CC BY
8Information about author: Nazarov Fakhriddin Allanazarovich - applicant of the department of modern history Institute of History, Archeology and Ethnography. A. Donisha NANT,. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue, 33. Phone: 928-00-45-97.E-mail: nfakhriddin@list.ru
УДК 9 (575.3)
СА^МИ НИКОЛАЙ АНДРЕЕВИЧ КИСЛЯКОВ ДАР ОМУЗИШИ ТАЪРИХИ ЦАРОТЕГИН
ТАЛИПОВА С. Ш., Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айни
Николай Андреевич Кисляковро метавон яке аз аввалин олимоне хонд, ки ба омузиши таърихи водии ^аротегин чиддан машгул шудааст. Бояд кайд кард, ки то ин давра дар бораи таърихи ин минтака, расму таомул ва тарзи зиндагии ахолии ин минтака ягон асари илмй-тахкдкотй вучуд надошт. Бо вучуди кофй набудани маводи илмии таърихи манотщи ^аротегин ва хавзаи сиёсии он Кисляков камар бастааст, ки махз хамин водиро мутаваччех шавад ва онро мавриди омузиш карор дихад.
Николай Андреевич Кисляков олим, шаркшинос, мардумшинос, узви вобастаи Академияи илмхои Иттиходи Шуравй, яке аз мухдккикони барчастаи сохаи эроншиносй, исломшиносй, точикшинос ва туркшиноси маъруф буда, муаллифи даххо китоб ва садхо макола дар сохаи таъриху фарханги Осиёи Миёна, хусусан Осиёи Марказй мебошад.
Номбурда нахустин муаррихе мебошад, ки тамоми хдёти иктисодй, ичтимой ва сиёсии водии ^аротегинро аз нигохи илмй баррасй намудааст. Хусусияти ба худ хоси тахлилхои Н.А. Кисляков аз он иборат аст, ки вай таърихи ин минтакаро дар асоси сарчашма ва маъхазхои хаттй омухта, дар байни ахолии ин минтака муддати зиёд умр ба сар бурда, бо таъриху фарханг ва урфу одати ин минтака аз наздик ошно шуда, кори илмии худро ма^з ба омузиши водии ^аротегин бахшидааст. Мавсуф солхои 1930 дар водии ^аротегин кору фаъолият дошт ва бо чамъоварии мавод оид ба таърихи ин минтака машгул шудааст.
Дар баробари навиштани рисолаи номзадияш ба омодасозии аввалин китоби илмй дар таърихнигории ватанй «Очерки по истории Каратегина» машгул мешавад ва онро ду маротиба (1941, 1954) ба чоп расонидааст.
Н.А. Кисляков бо пажухишхо ва осори гаронмояи худ дар тахкики таърихи точикони мардуми кухистон аз чумла, водии ^аротегин накши босазо гузоштааст. Махсусан сафархо ва экспедитсияхои олим, ки аксарияти онхо дар замони нооромихои сиёсй ва вазъи на он кадар хуби иктисодй ба вукуъ пайваста буданд, дар раванди омузиши таъриху этнографияи мардуми ^аротегин тахаввулоти чиддие ворид намудааст.
Хизмати шоёни Н. А. Кисляков на факат дар омухтани таърихи ^аротегин, балки дар тайёр кардани кадрхои баландихтисос, олимони мардумшинос, инчунин дар баркароркунй ва пешрафти осорхонахо дар Ч,умхурии Точикистон,
дарёфт ва экспонатнои y ва шогирдонаш ганчинаи бебанои мyзейнои марказии Точикистон мебошанд ва то имруз киммати худро нигон доштаанд [1,7].
Соли 1952 манз бо кушишу занматнои Н.А. Kисляков эъзомияи (экспедитсияи) илмй-та^кикотии минтакаи Fарм ташкил шуд, ки дар натичаи фаъолияти он зиёда аз 1400 адад бозёфтнои таърихй ба даст омада, ки кисмати он ба осорхонаи Ленинград (ноло Санкт-Петергбург) ва кисмаш дар Осорхонаи чумнуриявии таъриху кишваршиносии шанри Сталинобод чой карда шудаанд. Соли 1966 натичаи та^кдкотнои илмии ин эъзомия зери танрири Н. А. Kисляков ва А. K. Писарчик дар шакли китоб бо номи "Точикони ^аротегин ва Дарвоз" руи чоп омадааст.
Мувофики маълумоти Н.А. Kисляков ^аротегин дар номгузории кадима пеш аз нама ба чойгиршавии мавкеи чугрофияш алокамандии зич доштааст. ^аротегин кабл аз нучуми мугул исми «Рашт» (Раштонзамин)-ро дошт, ки аз асли ин калима «рашт», «рошт» мафнумнои «сурх», «сурхина»-ро дорад. Яъне намон водие, ки бо дарёи Сурхоб машнур аст. Аз болооби Сурхоб шоха гирифтани ин дарё бо номи «^изилсу» низ наммаънои «оби сурх» аст. Яъне водие наётёфта аз Сурхоб. Дар вокеъ мавкеи чугрофии водии ^аротегин-Рашт аслан дар ду чониби дарёи Сурхоб кароргирифта мебошад, ки минтакаи сабзу хурам буда, бо исми Рашт машнур будааст. Мафнуми ^аротегин дар сарчашма ва фарнангнои зиёд аз нуктаи назар ва никояву ривоятно бо тагйири эъробно (садонокно) монанди ^аротегин, ^аротегин, ^аратегин, ^аротегин ва гайра талаффуз ёфта, бо мафнумнои гуногун иброз шудааст [2, 21].
Мувофики маълумоти Kисляков Н.А. дар охири асри XIX нудуди водии ^аротегин ва Дарвоз чониби шимолии он аз каторкуннои Зарафшон шуруъ шуда, дар чавори минтакаи Мастчони Kyxï аз гарб ба шарк канори каторкуннои Олтой аз дарёи Сурхоб гузашта, то саршохаи ин дарё Муксу мерасад. Аз Муксу гузашта, ба чониби чанубу шарк бо тай намудан аз каторкуннои Академияи илмно тахминан аз куллаи Гармо чониби кисмати шаркии каторкуннои Дарвозро инота намуда, то дарёи Панч ва сарнади давлатии Точикистону Афгонистон мепайвандад. Аз панлуи дарёи Панч бо гузаштан аз каторкуннои Дарвоз ба баландкуни Х,азрати Шон расида, аз он чо самти шимолу гарбро пеш мегирад ва то саршоханои дарёнои Яхсу ва ^изилсу тул мекашад. Аз он чо баргашта ба самти чанубу шарк то каторкунно ва канори дарёи Вахш бо инотаи денаи Такобкалъа аз чониби рости дарёи Вахш гузашта, аз он чо рост ба самти шимолу чануб то каторкуннои ^аротегин панно мегирад. Ин нукта самти худро ба чониби шимолу шарк равона намуда, бо гузаштан аз болои дарёи ^фарнинон то чои огози каторкуннои Зарафшону Ягноб мепайвандад. Дар мачмуъ масонати ин водй аз гарб ба шарк тахминан 300 км. ва аз шимол ба чануб наздикии 160 км. миёни баландкуннои Олтой ва Помиру Дарвозро дарбар мегирад [3,29].
Содикхочаи Гулшанй нудуди ин водиро мухтасар ба тарики зайл тахмин намудааст: «Х,удуди он шаркан куни Помир, шимолан водии Зарафшон, гарбан кунистони Сагониён, чанубан Чилдараи тавобеи Дарвоз аст. Дарозй (паннои)-и он тамоман бисту як назору панчсаду сию панч (21,535) мил (кадам, газ)-и мураббаъ заминро дорост» [4,34].
Аз ин нисоб маълум мегарад, ки масонати умумии ин водй 86,140-милро ташкил дода, дар мукоисаи мураббаъ (квадрат)-и мил бо метр нишондоди Гулшанй аз нишондоди ^атаков ду маротиба бартарй дорад. Пас, дакик муайян
намyдани масохдти ин водй, ки тобеияти худудии нохияхои он то ^оло тагйир наёфтааст, аз руи хисоби имрyза имконпазир мебошад. Тибки маълумоти В.В. Бартолд ва академик Б^. Fафyров низ водии ^аротегин дар арафаи хучуми арабхо мулки мустакил буда, бо номи Рашт маълум будааст.
Тавре маълум аст, аз нимаи дувуми асри XVIII дар сарзамини Осиёи Миёна давлати ягона набуд, ба се давлати мустакил таксим мешуд. Яке аз онхо хонигарии Хуканд мебошад, ки он дар шимол ба водии ^аротегин хамсархад буда, дар ибтидои асри XIX хеле пуркувват гашт. Байни Хуканду Бухоро доимо мубориза мерафт. Водиро гох хонхои Хуканд ва баъзан амирони Бухоро забт менамуданд. Чунин хол то солхои 70-уми асри XIX давом карда, соли 1876 хонигарии Xyканд аз тарафи Россия забт шуда ва ба хайати генерал-губернатории Туркистон дохил гашт, сарнавишти халки ^аротегин ба ходисахои аморати Бухоро пайваст ва аз хамон сол сар карда, ин мулк ба худ номи бекигарии ^аротегинро гирифт [5, 22].
Ба аморати Бухоро пайвастани ^аротегин ба ходисахои забткорихои Россия дар Осиёи Миёна вобаста аст. Амири Бухоро баъд аз даст додани як кисми мулкхои худ, барои забт намудани мулкхои точикнишини шаркии Осиёи Миёна сар мекунад. Ба катори мулкхои кухистон шохигарии ^аротегин хам дохил мегардид.
Баъди ба Бухоро пайвастани ^аротегин дар хаёти мардуми ин сарзамин баъзе дигаргунихои назаррас аз чумла, сохтмони масчиду хонахо, калъаву роххо ба назар мерасад. Аз тарафи дигар дар сарзамини мазкур дар баробари ин зулму истисмор шиддат ёфта, ба сари оммаи мехнаткаш намудхои нав ба нави андоз, мачбуриятхои гуногуни феодалй бор мешуданд. Х,амаи ин ба норозигй ва ошубхои халкй оварда мерасонд. Ин харакатхои халкй бо берахмии зиёде пахш карда мешуданд [6,187].
Бекигарии ^аротегин гарчи бевосита ба Россия хамрох нашуда бошад хам, аммо таъсири сохти ичтимой ва фархангии он ба сарзамини мазкур низ аз худ накше гузошта буд. Пеш аз хама дар водии ^аротегин муносибатхои пуливу молй сар дароварда буд. Ба гайр аз ин ба омузиши гузаштаи ин мулк барои мух,ак;к;ик;они пеш аз хама русхо шароит мухайё гашт. Дар ин давра дар Бухорои Шаркй, аз он чумла ^аротегин як зумра сайёхону олимон омада, сохахои гуногуни ин чойро меомухтанд ва асархои худро менавиштанд. То баркарор намудани хокимияти Шуравй дар ^аротегин чунин муха;и;;они рус: А.П. Федченко, Н. А. Маев, С. М. Смирнов, А.Е. Снесаров ва дигарон омада буданд [7, 23].
Машгулияти асосии ахолии ^аротегин коркарди зироати замин буд, ки он ба ду гурух таксим мешавад. Як кисми онхо обёрй карда мешуд, кисми дигараш лалмй буд, ки асосан дар куххо вокеъ гардида, ба шароити табий вобаста буд. Дар ин чо аз заминхои обй дида, заминхои лалмй бисёртар буд, зеро ки кисми зиёди масохати водиро куххо ташкил медиханд.
Масохати зиёди заминхое, ки барои парвариш кардани зироати асосй, гандум истифода мешуданд, дар сохилхои дарёи Сурхоб чой гирифтаанд. ^исми зиёди ахолй низ ба хамин минтака рост меояд. ^аротегин ба ду самти асосй чудо мешавад. Аз тарафи рост, ки доимо офтобру аст, шумораи ахолиаш бисёр ва замини обиаш нисбатан кам мебошад.
Бекигарии ^аротегин асосан ба монанди Бухоро то инкилоби соли 1920 водии аграрй буд. Зеро дар ин чо замин, об ва чорво сарчашмаи асосии зиндагй ба шумор мерафтанд.
^аротегин низ мисли дигар гушанои аморати Бухоро дорои наво^инои гуногуни замин буд. Ин чо бахусус заминнои вакф низ вучуд доштанд. Худи денкон аз замини назди навлй ё дигар бевосита андоз медод. Заминное буданд, ки онно бевосита ба худи амир тааллук доштанд ва ин заминноро на фурухта мешуд ва на тунфа кардан. Ба таври анъанавй он наво^инои заминдорие, ки дар дигар мавзеънои аморат вучуд дошт, дар водии ^аротегин камбуданд. Вакте ки амири Бухоро водии ^аротегинро ба даст даровард, намаи ин заминноро ба он феодалоне, ки ба хидмати амир содик буданд, так сим карда медод.
Заминнои дигар бошанд дар дасти худи денконон монданд. Денкон ухдадор буд, ки аз истифодаи замин ба воситаи бек ва ходимони у ба амир андоз динад. Ин заминное, ки дар дасти денконон буданд, начман кам буданд. Х,амаи сохти заминдорй дар аморати Бухоро ягона набуда, дар нар як бекигарй шаклан тагйир дода мешуд, аз чумла дар ^аротегин нам чунин буд. Х,акикатан дар ин чо дар байни анолй замин бо тарзнои гуногун ном гирифта мешуд, "мулки мир", "мулки факир", "мулки сипон" ва гайра. Аммо ин маънои онро надошт, ки ^аротегин аз низоми феодалии Бухоро баромадааст. ^с^яков Н.А. менависад: "Х,ар як денкон замини худро дорад ва ин порчаи замин аз он аст. Денкон намон заминро сонибй мекунад, ки аз падар ё бобояш мерос мондааст [8,31].
Дар бекигарии ^аротегин, замин, об, чангал ва чарогонно, инчунин дигар бойгаринои табий асосан дар дасти феодалон ва мансабдорон буд. ^исми зиёди заминнои денконон, заминнои камносил будаанд, ки аз чунин заминно носили баланд гирифтан мумкин набуд. Х,осили баланд асосан дар замини феодалон буд, зеро онно заминнои аввалиндарача ва серносил буданд.
Ин сарзамин табиати ба худ хосеро дорад. Зимистони тулонй кори онноро душвор мекунад. Барфи ин манал дар баъзе чойно то дер мемонад. Баъди даромадани Навруз давраи кишту кор огоз мешавад. Олоти меннати хочагии кишлоки ^аротегин ниноят одй буд. Ба меннати пурмашаккат нигон накарда анолии ин водй аз кафомонии иктисодии аморати Бухоро эмин намонд. Сабаби асосй дар он буд, ки кувванои истенсолкунанда дар натичаи зулми феодалй дар сатни тамоман паст буданд. Муддати дароз дар ин чо то барнам хурдани бекигарй, хочагии феодалй-патриархалй нукмрон буд. Денкон вазифадор буд, ки на факат "танно"-худро, балки амир ва мирро низ таъмин намояд. Денконон дар вазъияти ногувор буданд [9,148]. Дар ин чо зулму истисмори феодалон чунон пурзур буд, ки чандин нафар аз зиндагии пурмашаккат ба танг омада, зодгони худро монда, ба Хуканду Фаргона гурехта мерафтанд.
Н. А. Kисляков дар мавзуи судхурии феодалони маналлй чунин мегуяд: "Чй кадаре рутбаи феодал баланд бошад, у анаммияти бениноят калон дошт, чй кадаре, ки боигарй ва замини у бисёр бошад, намон кадар талаботаш нисбат ба денконон зиёд буд. Онно денконони мулки худро мачбур мекарданд, ки кори баршинагиро ичро кунанд. Ташкил кардани нашар мувофики хониши феодалон буд" [10,31].
Анолии водии ^аротегин солнои 1870-1890 тахминан аз 512 адад дена, маналла, кария ва калъачанои хурду бузург иборат буд. Нониябандии минтака
дар даврони бекигарй аксаран бо дарано, ки якчанд денаи хурду бузургро дар бар мегирифт, таксим карда мешуд, монанди Тавилдара, Х,асандара ва гайра.
Х,окимияти нониянои водии ^аротегин то солнои 1923 давраи ба нонияно таксимбандй шудан, ба амлоку амлокдорй таксим мешуд, ки дар мачмуъ ба тобеияти беки ^аротегин дан амлок ворид буд. Ба монанди амлоки Ч,иргатол ё ин ки ^иргизон, калъаи Лаби Об, Х,оит, Kамаров, Fарм, Новдонак, Яхак, Пунбачй, Мучихарф, ки баъд аз ташкилёбии чумнурии Шуравй аксари ин амлокно ба нонияно таксим шуданд. Дар навбати худ нар яке аз ин амлокно ба якчанд мирохурно таксим мешуданд. Х,ар кадом аз ин амлокно аз якчанд вазифадорон иборат буданд, ба монанди амлокдор, козй, муфтй, мулло, мударрис, эшон (дар баъзе манотик эшонно ба найси судур ва урок низ шинохта мешуданд) ва гайрано. Аксари онно дар баробари дигар косибону денконон сониби замину чорво буданд. ^исме аз ин вазифадорон аз супоридани андози молии давлат озод буданд [11, 27].
Х,окимияти бекй низ дар асоси ин сохтори нокимияти амлокно амал менамуд. Дар назди раёсати бек се вазифаи дигар илова мешуд, яъне девонбегй, курбошй, ясавулбошй. Даромад ва пойдории нокимияти бекигарй аз нисоби чамъоварии андози анолй ба рон монда шуда буд. Масалан, андози шаръй аз нисоби зироат ва мевачот ушр (даняк-10%)-и носили ба даст омада, андоз аз нисоби чорво бо исми закот машнур буд.
Аз давраи ба сари нокимият омадани Худойназар водии ^аротегин ба панч амалдорй ва баъдтар ба нафт амалдорй таксим мешуд. Аз ин амалдорино чортоаш дар марзи нозираи нонияи Fарм вокеъ гашта буданд. Инно амалдорино: Fарм, Х,оит, Kамаров ва Новдонак мебошанд. Ва се тои дигараш ба амалдори Самсолик, Оби Гарм, Сангвор тааллук дорад. Бекигарии ^аротегин дар охири мавчудияти аморати Бухоро ба 10 амалдорй чудо мешуд. Одамони мансабдор ба се кисмат: калон, миёна ва хурд чудо мешуданд. Унвони баланд барои мансабдорон "бий" ва барои мансабдорони динй "судур" дода мешуд. Мансабдорони миёнаро номнои "ишикбошй", "туксабо", "козй", "муфтй" ва "раис" меномиданд. ^исмати хурди мансабдоронро "мирохур", "каровулбегй", "чеботй" ва "мулозим" меномиданд. Х,амаи онное, ки ба ин мансабно таъйин мешуданд, дар идоракунии бекигарй бевосита иштирок мекарданд. Бояд ёдовар шуд, ки ба мансабнои баланд, факат одамони аз Бухоро намрони бек омада ва он феодалону рунониёни маналлй сазовор мешуданд, ки барои бек содик буда, бек аз онно фоидаи калон мегирифт. Сарвари бекигарии ^аротегин "бек" ба нисоб мерафт. Бек аз тарафи амири Бухоро, аз чумлаи амалдорони мангитй ё точикони бухорой таъйин мегардид. Бек дар ин сарзамин нокими мутлак буда, намаи мансабдорони маналлй гайр аз козикалон ва муфтй дар зери итоати у буда, бо фармоишаш кор мебурданд [12, 96].
"Девонбегй" аз тарафи бек таъйин ва озод мегардид. Вазифаи асосии у назорат аз болои хочагино ва чамъ кардани нама гуна андозу хирочи давлатй буд.
Вазифаи "миршаб"-ро дар ^аротегин курбошино ичро мекарданд. Онно нам аз тарафи мир, аз одамони бомартаба таъин мегарданд. Машгулияти онно аз назорати тартибот дар бекигарй буд. Онно дар найати худ дастаи навкарон доштанд.
"Ясавулбошй"-бошад, барои хизмат ба мир ва мансабдорони калъаи Гарм таъйин мегардид. Дар итоати у арбобон ва каровулбегихо буданд, ки дар сохахои гуногун хизмат мекарданд.
Амалдор дар амалдорй таъин шуда, барои идора кардани он чора мебинад. У аз тарафи мир таъйин мешавад. Дар назди амалдор девонбегй, мирзо, арбобон, намояндагони уламо, козй, муфтй ва раисон фаъолият мекарданд.
Тавре маълум аст, баробари аз тарафи Россия забт шудани Осиёи Миёна, рафтуомади олимон ва харбиёни рус ба ин сарзамин бештар мешавад. Онхо оиди сохахои гуногуни хаёт ва фаъолияти мардуми Осиёи Миёна асархои чолиб навишта, ба сохти сиёсй, иктисодй ва ичтимой шинос шуда, дар бораи тарзи давлатдорй, касбу кор, савдо, кишоварзй ва анъанахои мардумй маълумоти зарурй гирд овардаанд. Дар натича ба мо муяссар гардид, ки дар бораи таърихи ин диёр ва умуман таърихи халки точик маълумоти зиёде гирд оварем.
Шаркшиносони рус дар солхои 20-уми асри ХХ дар таърихи афкори ичтимой ва сиёсии халки точик осори намоёне гузоштаанд. Шаркшиносони барчастаи рус дар шароити Шуравй аз диди нав тахлил ва баррасии таърихи халки точикро ба миён гузошта, кадимтарин халки Осиёи Миёна будани ин миллати фархангдусту тамаддунофарро ба чахониён исбот карданд. Махз омузиш ва тахкикоти онхо буд, ки халки точик аз вабои аср узбекгардонй, пантуркистй ва узбекпарастй халос гардида, ба тамаддун ва фарханги кадимаи худ сазовор шуданд. Аз чумла, асархои шаркшиносон В.В. Бартолд, И.И. Зарубин, М.С. Андреев, Н.А. Кисляков халки точикро хамчун кадимтарин ва сокини Осиёи Миёна ба исбот расониданд.
Дар давраи Шуравй бошад, ба муаррихони точик муяссар гардид, ки ба сарчашмахои гуногун такя намуда, таърихи ин сарзаминро боз хам равшантар ба калам диханд. Гарчанде ки дар баъзе асархо оид ба таърихи сиёсии минтакаи ^аротегин хело кам навишта шуда бошад хам, асархои махсусе хастанд, ки махз ба водии ^аротегин бахшида шудаанд. Аз руйи асари Кисляков "Очеркхои таърихии ^аротегин" ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки таърихи ин диёр ба таърихи навохии дигари чумхурй зич алокаманд аст.
Дар натичаи тахкикоти мавзуй баррасишаванда маълум гардид, ки Н.А. Кисляков дар омузиши таърихи водии ^аротегин накши калидй дорад, махз у яке аз аввалин олимоне мебошад, ки оид ба таърихи як гушаи кухистони дурдасти мамлакат, ки дар он вактхо яке аз кафомондатарин водихо ба хисоб мерафт, маълумоти сахехро дар асоси сарчашмахои таърихй ба риштаи илм кашидааст. Инчунин сахми Н.А. Кисляков дар рушди илми таърих дар Точикистон хеле бузург аст. У дар солхои 1941-1943 сардории шуъбаи Осорхонаи ИЧ.ШС Точикистонро ба ухда дошта, хамзамон дар факултети таърихи Донишкадаи давлатии омузгории ша^ри Сталинобод дарс мегуфтааст.
Н.А.Кисляков дар омузиши таърих, маросим, анъана ва расму ойин ва эътикоду боварихои мардуми точик накши босазо дорад. Махз Н. А. Кисляков барин шаркшиносон таъриху фарханги точиконро ба чахониён муаррифй кардаанд. Маълумоти таърихии Н.А. Кисляков оид ба водии ^аротегин исбот менамояд, ки дар ин сарзамин ачдодони точикон аз замонхои кадим сукунат дошта, дар рушду нумуи фарханги эронинажодон бевосита шарик будаанд.
Махсусан сафархо ва экспедитсияхои олим, ки аксарияти онхо дар замони нооромихои сиёсй ва вазъи на он кадар хуби иктисодй ба вукуъ омада буданд,
дар раванди омузиши таъриху этнографияи мардуми ^аротегин тахдввулоти чиддие ворид намудааст.
Аз натичаи та^лили осори Н.А. Кисляков маълум мегардад, ки пас аз пирузии Инкилоби Октябр дар водии ^аротегин низ сохти нав баркарор ва мустах,кам гардид. Президенти Ч,ум^урии Точикистон му^тарам Эмомалй Ра^мон инкилоби мазкур ва таъсири мусбии онро дар хдёти точикон кадрдонй намуда, дар яке аз асарх,ояш бардак зикр менамояд, ки он «ба точикон умри дубора бахшид».
Аз гуфтах,ои олим маълум мешавад, ки пеш аз инкилоб хдёти мардуми кухдстон них,оят душвор мегузашт. Х,атто сатхд саводнокиву мадании мардум дар як полати ногувор карор доштааст.
Дар натичаи галабаи сохти Шуравй он хеле бех,тар гардида, имрузх,о бошад, дар натичаи Истиклоли давлатй водии ^аротегин (^оло Рашт) ба яке аз води^ои хушманзараи Точикистон табдил ёфтааст.
Чи тавре ки Сарвари давлат, Пешвои муаззами миллат Эмомалй Рах,мон кайд мекунанд: "Тадкики таърихи тамаддуни х,ар халку миллат х,еч го^ барои эх,соси гурур ва ифтихори онх,о аз гузаштаи худ набуда, он бояд барои нишон додани рох,и тулонй ва пурпечутоби тайкардаи ниёгони худ, шинохти заминах,ои аслию унсурх,ои асосй ва муайян намудани хусусияту тамоюлх,ои тамаддуни ахди кадим равона гардад ва такони таъсирбахше барои рушду инкишофи тамаддуни муосираш бошад" [13, 4]. Имруз ба шарофати Истиклоли давлатии ^м^урии Точикистон минтакаи Рашт ба яке аз водих,ои хушманзараи Точикистони со^ибистик олу со^ибикбол табдил ёфтааст.
АДАБИЁТ
1. Бокиев Р. У. Вклад Н. А. Кислякова в становление и развитие музеев Таджикистана. Известия Академии наук Республики Таджикистан. Отделение общественных наук. № 4, 2014 С.-7.
2. Кисляков Н. А., Писарчик А.К. Таджики Каратегина и Дарваза. Душанбе,-Дониш.-1996, С.-21.
3. Кисляков Н. А. Очерки по истории Каратегина. К истории Таджикистана. Сталинабад-1941.С.-29.
4. Мухаммад Гулшани. Таърихи хумоюн. (Издатель, составитель и автор введения Джурабек Назриев).-Душанбе, 2006. С.-34.
5. Кисляков Н. А., Писарчик А. К. Таджики Каратегина и Дарваза. Душанбе,-Дониш-1996, С.-22.
6. Fафуров Б. F. "Точикон" Охир^ои асри миёна ва давраи нав.-Душанбе. Ирфон, 1998 -С. 187.
7. Кисляков Н. А., Писарчик А. К. Таджики Каратегина и Дарваза. Душанбе,-Дониш-1996, С.-23.
8. Кисляков Н. А., Писарчик А. К. Таджики Каратегина и Дарваза. Душанбе,-Дониш-1996, С.-31.
9. 25. Кисляков Н. А. Асари номбурда. - С. 147-148.
10. Кисляков Н. А., Писарчик А. К. Таджики Каратегина и Дарваза. Душанбе,-Дониш-1996, С.-31.
11. Кисляков Н. А., Писарчик А. К. Таджики Каратегина и Дарваза. Душанбе,-Дониш-1996, С.-27.
12. Кисляков Н. А. Очерки по истории Каратегина.-Сталинабад-Ленинград, 1941,С.-96.
13. Эмомалй Рах,мон. Ниго^е ба таърих ва тамаддуни ориёй.-Душанбе,-Ирфон, 1996-С. 4.
СА^МИ НИКОЛАЙ АНДРЕЕВИЧ КИСЛЯКОВ ДАР ОМУЗИШИ ТАЪРИХИ ЦАРОТЕГИН
Дар макола накши Н. А. Кисляков дар омузиши таърихии водии ^аротегин, урфу одат, расму русуми ин минтака сухан меравад. Тадкикоти илмии номбурда хамчун аввалин маълумоти илмй-тахкикотй доир ба водии ^аротегин нишон дода шудааст. Х,амзамон гуфта мешавад, ки Н.А. Кисляков бо пажухишхо ва осори илмии худ дар тахкики таърихи точикони мардуми кухистон, аз чумла минтак аи ^аротегин накши босазо дорад. Махсусан сафархо ва экспедитсияхои олим дар раванди омузиши таъриху этнографияи мардуми водии ^аротегин тахаввулоти чиддие ворид намудааст. Инчунин хизмати Н. А. Кисляков дар тайёр кардани кадрхои мардумшиносй, баркароркунй ва пешрафти осорхонахо дар Чумхурии Точикистон, дарёфт ва экспонатхои у чун ганчинаи бебахои осорхонахои марказии Точикистон хисобида мешаванд.
Калидвожахр: Каротегин, экспедитсия, Гарм, Рашт, води, Сурхоб, Бухорои шарцй, Аморати Бухоро, деуа, Тавилдара, Кадара, %асандара,Циргатол, Калъаи Лаби Об, Хоит, Камаров, Новдонак, Шулонак, Яхак, Пунбачи, Муцихарф.
ВКЛАД Н. А. КИСЛЯКОВА В ИЗУЧЕНИЕ ИСТОРИИ КАРАТЕГИНА
В статье рассматривается роль Н.А.Кислякова в изучение и исследование истории, культуры и обычаев Каратегина. Заслуга Н.А. Кислякова заключаетсся в том, что впервые среди востоковедов и этнографов, ученый на основе писменных источников представил обьективную историю Каратегина. Н.А. Кисляков своими ценными исследованиями сыграл значительную роль в изучении истории горных таджиков, в том числе Каратегина. В часности, путешествия и экспедиции ученого, которые проходили в период политических и тяжелых экономических условиях, привели к значителным изменениям в изучении истории и этнографии Каратегина.
Ключевые слова: Каратегин, экспедиция, Гарм, Рашт, край, Сурхаб, Восточная Бухара, Бухарский эмират, деревня, Тавилдара, Кадара, Хасандара, Джиргатал, Хоит, Камаров, Новдонак, Шулонак, Яхак, Пунбачи, Муджихарф.
N. A. KISLYAKOV 'S CONTRIBUTION TO THE STUDY OF THE HISTORY OF KARATEGIN
The article examines the role of N. A. Kislyakov in the study and research of the history, culture and customs of the Karategin people. The merit of N.A. Kislyakova is that in the first among orientalists and ethnographers, the scientist presented the objective history of the Karategin people on the basis of written sources.
With his valuable research, Kislyakov played a significant role in the study of the history of mountain Tajiks, including Karategin. In particular, the travels and expeditions of the scientist, which took place during the period of political and difficult eco-
nomic conditions, led to significant changes in the study of the history and ethnography of the Karategin people.
Key words: Karategin, expedition, Gharm, Rasht, territory, Surkhab, Eastern Bukhara, Bukhara Emirate, trees, Tavildara, Kadara, Khasandara, Jirgatal, Hoit, Kamarov, Novdonak, Shulonak, Yakhak, Punbachi, Muchikharf.
Сведение об авторе: Талипова Сайёра Шомахматовна-старший преподаватель общеуниверситетской кафедры истории и права ТГПУ им. С. Айни : (+992) 900829806.E-mail:talipovasayora@bk.ru
About the author: Talipova Sayora Shomakhmatovna-Senior Lecturer, Department of History and Law, TSPU named after S. Aini. Тел: (+992) 900829806.E-mail:talipovasayora@bk.ru
