CC BY
0DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1-162-166
Тимерова Л. М.
научный сотрудник Камского научного центра,
Институт Татарской энциклопедии и регионоведения Академии наук
Республики Татарстан, г. Казань
«БЕРЛЕК» ГАЗЕТАСЫНДА 1921НЧЕ ЕЛДА БАСЫЛГАН ШИГЫРЬЛЭР
Ключевые слова: периодическое издание, газеты и журналы, литературные тексты, стихи.
Аннотация. В статье рассматриваются периодическое издание «Берлек», которая издавалась в 20-х годах XX го века в Чистополе. Анализируются стихи печатанные в газете «Берлек».
Чистайда нэшер ителгэн «Берлек» газетасынын, 1921нче елда чыккан 8 саны сакланып калган. Бу газета «Берлэшегез бетен денья эшчелэре, бетен Шэрык ярлылары, БЕРЛЕК элэме астына!» шигаре белэн чыгарылган. 19018нче елныц 9нчы мартыннан чыга башлаган. Чистай кантоны татар коммунистлары-ныц нашире эфкэре була. Мехэррире - Камил Тактамышев [1, б. 68].
И. Рэмиевнец 1925нче елда нэшер ителгэн «Вакытлы татар матбугаты» кита-бында исэ «Берлек» газетасы «Татар телендэ 1919нчы ел урталарында Казан губер-насында Чистайда чыга башлады», дип билгелэнэ. «0яз шэhэре ечен тэмамы белэн ярарлык гэзит иде. Кечкенэ кулда, ике битлек булып, атнага бер чыгып барды. Тех-никасы ятышлы. «Чистай совнархоз типографиясе» ндэ басыла иде», - дип бэяли аны автор. «Нашире - «Чистай еязе меселман эшлэре бYлеге hэм Русия коммунист-лар партиясенец еяз месбирэсе. Мехэррире - хэят.» [2, б. 136]
Эяз газетасы буларак, элеге матбугат чарасы жирлектэ булган яцалыклар, хэбэрлэр белэн бYлешкэн, халык ечен кызыклы булган мэгълуматларны яктыр-тып барган.
Йезекнец асыл ташы булган кебек, элеге газетаны сирэк кенэ булса да, эдэби текстлар да бизэгэн. Эйтик, «Берлек» газетасыныц 38нче санында
Н.Зыянын, «Коммунист» шигыре басылып чыккан. Н.Зыя Y3eHeH элеге шигырен «Пэйгамбэрдэн» дип искэртэ. Бу урында Габдулла Тукайныц Лермонтовтан тэрж;емэ иткэн «Пэйгамбэр» шигыре KY3 алдында тотылган. Ритм-рифма нэкъ менэ элеге шигырьгэ охшатып язылган.
Н.Зыяныц «Коммунист» шигыре лирик геройнын, коммунист булу юлы ха-кында. Ул фэкыйрь, яшьтэн байга кол булып изелгэн, кечен сарыф иткэн. Шу-ныц ечен ул ихлас куцеле булэн коммунистлыкка языла. Шул язылган мизгелдэн алып ук бетен эшен читкэ ташлап, «коммунный» кешелэр алдында CY3 ала. Сейлэп ул коммунист, карендэш булырга енди башлый. Бетен кечен hэм вакы-тын шуца багышлый, ашавын, йоклавын оныта. Кешенец чыгышына: бай-лыгына, ярлылыгына карамыйча, барысына ялкынлы нотыгы белэн хакыйкатьне ацлатырга тырыша. Шуца кYрэ байлар, кулаклар, хэтта дус-ишлэре hэм ка-рендэшлэре дэ аца каршы булалар, аца «ташлар аталар». Фэкыйрьлэргэ кYЗлэрен ачарга ярдэм итсэ, кол булмаска ендэсэ, аца имансыз дилэр. Эмма лирик герой ул золымнарга каршы тора, Y3 юлын хезмэте белэн дэвам итэ.
Шигырь гражданлык позициясендэ язылган, димэк, гражданлык лирика-сына карый. ^эмгыяви-сэяси темага язылган. Иц якын кешелэрец сица каршы булсалар да, тугры юлдан тайпылмаска, дерес коммунист юлын дэвам итэргэ кирэк, дигэн фикер ж;иткерергэ телэгэн автор.
Элеге фикерне житкерY ечен Н. Зыя терле тел сурэтлэY чараларына мерэж;эгать иткэн. Изелгэн кол, ялкынлы нотык кебек эпитетлар кулланган. Yзенец ялкынлылык хисен, тырышлыгыныц дэрэж;эсен кYрсэтY ечен арттыру, ягъни гипербола алымына мерэж;эгать иткэн: «Ашамый, эчми кендез, кич белэн баш куймый мендэргэ»
Элеге шигырь чоры ечен актуаль теманы колачлый. Халыкны коммунист-лар карашын хупларга, байлар, кулаклар, каршы фикерде дус-иш, карендэшлэргэ телэктэш итмэскэ чакыра.
«Берлек» газетасыныц 40нчы номерында «Яшь» авторлыгында «Менэфыйк» шигыре басылып чыккан. Лирик герой кешелэрнец кылган эшлэре, гамэллэре чын куцелдэн булмавына, куплэрнец икейезле, менэфыйк булуына
борчыла. Ил эчендэ чын кYцелен биреп эшлэучелэргэ ихтыяц булуын, гаммэнец бер кенлекчегэ охшап китуен эйтэ. Ил ечен тырышучылар кYп калмавын, алары да уз кесэлэрен турырырга омтыла, дип хафалана лирик герой. Мондыйларньщ ил ечен хезмэт иту телэге булмавын, идеалларны кирэксенмэулэрен эйтэ. Андыйларны «хэсис жаннар» дип атый. Акчага табынган сатлыкжаннарныц кYп булуы, аларныц кузлэреннэн канлы яшьлэр акча да бернигэ тормавын белдерэ. Шигырьнец ахыргы елешендэ юану елеше бирелгэн: пакь кYцелле ярлылар андыйларны себереп тугэр, андый менафикъларга зур жэзалар тиеш дип белдерэ. Экренлэп, ярлыларныц деньясы мондыйдардан сафлана, дип юана.
Элеге шигырь гражданлык лирикасына карый. Автор: менафикълар бик куп, аларга ил дэ, хезмэт тэ, идеялэр дэ кирэк тYгел, бары тик уз кесэлэрен калы-найту ягын гына карыйлар, эмма андыйларга зур жэзалар тиеш, ярлылар деньясы алардан арынырга тиеш, дигэн фикер белдерэ.
Yз фикерен житкеру ечен автор терле сурэтлэу чараларына мерэтэгать иткэн. Эйтик, ярлылар, эшчелэр, ил ечен хезмэт куючыларга телэктэш итеп, «чын кYцелле эшче», «канлы яшь», «пакь кYцелле ярлылар» кебек эпитетлар кул-лана; Акчага табынган байларга нэфрэтен белдеру ечен автор «мекаддэм капчыгы», «хэсис жан» кебек метафораларга мерэжэгать иткэн. Шул рэвешле, байларга карата булган нэфрэт хисенец дэрэжэсен устергэн.
Ярлы хезмэт куючылар - эшчелэр hэм байлыкка табынганнар - байлар те-масы - чоры ечен иц актуаль темаларныц берсе. Автор уз чорыныц иц меким проблемаларын кутэргэн.
«Берлек» газетасыныц 42нче санында узенэ «Яш» дигэн псевдоним сайла-ган авторныц «Кызыл сабанчыга» шигыре басылган. Исеменнэн ук куренгэнчэ, элеге эсэре белэн автор сабанчыга мерэжэгать итэ. Барлык кечлэр бер булып берлэшкэндэ яца тормыш ечен якты кеннэр тудыруын, син инде белэсец, дип эйтэ ул. Бетен денья сица кузен текэп карап тора: икмэк кетэ, саф куцел белэн эшлэп, кара жирне калдырмаганда гына ачлык куркып качар, ил рэхэт табар, дип белдерэ. Ябык атлар сине куркытмасын, ижтиhадлы эшлэр бик кYп, мацгаецнан тирлэр агызып тырышып эшлэгэндэ генэ кырларны тутырып икмэк усэр, диелэ.
Занкиевские чтения
«Чык сабанга, кызыл сабанчы!» дип, хезмэт иясен автор эшкэ чакыра. Япанчы да сокланып «менэ ничек эшли сабанчы» диярлек булсын, ди. Кырларыцны калдыр-мый чэчкэндэ генэ илгэ сэгадэт туар, еламас, э келэр дип белдерэ. Амбарлар иген белэн тулгач, ялкаулык та мэцгегэ кYмелер, ди автор.
Бу шигырь гражданлык лирикасында язылган. Автор Кызыл сабанчыны тырышып кырда эшлэргэ, буш жирлэр калдырмый чэчэргэ чакыра, мацгай ти-рецне агызып бетен кечецне куеп эшлэгэндэ генэ ил ачлыктан котылыр, ела-мыйча келэ башлар, бэхеткэ ирешер, дигэн идея уткэрелэ.
Шушы фикерне житкеру ечен автор терле сурэтлэу чараларын куллана: эпитетлар: «якты тормыш», «якты кеннэр», «кара жир», «кызыл сабанчы»; чагы-штыру: «тау кадэр»; антитеза: «куз яшьлэре тукмэс ул, келэр» кб.
Димэк, элеге шигырь чорныц кенузэк мэсьэлэсен узэккэ алып язылган, дип эйтэ алабыз. Халыкныц ул елларда иц зур проблемасы булып торган ачлыктан котылу юлына бары тик кызыл сабанчыныц кечен кызганмый хезмэт кую нэтижэсендэ генэ ирешеп була, диелгэн
«Берлек» газетасыныц 45 нче санында (13 май, 1921) псевдонимын «Яшь» дип куйган авторныц «Ялкау hэм хатыны» дигэн шигыре басылган. Автор ялкаулык темасын Ялкау 11эм аныц Хатыны образлары, шул образларныц сузлэре аша бирергэ тырышкан. Шигырь Ялкауныц сузлэре белэн башланып китэ. Ул «Эшлэп, тир тYгеп керэ рэхэткэ ирешеп була» дигэннэрне ирониягэ ала, Тац белэн бергэ торып эшкэ керешкэндэ генэ тук булырсыц, дигэннэргэ каршы ул каршы килэ, йокысы туймаса, авырый башлавын, сораштырып капкан ашы да тэмсезлэнуен эйтэ. Аннан соц ул зарлануга кучэ: аты да арык, арбасы, сукасы да начар икэн. Шул арада хатынын да гаепли: кичэ, утын булмагач, сука башын мичкэ яккан ди. Шунда ул узенец ялкаулыгына, эшсезлегенэ сэбэплэр китерергэ тотына: кYк биясе дэ сырхаулаган, кечкэ сулап тора, Акбай да кене-тене улый, чабатасы да тузган-тишелгэн. Ул да тYгел, Хупж;амалдан бар ачуын ала башлый: икмэк, кирэк-яраклар китер дип талэп итэ. Шунда Хатын тузми, жавап кайтара. Ялкау ир бот кугэреп мич башында ята, эшлэмэгэч, икмэк бирмэячэген эйтэ.
Занкиевские чтения
Бетен кеше эшлэп кен кургэндэ Ялкай ир эштэн кача. Хатыны исэ арба, сукала-рны карарга кирэген, эш кYп булуын житкерэ. Ьэм ахыргы юлларда шигырьнец теп идеясе житкерелэ: Yзец эшлэмэсец, синец ечен кеше йерми, ялкауларны тиккэ берэу дэ туйдырмый.
Элеге шигырь гражданлык лирикасы жанрында язылган. Эсэрдэ терле сурэтлэу чаралары кулланылган. Эпитет: «кук бия», чагыштыру: «тац белэн бергэ тору» кб.
Шигырь актуаль темага язылган, мэцгелек теманы колачлый. Син уз эшлэрецне узец эшлэмэсэц проблемаларыцны узец хэл итмэсэц, сида беркем дэ китереп бирми. Шуца «Бот кутэреп» ятмаска, эшлэргэ, тырышырга кирэк. Ялка-уланып яту ул - оят! Дигэн фикер эле буге дэ актуаль.
Димэк, «Берлек» газетасында басылып чыккан без карап киткэн эсэрлэрнец барысы да заманыныц актуаль проблемаларын узэккэ алган, барысы да гражданлык позициясен белдерэлэр, дип эйтэ алабыз. Барысыныц да нигезенэ хезмэткэ хермэт, хезмэткэ чакыру ята.
Кулланылган эдэбият исемлеге
1. Гайнанов Р. Р., Марданов Р. Ф., Шакуров Ф. Н. ХХйез башы татар вакытлы матбугаты: Библиографик курсэткеч = Татарская периодическая печать начала XX века: Библиографический указатель. - Казань: «Милли китап», 2000. - 68 б.
2. Рамеев И. Альбом татарской периодической печати 1905-1925. Казань: Изд-во «Гажур», 1926. - 384 с.
