва Карори Комитети ичроияи ВМКБ аз 14 апрели соли 1965 бо мадсади омузиши таърихи Помир, 40-солагии ВМКБ ва 70-солагии дамродшавии Помир ба Россия, муассисадои китобдории ВМКБ ва
бойгонихо мебоист бо хуччатхо ва китобхои таърихй таъмин мешуданд. Аз ин ру вазифа гузошта шуд, ки аз бойгонихои шахрхои Душанбе, Москва, Тошкент ва Ленинград мавод оид ба Помир чамъоварй гардида, ба вилоят оварда мешуданд. Дар натичаи ин корхо аз он чумла, китоби Бурх,ониддини Кушкекй «Катаган ва Бадахшон», китоби граф Бобринской А. А. «Горцы верховья Пянджа, ваханцы и ишкашимцы» (соли нашр 1908), китоби Корженевский «Таджикистан» (соли нашр 1926, Тошкент), «Мачмаа оид ба таърихи Помир» бо тахририяи Станишевский (Тошкент, 1933) ва дигар маводи таърихй дар давраи солхои 1883-1933 дастраси бойгонии ВМКБ гардиданд. Китобхои зикршуда дар чор нусха хар кадомашон ба бойгонии ВМКБ, Осорхонаи вилоятй, бойгонии Х,изби коммунист ва китобхонаи вилоятй супорида шуданд.
Дар хулосаи макола хаминро кайд кардан ба маврид аст, ки маълумоти библиографй оид ба китобхои тадкикотчиёни рус давраи охири асри XIX ва аввали асри XX барои рушди дар сохаи таърих ва этнографияи мардуми Помир ахаммияти калони илмй доранд, зеро махз тавассути тадкикоти олимони рус маълумоти пурра дар бораи хаёти чомеа, табиат ва таърихи минтакаи Бадахшон дастрас гардидааст. Гуногунсамтии ин тадкикот, ки ба манфиати хукумати он давра зарурат дошт, илми имрузаро низ бой ва ганй гардонида, сахифах,ои номаълуми таърих ва этнографияи давраи мазкурро руйи кор овардааст. Бо мурури айём маълумоти олимон ва тадкикотчиёни рус, усулхои тадкикотй, методи кори онхо, тахлилхои илмиашон барои насли имруза айни замон хамчун дастурамали корй хизмат карда, дар омузиши таърих ва этнографияи мардуми точик ахаммияти бештареро пайдо мекунанд. Тахлили китобхои давраи солхои 1880-1930 нишон медихад, ки бештари хуччатхо ва маъхазхои чопй дар кишвархои хоричй чойгир шудаанд ва аз хамин лихоз моро зарур аст, ки барои баргардонидани китобу хуччатхои таърихй, тарчумаи онхо ва инчунин барцарор кардани фонди китоб шароити мусоидро фарохам оварем ва бо марказхои илмии хоричй дар ин самт хамкорй намоем.
АДАБИЁТ
1. Бобринской А. А. Секта Исмаилья в русских и бухарских пределах Средней Азии. Географическое распространение и организация. - М., 1902. -18 с.
2. Бобринской А.А. Горцы верховья Пянджа, ваханцы и ишкашимцы. Этнографическое обозрение.- № 2. - М., 1908.
3. Бедряг.Рекогносцировка путей: Таш-курган-Сарез, Маркан-су-Кашгар и Кашгар-Сарыкол-Ранг-кул капитана Бедряга//Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии.-Выпуск-ЬУ1. - СПб., 1894. -С. 22 -72.
4. Бур^ониддини Кушкекй «Катаган ва Бадахшон»-тарчумаи П. П. Введенский, В. И. Долгополов ва Е.И. Левкиевский тахти рохбарии Семенов А. А.-Тошкент,1926.
5. Грулев М. Соперничество России и Англии в Средней Азии (Муковимати Россия ва Англия дар Осиёи Миёна) Санкт-Петербург,- 1909 (387 с.)
6. Известия Русского географического общества. - 1879 .-2 выпуск.-С. 69 (копия).
7. Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. - Санкт-Петербург, 1895. - С.234 (270 с.).
8. Семенов А.А. Этнографические очерки Зеравшанских гор, Каратегина и Дарваза (Маълумоти этнографй дар бораи кудистони Зарафшон, Кдротегин ва Дарвоз).-Санкт-Петербург, 1903 (70 с.)
9. Снесарев А.Е. Востоковедные статьи-Религия и обычаи горцев западного Пами-ра.-Туркестанские ведомости. -1901, 21 октября. - № 84.-С. 474-475.
10. Тагеев Б.Л. Памирские походы 1889-1895. -Варшава, 1902. http://books.google.com (163 с.).
11. ТАГЕЕВ Б.Л. Русские над Индией. Очерки и рассказы из боевой жизни на Памире. -СПб., тип. В. С. Эттингера, 1900. - 254 с. militera.lib.ru
МАЪЛУМОТИ БИБЛИОГРАФЙ ОИД БА КИТОБХОИ МУХАЦЦИЦОНИ
РУС ДАР ОХИРИ АСРИ XIX ВА АВВАЛИ АСРИ XX ДАР СО^АИ ТАЪРИХ ВА ЭТНОГРАФИЯИ МАРДУМИ ПОМИР
Дар ма;олаи мазкур муаллиф тахлили библиографии мацоладо ва нашриядои тадкикотчиёни русро доир ба таърих ва этнографияи мардуми Бадахшон дар даврадои охири асри XIX ва аввали асри XX мавриди тадлил ;арор додааст. Муаллиф дар доираи хронологй тартиби чоп, дачм ва мазмуни дар як китобро нишон дода, адаммияти илмии ондоро барои тадкикоти замони муосир кайд намудааст. Дар макола дамзамон хизматдои дарбиёни рус низ дар самти омузиши Помир ёдрас мешавад, ки дар баробари олимон дар тадкики Бадахшон садмгузорй намудаанд.
Калидвожадо: таулил, китоб, мацола, тадцицотчиёни рус, этнография, таърих, Помир.
БИБЛИОГРАФИЧЕСКАЯ ИНФОРМАЦИЯ О КНИГАХ РУССКИХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ ЭТНОГРАФИИ И ИСТОРИИ ПАМИРА ПЕРИОДА КОНЦА XIX И НАЧАЛА XX ВЕКОВ
В данной статье автор анализирует статьи и работы русских исследователей периода конца XIX и начала XX веков, в которых автор исследовал этнографические и исторические хроники Памира. Автор в хронологическом порядке показывает год издания, объем страниц и краткое содержание работ и вместе с этим отмечает их научную значимость для современных исследователей. В статье также
Сказывается на труды военных исследователей в изучение истории и этнографии амира, которые наравне с учеными оставили большой вклад в развитие этих наук относительно данного региона.
Ключевые слова: анализ, книга, статьи, русских исследователей, этнография, история, Памир.
BIBILIOGRAPHICAL INFORMATION ABOUT RESEARCHES OF RUSSIAN SCIENTISTS, OF HISTORY AND ETHNOGRAPHY OF PAMIR DURING
THE PERIOD THE LATE OF XIX AND EARLY OF XX CENTURIES
In this article author, analyze of articles and researches of Russian scientists, which contribute in research of history and ethnography of Pamir during the period the late of
XIX and early of XX centuries. Author after chronological order show the year of publish, page volume, short content of works and note the significance of work for contemporary researchers. Author also note the role of militaries researches for study of history and ethnography of Pamir during the period the late of XIX and early of
XX centuries.
Kew words: analyze, articles, book, researches, Russian scientists, history, ethnography, Pamir.
Сведения об автора: Абдурахмонова Нурия-старший преподаватель кафедры истории таджикского народа Хорогского государственного университета им. М. Назаршоева. Тел: (+992) 50-191-08-67.
Information about the author: Abdurahmonova Niriya-Senior Lecturer of the Department of History of the Tajik People's People of Khogogovsky State University named after Naz-arshoeva. Tel: (+992) 50-191-08-67.
УДК-913.1 (575. 3)
ИНЪИКОСИ ВАЗЪИ ^УЕРОФИЮ ТАЪРИХИИ ДИСОР ДАР «ТАЪРИХИ ДУМОЮН»-И СОДИЦХО^АИ
ГУЛШАНИ
АБДУЛЛОЕВА З. М., Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Дисор аз шахрхои кадими точикнишинест, ки дар тули таърих бар асари лашкаркашихои ачнабиён ва мунокишахои байнихудии хокимони Мовароуннахр борхо вайрону валангор шуда ва аз сари нав ободу зебо гаштааст. Зикри вазъи таърихиву чугрофии он дар даврахои гуногун дар сарчашмахои зиёди таърихй омадааст. Аз чумла, яке аз сарчашмахои таърихие, ки вазъи таърихиву чугрофии Дисорро дар нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX нисбатан равшан инъикос менамояд,«Таърихи хумоюн»-и Мухаммад Содикхочаи Гулшанй мебошад.
Мухаммад Содикхочаи Гулшанй аз зумраи донишмандони нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX буда, дар дарбори яке аз амирони мангит Абдулахадхон (1885-1910) хидмат мекард. У ин асари худро соли 1909 ба муносибати 25-солагии хукмронии амир Абдулахад таълиф намудааст.Содикхочаи Гулшанй дар ин рисолаи таърихии худ оид ба вазъи чугрофиву таърихии шахру навохии тобеи Бухоро, таркиби этникй, шумораи ахолй, касбу кори мардуми он ва гайрахо маълумоти мустаким овардааст, ки яке аз онхо вилояти Дисор мебошад. Ба навиштаи Гулшанй ду вилоят-Шахрисабз ва Дисор дар байни дигар бекигарихои Бухоро аз хар чихат назаррас буданд: «Дар байни хукумоти тавобеъ ду хукумат мустасно аст ба рафъату азамат нисбатан аз тарафи хукумати Бухоро ба хукумат маъмуру муфтахар мегардад, яке хукумати Оксарой, яъне Шахрисабз ва дигаре хукумати Дисори Шодмон аст» [1,116-117]. Махз дар хамин масоил мухаккики точик Дайдаршо Пирумшо дар тахкикоти худ шахри Х,исорро бузургтарин маркази маъмурй, фархангй ва иктисодии дар байни дигар бекигарихои Бухоро донистааст [7,28], ки ба андешаи мо ба хакикат наздиканд.
Дар «Таърихи хумоюн» вазъи таърихиву чугрофии хар як минтака ва ё вилояти дар тобеяти давлати Бухорои Шариф карор дошта, дар фаслхои алохида инъикос ёфтааст. Дисори Шодмон ва шахру навохии тобеи он дар фасли «Маколаи шашум иёлати Дисор»-и ин рисола тасвир меёбад. Бино ба ахбори Гулшанй Дисор ахолии зиёд дошта, дар васати кухистон вокеъ
