CC BY
28About the author:
Ainulozoda Nahtullo - Candidate of Historical Sciences, Head of the Department of Education, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Phone: (+992) 918947518 E -mail: [email protected]
ТАДКИКРТИ А. А. БОБРИНСКОЙ ДОИР БА ЭЪТЩОДИ МАЗХДБИИ ТОЧИКОНИ КУХИСТОНИ БАДАХШОН
Акризоев М.
Донишгощ давлатии Хоруг ба номи М. Назаршоев
Асри XIX дар таърихи Бадахшон хамчун давраи кашфи ин диёри кухистон аз тарафи олимони рус ва мухаккикони рарб ба шумор меравад. Дар ин давра бо максади тахкики илмй ба ин минтака олимони зиёд аз кишвархои Гарб ва Россия меомаданд. Махсусан, олимони русу англис хусусиятхои этнографии мардуми ин минтакаро мавриди омузиш карор доданд [12, с.34]. Махсусан олимони рус А. Е. Снесарев, А. А. Семенов ва дигарон низ хамзамон дар Помир тадкикотхои худро дар ин давра огоз намуданд [7, с.69]. Ин мавзуъ дар шакли тадкикоти илмй дар корхои илмии як катор мухаккикони ватанй оварда шудааст [9].
Яке аз тадкикотчиёни машхури рус граф А.А. Бобринской мебошад. Оид ба фаъолияти илмй-тадкикотии граф Алексей Алексеевич Бобринской ва сафархои вай ба Помир дар китобу маколахои олимони точик ва тадкикотчиёни рус маълумот оварда шудааст [4]. Мавриди кайд аст, ки омузиши пурраи илмии худуди Помир танхо баъди хамрохшавии Помир ба Россия имконпазир гардид.
Граф Алексей Бобринской аз хисоби маблаFи хусусии худ ба Помир се экспидитсияи илмй-тадкикотй ташкил мекунад. Дар давоми се экспидитсия граф Бобринской А.А. тамоми минтакахои кухистони точикнишинро аз Зарафшон сар карда, то Помир омухта аз руи натичахои экспидитсия се китоби худро ба нашр расонд. Яке аз самтхои фаъолияти граф Бобринской омузиши мазхаби мардуми кухистони Бадахшон ба хисоб мерафт. Сахми А. А. Бобринской дар омузиши мазхаби мардуми Кухистони Бадахшон дар маколаи С. П. Сайнаков нишон дода шудааст[8].
То охири асри XIX тадкикотчиёни рус оид ба пахншавии мазхаби исмоилия дар Бадахшон тамоман маълумот надоштанд. Онхо ин маълумотро аз осори олимони англис дастрас мекарданд. Дар ин хусус худи А.А. Бобринской чунин менависад, ки дар давраи сафар ба ин минтакаи хамсархади АфFOнистон ман хостам маълумоти аз англисхо гирифтаро, оид ба мазхаби ин мардум, ки онхоро исмоилихо меномиданд, мавриди санчиш карор дихам. Дар хакикат баъди пурсиши мардумони Вахон, Рушон, Ишкошим, Шугнон ва Горон маълумоти англисхо ба пуррагй тасдик гардид, яъне тамоми мардуми ин минтакахо ва як кисми Дарвоз ба равияи Исмоилия тааллук доштанд. Дар хамин гуна шароити душвор аввалин шуда, граф А. А. Бобринской барои давлатдорон ва олимони Россия оид ба мавчудияти мазхаби исмоилия дар Бадахшон ахборот чамъоварй мекунад. Ба фикри мо аз як тараф англисхо ба Помир пештар аз русхо омаданд, аз чониби дигар сабаби асосии пуррагии маълумоти англисхо оид ба мазхаби точикони Помир дар он буд, ки дар ин давра нуфузи сиёсии Имоми исмоилиён Султон Мухаммадшох (ОFOхони Ш) дар Хивдустон хеле баланд буд. У дар Хиндустон аввалин шуда, таъсис додани Лигаи мусулмонони Хиндро пешниход мекунад ва аввалин сарвари ин Лига таъин гардид [6, 56].
Хамчунин мувофики маълумоти олими точик А. Шохуморов дар он давра аз Помир ба худуди Хинд муридони исмоилй моли саркорро ба дарбори ОFOхони Ш мерасонданд ва хукумати Англия аз ин бохабар буд. Барои хамин чосусони англис дар бораи муридони ОFOхони Ш ва минтакаи Помир маълумоти кофй доштанд. Дар давоми сухбатхои аввалини худ бо мардуми махаллй, А.А. Бобринской аз онхо ягон маълумотро оид ба мазхабашон гирифта наметавонад, зеро мардуми ин минтака ба бегонагон боварии хеле кам доштанд ва аз хамин лихоз, бо вай дар ин мавзуъ ягон масъаларо чиддан мухокима намекарданд. Бо хамин сабаб А. А. Бобринской дар китоби худ менависад, ки бо сабаби пинхон доштани мазхаби худ, ба ман имкон нашуд, ки дар бораи фалсафа, таълимот ва чахонбинии тарафдорони ин равия маълумоти сахехро ба даст орам, барои хамин ин маълумотхо дар китоби ман наомаданд. Ман дар хусуси таърихи ин мазхаб ва таълимоти он чизеро гуфта наметавонам ва танхо маълумоти мухтасареро барои хонанда доир ба ин мазхаб пешниход мекунам [1, 3].
Аммо баъзе маълумотхо оид ба нуктахои мазхаби исмоилияро А. А. граф Бобринской танхо аз пирони мазхабй гирифта тавонист. Дар давоми тадкикоти худ доир ба ин мазхаб, граф А. А. Бобринской тавонист бо баъзе аз пирони мазхабй вохурихо дошта, аз онхо доир ба ин равия маълумотеро чамъоварй намояд. Се нафар пирони мазхабй, ки вай бо онхо вохурд инхо пир Саид Юсуф Алишо, пир Саид Ахмад ва пир Саид Мурсал буданд. Маълумотхое, ки аз онхо чамъоварй намуд, бештар характери ичтимой доштанд ва дар ин маълумотхо авлодхои пирон ва накши онхо
дap чoмeaи иcмoилй oвapдa шyцaacт. Гpaф Бoбpинcкoй инcтитyти пиpoни иcмoилиpo шapx д0дa, чунин мeнaвиcaд, ки пир xoкими пyppaи pyx вa чж;ми мypидoни xyц мaxcyб мeшyц. Тaмoми coкинoни пaйpaви мaзxaби иcмoилия as тapaфи пиpoн идopa мeшyцaнд. X,ap як мурид бoяд бa пири xy^ итoaт нaмoяд [1, c.2].
Aß cyxбaт 6o пиpoни ж;м0илй гpaф Бoбpинcкoй oиди Имoми иcмoилй, ки дap шaxpи Бoмбaй cyкyнaт дoшт, мaълyмoт мeгиpaц. Гиpифтaни чунин мaълyмoт шaxoдaт aB oн мeдиxaд, ки пиpoни иcмoилй ниcбaти ният^и нeки гpaф A.A. Бoбpинcкoй в0киф шyцaнд вa ин мaълyмoтpo пин^0н нaцoштaнд. Aз cy^^ 6o пир Сaид Юcyф Aлишo гpaф Бoбpинcкий мeфaxмaд, ки иcмoилиëн инчунин дap кишвapxoи Хинд, Пoкиcтoн, Хигой вa AфF0ниcгoн зиндaгй мeкyнaнд. Дap Бaдaxшoн инчунин дap нoxияи Дapвoз - дap дexaxoи тapaфи AфF0ниcтoн,, дар Вapф, Гyмaй, Омурд, Ч,oмapч вa дap тapaфи coxили pocт дap pycтoxoи Xwopa Зингириё вa Ёгед пaйpaвoни иcмoилй иcтикoмaт мeкyнaнд. Aj^o бa миcли дигap oлимoн вa тaдкик;oтчиëни oн дaвpa, гpaф A.A. Бoбpинcкoй низ дap бapoбapи 0музиши этнoгpaфияи мapдyми Пoмиp, мaнфиaтxoи дaвлaти xyцpo ифoдa мeкapд. Aз oн чу^да вaй нaздикшaвии Ху^мти Pocc™ вa пиpoни иcмoилиpo aз oн чи^т тapaфдopй мeкyнaд, ки тaвaccyти orap cиëcaти Poccrapo дap Бaдaxшoн вa дигap дaвлaтxoи минтае пaxн нaмoяд. Mинчyмлa дap ин бopa oлим чунин мeнaвиcaд: «Оид бa пири ^биши Хaзopa ки xoлo дap Кул06 иcтикoмaт мeкyнaд, бoяд гуфт, ки бa pox мoндaни xaмкopй 6o вaй axaмияти отёот дopaд. Xeлe xyб мeшyц arap дaвлaти мo 6o пиpoни ж;м0илй мyнocибaти xyб бapпo мeкapд вa onxopo бa тapaфи xyц мeкaшид. Пиpoни иcмoилй дap чop дaвлaт ч0йгир шyцaaнд. Хaзopa бoшaд яте a8 кaбилaxoи чaншвap мaxcyб мeшaвaд» [1, c.7].
Чунин тaxлили вaзъи 0н^0 aз мaкcaдxoи cиëcии ^ф A.A. Бoбpинcкoй шaxoдaт мeдиxaц. Дap бapoбapи ин, бa мoнaнди дигар тaдкикoтчиëни pyc вa кишвapxoи Fapб, бaъзe aз xyлocaxoи гpaф Бoбpинcкoй xapaтepи cyбъeктивй дoштa, фикри шaxcии ypo ифoдa мeкyнaнд, ки бa xa^W мувдфищг нaмeкyнaд. ¿me aз ^били ^йди y <^ap ин бaлaндиxo тaъcиpи бyцoия 6o нaзapияи peинкapнaтcия xeлe пaxн шyцaaст» [2, c.54].
Дap ин мacъaлa A.A. Бoбpинcкoй бa мaълyмoтxoи oлимoни arntrnc, тaкя мeкyнaд. Онд0 aз чумш изxop мeкapдaнд, ки ^бл aз Иcлoм дap ин минта^^ дини бyцдoй вa зapдyштия вучуц дoшт. 3apyp acт к^д нaмoeм, ки мaълyмoт дap бopaи зapдyштия дуруст мeбoшaц. A cyxбaт 6o бaъзe aз coкинoни дexaxoи Лaнгap, Bparn; Ямг, Бин гpaф Бoбpинcкoй A.A. мaълyм нaмyцaacт, ки кдоми 0ИД0 6a Вaxoн aз дигap 4oüxo aз чум^ Бaдaxшoн, Эpoн, Пoкиcтoн, Дapвoз, Сapикyл вa Бaлx oмaдaaнд вa дину мaзxaби xyцpo xe4 rox тaFЙиp нaдoдaнд. A cyx6ara ин oлим 6o coкинoн бapмeoяд, ки мapдyми Вaxoнy ИШкoшим вaктe 6a ин 4o oмaцaнд, ки aллaкaй дap мaзxaби иcмoилй буданд. [7, c.84].
Дap дaвoми caфapи xyц гpaф Бoбpинcкoй A.A. инчунин 6o пири ^Moxaapa Сaид Ax,мaд cy^^ мeкyнaд, ки шyмopaи мypидoни вaй l500 xoнaвoдapo тaшкил мeдиxaнд. Moxи aвгycти coли 1901 пир Сaид Ax,мaд 6o гpaф Бoбpинcкoй вoxypй кapдa, дap xycycи дyшвopиxoи xyц 6o гpaф cyxбaт мeкyнaд [10, c.78].
Пир Сaид Ax,мaд aз Myнчoн 6o caбaби тaъкиби aфF0нx0 гypexтa 6a ин capзaмин oмaц. Гpaф Бoбpинcкoй A.A. инчунин дap китоби xyц xyцyци пaxншaвии ин мaзxaбpo xoтиppacoн шу^ пир0ни Чaтpoл - Шoзoдa Лaйc, Ш0 Aбдyлacaн вa Шoxи Кaлoнpo нoмбap мeкyнaд, ки xoлo дap кишвapxoи Хинд вa Хит0й 6o мурид0ни xyц cyкyнaт дopaнд. Хaмчyнин вaй н0ми пир0ни Вaxoн - Кapaмaлишo вa Сaид Aбдypaxмoнpo нoмбap мeкyнaд. Aз cyxaнoни пир Сaид Ax,мaд вa дигap пир0н гpaф Бoбpинcкoй A.A. мaзмyни ocгoнxo, мapocимxo вa урфу oдaтxoи динии иcмoилиëнpo пуршн мeшaвaц. Гpaф A.A. Бoбpинcкoй инчунин axлoкy paфтopи xyби мapдyми ин минтaкapo к^д таму^ 0нр0 6o мaзxaби иcмoилй aлoкaмaнд мeкyнaд. Дap ин xycyc б0яд гуфт, ки мeъepxoи axлoкй тaвaccyти пир0н нaзopaт мeшyцaнд, зepo дap П0мир института щзиёт aмaл нaмeкapд вa тaмoми 6axcxo тaвaccyти «^уку^и oдaт» xa^ny фacл мeшyцaнд. Гpaф A. A. Бoбpинcкoй мeнaвиcaд, ки «пир0ни ж;м0илй нa тaнxo вaзифaи пир, 6anm xaмчyн дoдpac низ фaъoлият мeкapдaнд» . Б0яд ^йд кapд, ки дap мyкoиca 6o дигap мингaк;axoи aмopaти Бyxopo, дap П0мир институти щзиёт aмaл нaмeкapд [3, c.97].
Xycycияти мeъëpxoи axлoкй дap ин минтае 6o 0н зoxиp мeшyц, ки 0нд0 бидуни иcтифoдa aз нaмyцxoи чaзo 6o poxи тapc a8 paди мaъpaкa шyцaн ё aз aвлoдy xeшoвaндoн чуц0 шудан 6a pox мoндa мeшyцaнд [3, c.97]. Дap ин cam* тaълимoти дypycти мaзxaбй вa aнъaнaxoи 0риёй caxм гyзoштaнд. Xairo aкcapияти мyxaк;кикoни т0 инкдтобй, aз 0н чум^ Бoбpинcкoй A.A. мyшoxидa кapдaaнд, ки кyxиcгoниëн 6o гyнoxи н0чизи coдиpшyцaи xyц икр0р шу^ шaxcaн xyцaшoн 6a нaзди пир paфтa, 6a y xa6ap мepacoндaнд.
Хaнyз дap coли 1894 му^^циет xapбии apтиши Poccия A. Сepeбpeнникoв xaнгoми caфapи xидмaтиaш 6a П0мир тaacypoти нaxycтинaшpo ниcбaти мapдyми мукимй чунин нaвиштa буц: «...точишни ШyFнoн мapдyми шфдилу pocтк;aвл мeбoшaнд... Сифaти acocии точишни ШyFнoн
бешубха мехнатдустии онхо мебошад. Онхоро метавон хушахлок номид, зеро дар ин чо (Помир) чинояти дуздй бенихоят кам аст». [5, с.16]
Граф А.А. Бобринской инчунин менависад, ки дар ин минтака ба чои масчидхо мардум хафтае як маротиба дар хонаи пир ё халифа чамъ меомаданд ва аз сухбатхои пир вокиф мегаштанд. Дар рафти ин чамъомадхо онхо сурудхои динй ва мазхабй (мадхияхонй) мехонданд. Аммо граф А. А. Бобринской мафхуми сурудро нисбати мадхияхонй истифода намудааст ва худи мадхияхониро шарх намедихад, зеро, чи тавре ки гуфтем, тадкикотхои вай характери мухтасар доштанд.
Аммо ба ин нигох накарда, тадкикоти граф А. А. Бобринской барои доирахои илмй ахамияти калон дошт. Ахдмияти асосии тадкикоти мазхабии граф Бобринской дар Бадахшон аз он иборат аст, ки маълумотхои у таърихи пирони исмоилй ва гузаштагони онхоро то ба замони мо мерасонад. Дар баробари ин дар замони Шуравй китобчаи хурди граф Бобринской бо номи «Равияи Исмоилия...» ягона маълумоти дакике буд, ки аз он оид ба пирони мазхабй вокиф мегаштанд. Гарчанде ки маълумотхои граф Бобринский фалсафаи исмоилиро дар бар намегиранд, аммо ин маълумотхо имкон медиханд, ки тавассути онхо тахлили мукоисавии чойгиршавй ва шумораи хонаводахои хар яке аз пирони мазхабй ва тарафдорони ин равия ба рох монда шавад. Ахамияти илмии ин китобчаи граф А.А. Бобринской аз он чихат мухим аст, ки баъди чамъоварии ин маълумотхо аз тарафи Бобринской ягон олими дигар дар ин хусус маълумот пешкаш накрд ва бо омадани замони Шуравй тамоми сарчашмахои мазхабй низ аз байн бурда шуданд.
Дар чунин шароит маълумотхои граф Бобринской то ба имруз хамчун сарчашмаи асосй оид ба пирони исмоилй хизмат мекунанд.
Хулоса, граф А.А. Бобринской дар таърихнигории Россия ба омузиши таърихи исмоилия дар Помир асос гузошт.
АДАБИЁТ
1. Бобринской А. А. Секта Исмаилья в русских и бухарских пределах Средней Азии. Географическое распространение и организация. - М., 1902. - 18 с.
2. Бобринской А. А. Горцы верховьев Пянджа (ваханцы и ишкашимцы). Очерки быта по путевым заметкам графа А.
A. Бобринского. - М., 1908. - 150 с.
3. Буризода Э.Б. Одиназода Р.С. Судебные и квазисудебные институты в истории таджикской государственности. -Душанбе, 2018. - 135 с.
4. Имомёрбеков А. Дар рохи адолат. - Душанбе, 2005. -246 с.
5. Карим К.К. Ага Хан III . - Лондон, 2010. - 700 с.
6. Назаршоев М. Добровольное вхождение Памира в состав России. // Очерки по истории Советского Бадахшана. -Душанбе, 1985. - 69 с.
7. Одинамамад Мирзо , Вахон, Хорог, 2010. - 83 с.
8. Сайнаков С. А.А. Бобринской - исследователь истории исмаилизма на Памире // Роль В.В. Бартольд в изучение истории таджикского народа. Сборник докладов международной конференции, посвященной 140 -летию акдемика
B.В.Бартольда. -Душанбе, 2010. - С 169 - 183.
9. Сайнаков С. Вклад дореволюционных русских исследователей в изучение этнографии Горного Бадахшана. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. - Душанбе, 2015. - 206 с.
10. Шохуморов А. Разделение Бадахшана и судьбы исмаилизма. - Москва -Душанбе, 2008. - 128 с.
ИССЛЕДОВАНИЯ А. А. БОБРИНСКОГО О РЕЛИГИОЗНЫХ ВЕРОВАНИЯХ ТАДЖИКОВ ГОРНОГО БАДАХШАНА
В данной статье автор выносит на обсуждение заслуги графа Бобринского А.А. в изучение и исследование религии таджиков Памира. Автор в данной статье дает оценку деятельности графа Бобринского в этом направление и отмечает важность этих исследований в деле развития истории Памира. Автор также напоминает в своей статье о важности политической активности графа А. А. Бобринского на Памире.
Ключевые слова: Россия, Бадахшан, таджики, А. А. Бобринской, верования, религия, направление, исмалилизм.
RESEARCHES OF A. A. BOBRINSKY ON RELIGIOUS BELIEFS OF TAJIKIAN MOUNTAIN BADAKHSHAN
In this article author notes a the great services of graph Bobrinskoi for Pamir investigation and local Tajiks religion. In this article author in point of view of the history science notes the signification of graph Bobrinskoi for Pamir History. The author also notes about political significance of Bobrinskoi activity in Pamir region.
Keywords: Russia, Badakhshan, Tajiks, A.A. Bobrinsky, beliefs, religion, direction, Islamism.
Сведение об авторе:
Акризоев Максуд Махрамбекович - докторант (PhD) кафедры истории таджикского народа Хорогского государственного университета им. Моёншо Назаршоева, Тел.: (+992) 988665711; Электронный почта: [email protected]
Аbout the author:
Aqrizoev Maqsud Mahrambekovich - the (PhD) student of the departament of Tajik nation history at Khorog State University named after Moyonsho Nazarshoev Tel.: (+992) 988665711; E-mail: [email protected]
УДК:61(09) (575. 34)
ВАЗЪИ СОХДИ ТАНДУРУСТИИ МИНТА^АИ КУЛОБ ДАР СОЛХОИ 1948-1949
Бадалов И.
Донишгощ давлатии Кулоб ба номи Абуабдуллощ Рудаки
Пас аз хотимаи Чанги Бузурги Ватанй, дар мамлакати Шуравй, саноат, кишоварзй, фарханг ва сохаи тандурустй тибки накшаи панчсола ба пешравихои бузург ноил гардида, ахолй ба баркароркунии харобихои солхои баъдичангии хочагии халк шуруъ намуданд. Ин харакат самти тандурустии Ч! ПС Точикистонро водор мекард, ки сифати хидматрасонии тиббиро ба оммаи халк бехтар созанд.
Захмату талошхои шахсиятхои маъруф дар илми тибби Шуравй, саъю кушишхои тамоми дастаи бузурги кормандони тиб, ки ба кумаки хамешагии хукумат ва тамоми мардуми Шуравй такя мекарданд, дар сохаи тиб натичахои баланд ба бор оварданд. Сохаи тибби мо ба он дарачае расида буд, ки кишвархои капиталистии Гарб хатто чунин комёбихоро орзу карда наметавонистанд [1].
То 1 майи соли 1949 дар вилояти Кулоб 51 табиб ва 284 кормандони миёнаи тиббй фаолият менамуданд, ки аз онхо аксарияташон аз 3 сол боло собикаи корй доштанд. Аз 51 табибон 25 нафари онхо дар шахри Кулоб ва бокимонда 26 нафар дар дехот барои мардум хидмат мекарданд. Аз ин миён табибони шахрй Красилников, Фахруддинов, Егоров, кормандони тиббй Дубенцов, дезинфектор Валиев, хамширахо Бенжаминова, Сказкина, Сардори шуъбаи тандурустии нохиявии Колхозобод Квачев, духтури нохияи Ховалинг Петров, духтури нохияи Шурообод Полумордвинов, табиби нохияи Даштичум Акоева, сардори маркази тиббии кишлоки Дехконарики нохияи Фархор Ямонт Ф.А. ва дигарон дар кори худ натичахои хуб ба даст оварда, дар хама корхо фаъолона иштирок менамуданд. Дар баробари ин, метавон табибони нохияхоеро номбар кард, ки кори худро пурра ва хуб анчом надодаанд аз чумла сардори шуъбаи тандурустии нохиявии Даштичум Гулов, раиси сардори шуъбаи тандурустии нохияи Кизилмазор Серикова ва чанде дигарон [6].
Ба туфайли кумаки бебахо ва таваччухи хизбу хукумат, сохаи тандурустй дар чумхурй ба муваффакияти хубу бехтар ноил гашт. Лозим ба ёдоварист, ки дар тули солхои хукмронии Шуравй шумораи муассисахои тиббии дехот 6,5 маротиба афзоиш ёфтааст, бисёре аз мушкилоти кормандони сохаи тиб хал карда шуд, шумораи духтурон нисбат ба соли 1913 бештар аз 9 баробар афзуд. Шумораи хамширахо аз 47,8 хазор ба 600 хазор нафар расонида шуд.
Макомоти сохаи тандурустй ва кормандони тиббии минтакаи Кулоб дар тули солхои панчсолаи баъдичангии накшаи Сталинй корхои зиёдеро анчом дода, барои чалб намудани ахоли ба сохаи тиб чихати солимгардонии ахолй чорабинихои зиёде баргузор менамуданд.
Сол аз сол барои эхтиёчоти тиббии минтакаи Кулоб маблагхои калон чудо карда шуда дар ин замина шабакаи муассисахои тиббй васеъ карда шуданд. Дар давоми солхои 1946-1949 фонди музди мехнат аз хисоби васеъ шудани шабакаи муассисахои табобатй ру ба бехбудй нихода, дар шахр 56% ва дехот 80% афзоиш ёфтааст.
Умуман солхои 1948 ва 1949 дар минтакаи Кулоб як катор муассисахои тиббй фаъолият мекарданд. Ба монанди:
Беморхонаи минтакавии шахри Кулоб, ки 100 рахти хоб ва дорои шуъбахо, аз кабили: лабораторияи чаррохй, терапевтй, кудакона, педиатрй, таносул, гинекологй, сироятй, клиникй ва ташхисй буд. Дар робита бо муттахидшавии муассисаи поликлиникй, шуъбаи поликлиникии бемористон дорои утокхои махсуси табобатй-чаррохй, гушу гулу ва бинй, терапевтй, чашм, дандосозй, дандонпизишкй ва варача буданд. Илова бар ин, дар вилоят пойгохи минтакавии сил, истгохи санитарй-эпидемиологй бо як тачхизоти пешгирии дезинфексия, истгохи тропикии минтакавй бо лаборатория, хонаи минтакавии таълими тиббй, ду муассисаи кудаконаи доимамалкунандаи шахр, хучраи ёрии таъчилй, хучраи машваратй бо се тайиноти тиббй, марказхои
