Научная статья на тему 'БЕЛБОҒЛИ КУРАШЧИЛАРНИНГ ЭГИЛУВЧАНЛИК СИФАТИНИИ РИВОЖЛАНТИРИШ САМАРАДОРЛИГИ'

БЕЛБОҒЛИ КУРАШЧИЛАРНИНГ ЭГИЛУВЧАНЛИК СИФАТИНИИ РИВОЖЛАНТИРИШ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
15
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖИСМОНИЙ СИФАТЛАР / МАШғУЛОТ ЖАРАЁНИ / МУСОБАқА БЕЛЛАШУВЛАРИ / КУРАШ

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Қирғизбоев М.М.

Бугунги кунда белбоғли курашчи қизларни тайёргарлик тизими, мусобақалардаги иштироки, уларни техник тактик ва жисмоний сифатларини ривожланганлик даражалари ўрганлиди ва белбоғли курашчи қизларни жисмоний сифатларини ривожлантириш бўйича дастур ишлаб чиқилиб техник усулларни мусобақаларда самарали бажариш тўғрисида илмий тадқиқот олиб борилган.В ходе исследования изучалось участие борцов вольного стиля нашей страны в престижных соревнованиях и проводились исследования путей развития физических качеств борцов поясного стиля.The study investigated the participation of our country's free style wrestlers in prestigious competitions and conducted research on ways to develop the physical qualities of freestyle wrestlers.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЕЛБОҒЛИ КУРАШЧИЛАРНИНГ ЭГИЛУВЧАНЛИК СИФАТИНИИ РИВОЖЛАНТИРИШ САМАРАДОРЛИГИ»

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

вофиклаштирилган сифатларни дастлабки ургатиш боскичлариданок бошлаб шакллантира бориш мух,им ахдмият касб этади. Чунки, тезкор-куч сифати гандбол спорт турида катта ахамиятга эга сифатлардан хисобланади.

Адабиётлар:

1. Акрамов Ж.А. Построение тренировочного процесса гандболистов высших разрядов в многотуровом соревновательном периоде. // Фан-спортга,№3, 2006, С.29-33.

2. Игнатьева В.Я, Тхорев В.И, Петрачева И.В. Подготовка гандболистов на этапе высшего спортивного мастерства. М.: Физическая культура, 2005.-138с.

3. Изаак В.И., Набиев Т.Э. Исследование путей соревнования физической подготовленности гандболистов высокой квалификации. // Фан-спортга, №3,2005, 24-26 с.

4. Керимов Ф.А. Спорт сохэсидаги илмий тадк,ик,отлар. // дарслик Тошкент: Zar-qalam -2004. 25-31 б.

5. Тулаганов Ш.Ф, Абдурахманов Ф.А, Павлов Ш.К, Кариева Р.Р, Исроилов Р.И, Муминов А.Ш. INJURIES IN HANDBALL PLAYERS AND WAYS TO PREVENT THEM.// JOURNAL OF CRITICAL REVIEWS, 2020, Б.1699-1702

6. Tulaganov Sh.F, Raxmanova M.M. Gandbol nazariyasi va uslubiyati. O'quv qo'llanma, T:2020.

Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори

(PhD), доцент в.б

М.М. ЦИРГИЗБОЕВ1

Узбекистан давлат жисмоний тарбия

ва спорт университети

Чирчик шахри, Узбекистан

Муаллиф билан богланиш учун:

info@jtsu.uz

Аннотация

БЕАБОГАИ КУРАШЧИААРНИНГ ЭГИАУВЧАНАИК СИФАТИНИ РИВОЖААНТИРИШ САМАРАДОРАИГИ

Annotation

В ходе исследования изучалось участие борцов вольного стиля нашей страны в престижных соревнованиях и проводились исследования путей развития физических качеств борцов поясного стиля.

Ключевые слова: физические характеристики, тренировочный процесс, соревнование, борьба.

Бугунги кунда белбогли курашчи кизларни тайёргарлик тизими, мусобакалардаги иштироки, уларни техник-тактик ва жисмоний сифатларини ривожланганлик даражалари урганлиди ва белбогли курашчи кизларни жисмоний сифатларини ривожлантириш буйича дастур ишлаб чикилиб техник усулларни мусобакаларда самарали бажариш тугрисида илмий тадкикот олиб борилган.

Калит сузлар: жисмоний сифатлар, машFулот жараёни, мусобаща беллашувлари, кураш.

The study investigated the participation of our country's free-style wrestlers in prestigious competitions and conducted research on ways to develop the physical qualities of freestyle wrestlers.

Key words: physical attributes, training process, competition, wrestling.

Долзарблиги. Жах,он микёсида юкори малакали спортчиларни тайёрлаш, уларнинг техник-тактик, жисмоний ва функционал имкониятларини ошириш-га, айникса, юкорида кайд этилган кунгилсиз оки-батларни олдини олишга каратилган кенг камровли тадкикотлар олиб борилмокда. Ушбу тадкикотларда спорт мах,оратини оширишга, спортчининг согли-гини саклаш, унинг биоэнергетик имкониятларини кенгайтиришга мулжалланган табакалаштирилган машклар ва янги методларни ишлаб чикиш, уларни амалиётга татбик этишга ургу берилмокда. Бирок, хорижий ва мамлакатимиз мутахассислари томонидан утказилган тадкикотлардан маълум булдики, шид-датли юкламаларга бардош бериш, хдракатлар кула-мини кенгайтириш, функционал захиралар хджмини ошириш, юкламалар давомида ва якунида толикиш аломатларини бартараф этиш ва иш кобилиятини тиклашда мух,им роль уйновчи эгилувчанлик, уни ривожлантириш ва бах,олашга каратилган муаммолар етарли урганилмаган.

Бу борада юртимизда х,ам жисмоний тарбия ва спорт сохдсидаги давлат сиёсатининг асосий йуналишларидан бири «Миллий спорт турларини ривожлантириш ва оммавийлигини ошириш, уларни Осиё ва Олимпиада уйинлари дастурларига киритиш

буйича тизимли чора-тадбирларни амалга ошириш» масалаларига алох,ида эътибор каратилмокда. Бу борада бир катор илмий ишлар амалга оширилган булсада, аммо манбаларда белбогли курашда кулла-ниладиган техник-тактик хдракатлар механикасини таъминловчи устувор жисмоний сифатлар, айникса, бугимлараро эгилувчанлик, уни ривожлантириш ва бах,олашнинг илмий жихдтлари етарлича очиб берилмаган. Аммо спорт мусобакаларида доимо ракобат мавжуд экан, янги муаммолар вужудга кела-веради, уларни х,ал этишга каратилган изланишлар давом этаверади. Маълумки, спорт амалиётида, айникса, яккакураш спорт турларида, деярли барча техник-тактик усуллар самарадорлигини таъминлаш тана кисмларининг бугимлараро хдракатини катта амплитудада «эгилиш-ёзилиш» имкониятлари билан белгиланади. Аммо эгилувчанликнинг бундай хусуси-ятлари спортнинг кураш турлари мисолида них,оятда кам урганилганлиги кузатилади. Жах,он чемпионат-лари куламининг кенгайишига туртки бераётган ва Олимпиада остоналарига «кадам босаётган» белбогли курашда эса мазкур кобилиятнинг (эгилувчанликнинг) куп киррали ^усусиятлари кенг камровли тадкикот предмети сифатида деярли урганилмаганлиги учун илмий-амалий жихдтдан долзарб ахдмиятга эга.

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

Тадкикотнинг максади юкори малакали белбогли курашчиларда ихтисослаштирилган машклар ёрдамида эгилувчанликни ривожлантириш буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадкикотнинг вазифалари:

спорт амалиётида эгилувчанлик сифатини бадолаш ва белбогли кураш даракатларига хос булган назорат машкларини модификациялаштириш ва улар ёрдами-да махсус эгилувчанликни ривожланиш даражасини урганиш;

турли вазн тоифаларига мансуб юкори малакали белбогли курашчиларда бугимлараро эгилувчанликни машгулотлар давомида ривожланиш суръати ва унинг техник усулларни бажариш сифатига таъсирини ур-ганиш;

юкори малакали белбогли курашчиларда «суст» ва «яхши» ривожланган эгилувчанликни кулланиладиган техник усуллар тезлиги ва куч сифатларига таъсир этиш даражасини аниклаш;

юкори малакали белбогли курашчиларда бугим-лараро эгилувчанликни ривожлантиришга мулжал-ланган ихтисослаштирилган машклар мажмуаси ва меъёрларини ишлаб чикиш дамда самарадорлигини педагогик тажриба асосида аниклаш.

Тадкикотнинг объекти сифатида Узбекистан дав-лат жисмоний тарбия ва спорт университетида таълим олаётган юкори малакали белбогли курашчиларнинг машгулот жараёни танланган.

Тадкикотнинг предмети жалб килинган юкори малакали белбогли курашчиларда бугимлараро эги-лувчанлик даражасини урганишга каратилди.

Тадкикотнинг услублари: илмий-услубий адабиётлар тадлили, педагогик кузатув, суровнома, бугимлараро эгилувчанлик, техник усулларни ижро этиш билан боглик махсус жисмоний сифатлар, ста-тик ва динамик мувозанатни саклаш тургунлигини бадолашга мулжалланган методик тестлар дамда инструментал улчов асбоблари (гониометр, кучни бадолашга мулжалланган компьютерлаштирилган «ПДСКБ-ШЕР» улчов асбоби).

Тадкикот натижалари ва унинг мудокамаси. Эгилувчанликни мунтазам ва максадли шакллантириб бориш мушаклар эластиклигини оширади, тукима ва дужайраларда, айникса, бугимларда тупланиб колган, «ишлаб булинган» ортикча шлаклар (К, Са, Мg, аммиак, лактат ва д.)ни сикиб чикаришга туртки беради. Натижада метаболик жараёнлар жадаллашади, энг асосийси спорт амалиётида, айникса, кураш турларида ута мудим булган техник-тактик даракатлар ампли-тудасини кенгайтиради ва турли шикастланишларни олдини олади.

Эгилувчанликни белбогли курашда алодида усту-вор адамиятга эга эканлиги шу билан асосланадики, ушбу кураш турига хос техник-тактик усулларни ижро этиш ракиблар бир-бирларининг белбогидан ушлаган долатда амалга оширилади. Мусобака кои-далари билан белгиланган бундай шарт курашчиларда бугимлараро эгилувчанлик, айникса, тос-сон, тизза, умуртка ва кул бугимларининг эгилувчанлиги юксак даражада ривожланган булишини талаб килади. Ле-

кин педагогик кузатув натижаларидан аникландики, белбогли курашчилар билан утказиладиган анъанавий машгулотларда эгилувчанликни ривожлантирувчи машклардан фойдаланишга етарлича адамият берил-майди. Жумладан, урганилган 150 та машгулотнинг 15 тасида эгилувчанликни ривожлантириш буйича кулланилган машкларнинг уртача дажми 50,1 марта, машкларни ижро этиш вакти эса 37,9 дак. билан ифо-даланади. Анъанавий машгулотларда бугимлараро эгилувчанликни максадли ривожлантиришга жиддий эътибор каратилмаслиги, курашчилардан иборат 97 нафар респондентлар жалб килинган суровнома на-тижаларига асосан дам тасдикланди.

Таъкидланганидек, белбогли курашда ракибни кутариб ташлаш, факат белбогни ушлаган долда ижро этилиши, умуртка погонаси ва тос-сон бугимларига катта юклама тушишига олиб келади. Лекин утказил-ган жорий тадкикотлар натижасида тадкикотга жалб килинган барча вазн тоифаларига мансуб белбогли курашчиларда умуртка тос-сон бугимларининг эгилувчанлиги ута суст ривожланганлиги аникланди (1-жадвалга каранг).

1-жадвал

Турли вазн тоифаларига мансуб юкори малакали белбоFли курашчиларда умуртка ва тос-сон б^имларининг эгилувчанлиги курсаткичлари (х±о)

Методик тестлар Вазн тоифалари (кг)

60 п=30 66 п=48 73 п=50 81 п=34 90-100 п=30

Куприк долатида кул-оёкларни жойлашиш оралиги (см) 57,1±5,47 58,7±5,53 61,9±6,14 64,5±7,05 67,7±7,79

Куприк долатида умуртка-гилам баландлиги (см) 63,5±6,03 61,2±5,87 55,4±5,95 52,1±5,14 50,3±4,63

Утириб олдинга эгилиш долатида пешона-тизза оралиги (см) 7,5±2,56 10,9±3,47 11,5±3,69 12,5±3,93 13,4±2,17

Тик туриб оркага эгилиш долатида бош-гилам баландлиги (см) 72,5±7,11 77,1±8,09 83,4±9,16 85,2±10,13 88,2±11,56

Тик турган долатдан гавдани ён томонларга букиш бурчаги (градус):

унг томонга 39,8±5,73 37,3±5,06 35,4±4,67 34,2±4,53 33,4±4,08

чап томонга 40,3±5,65 37,9±5,08 36,2±4,97 35,7±4,68 34,5±4,87

Чунончи «куприк» долатида кул оёкларнинг жой-лашиш оралиги 60 кг вазн тоифасидаги курашчиларда уртача 57,1±5,47 см, 66 кг ли вазн тоифасига мансуб курашчиларда 58,7±5,53 см, 73 кг вазн тоифасида -61,9±6,14 см, 81 кг ли вазн тоифасига мансуб курашчиларда 64,5±7,05 см ва 90-100 кг ли вазнда - 67,7±7,79 см ни ташкил этди. Куриниб турибдики, мазкур кур-саткичлар вазн ортишига мувофик катталашиб борган.

«Тик туриб оркага эгилиш долатида бошнинг энса кисмидан гиламгача оралик баландлиги» 60 кг ли вазнда 72,5±7,11 см; 66 кг - 77,1±8,09 см; 73 кг - 83,4±9,16 см; 81 кг - 85,2±10,13 см; 90-100 кг - 88,2±11,56 см ни ташкил этди.

Кайд этилган натижаларнинг киёсий тадлили шуни курсатадики, барча тестлар буйича олинган уртача статистик курсаткичлар () курашчиларнинг вазн тоифаси катталашган сари регрессив томонга уз-гариб борган. Демак, мазкур курашчиларда мушак-ёг массаси орта борган сари умуртка погонаси ва кисман тос-сон эгилувчанлиги тобора сусайиб борган, деб эдтимол килиш мумкин.

Спорт амалиётида умуртка погонасининг эги-лувчанлигини бадолаш купинча тик турган долатдан

см см о см ю

го га

0 ^

ю

1

с го

№6-2022

www.fansports.uz

21

Техника, тактика и методика спортивной тренировки

см см о см

со

СО

та

ч—•

0 а

со

1

с

СО

гавдани унг ва чап томонларга букиш бурчагини гониометр асбоби ёрдамида аницлаш орцали хам амалга оширилади. Мазкур асбоб асосида умуртца бугимларининг эгилувчанлигини аницлаш шуни курсатдики, 60 кг ли вазн тоифасига мансуб белбогли курашчиларда гавдани унг томонга эгиш бурчаги урта-ча 39,8±5,73°; 73 кг ли вазнда - 35,4±4,67°; ва 90-100 кг ли вазнда - 33,4±4,08° мицдорларида цайд этилди. Гавдани чап томонга эгиш бурчаги эса, мувофиц ра-вишда: 40,3±5,65°; 36,2±4,97°; 34,5±4,87° ни ташкил этди (1-расмга царанг).

39,8 40,3

й 35,4 36,2 33,4 34,5

М М

60 кг вазн тоифасидаги 73 кг вазн тоифасидаги 90-100 кг вазн

курашчилар курашчилар тоифасидаги

курашчилар

■ Гавдани унг томонга букиш бурчаги Гавдани чап томонга букиш бурчаги

1-расм. Енгил, урта ва огир вазн тоифасидаги курашчиларда тик холатдан гавдани унг ва чап томонга букиш бурчагини ифодаловчи диаграмма.

Белбогли курашда умуртца погонаси эгилувчанлигини огирликка царши бардош бериш цобилиятини уз вазнига тенг рацибни кукракда кутариб айланиш (юриш, бурилиш ва хк.) харакатлари орцали урга-ниш ута мухим тактик ахамиятга эгадир. Бу борада утказилган натижалардан маълум булдики, «уз вазнига тенг рацибни кукракка кутариб, орцага эгил-ган холатда унг томонга айланиш вацти» 60 кг вазн тоифасидаги белбогли курашчиларда уртача 5,6±0,05 сония, 66 кг вазн тоифасидаги курашчиларда уртача 5,5±0,04 сония, 73 кг ли вазн тоифасида 4,9±0,04 сония, 81 кг - 4,5±0,03 сония, 90-100 кг - 4,0±0,02 сонияни ташкил этди.

Рацибни кутариб айланиш сони эса, мувофиц тар-тибда: 3,5±0,06 марта, 3,8±0,05 марта, 4,1±0,04 марта, 3,9±0,03 марта, 3,5±0,02 марта билан ифодаланди. Куриниб турибдики, курашчиларда вазн тоифаси ортган сари нафацат рацибни кутариб айланиш вацти цисцариб боряпти, балки айланиш сони хам камайиб борган. Демак, курашчиларда мушак-ёг массаси купроц булса, рацибни кутариб айланиш вацти хам, айланиш сони хам камайиши кузатилди.

Рацибни кукракка кутариб чап томонга айланиш вацти мувофиц равишда: 6,1±0,08; 6,6±0,07; 5,7±0,06; 4,6±0,04; 4,4±0,03 сонияни ташкил этди. Айланиш сони эса: 4,7±0,08; 4,5±0,05; 4,3±0,04; 3,4±0,02; 3,9±0,04 марта билан ифодаланди. Мазкур натижаларда хам рацибни кутариб айланиш вацти ва сони курашчиларнинг вазн тоифаси орта борган сари цисцариб ёки камайиб борган. Бироц, фацат 90-100 кг вазн тоифасидаги курашчиларда рацибни кутариб айланиш сони 81 кг вазн тоифасидаги курашчиларнинг мувофиц натижасига нисбатан купроц булганлиги аницланди.

Хулосалар. Замонавий спорт амалиётида эгилув-чанликни мацсадли ривожлантириш ва уни мунтазам

шакллантириб бориш, мушаклар эластиклигини ошириши, харакатлар амплитудасини кенгайтириши, иш цобилиятини тикланиш муддатини тезлатиши ва бошца жисмоний сифатларга ижобий таъсир курса-тиши манбаларни урганиш асосида тасдицланди. Шу билан бир цаторда, мазкур жисмоний сифат яккакураш спорт турларида етарли урганилмагани, белбогли курашда эса умуман тадцицот остига олинмаганлиги уз исботини топди.

Педагогик кузатув ва суровнома натижаларидан маълум булдики, белбогли кураш буйича олиб бо-рилаётган анъанавий машгулотларда бугимлараро эгилувчанликни ривожлантирувчи машцларнинг цул-ланилиш хажми ута чегараланган. Жумладан, йиллик тайёргарлик жараёнининг тайёргарлик даврида хар куни ва хар бир машгулот давомида эгилувчанликни ривожлантириш буйича цулланиладиган машцлар сони уртача 51,1 мартага, вацти эса 26,9 дацицага тенг булган. Мусобаца цикллари давомида ушбу курсаткичлар, мувофиц равишда 34,5 марта ва 29,3 дацицани ташкил этган. Утиш даврида эса мазкур натижалар - 22,1 марта ва 27,6 дац. мицдорида цайд этилди. Бундай курсаткичлар барча жисмоний сифат-ларни ривожлантириш учун цулланиладиган машцлар хажмининг 13-15% ни ташкил цилиши аён булди. Эгилувчанликни ривожлантиришга суст эътибор берилиши суровнома натижаларида хам кузатилди.

Эгилувчанликни бахолаш буйича жорий этилган диагностик тестлар аппаратини урганиш шуни курсат-дики, бугунги кунда эгилувчанликни назорат цилиш ва уни ривожланиш суръатини бахолашда объектив маълумот бермайдиган тестлардан фойдаланишга йул цуйилаётганлиги аницланди. Масалан, эгилувчан-ликни «куприк» холатида цул-оёцларни ва «шпагат» холатида оёцларни жойлашиш оралигини улчаш орцали бахоланиши манбалардан маълумдир. Лекин, текширилувчининг танаси узун булса, цул-оёцларнинг жойлашиш оралиги хам катта булади. Бундай оралиц-ни улчаш реал натижа бермайди. Шунинг учун биз ушбу тестларни цуллашда умуртца ва тос сатхидан гиламгача булган баландликни улчаш орцали эгилувчанликни бахоладик. Эгилувчанликнинг огирликка бардош бериш цийматини бахолашга мулжалланган бир цатор янги назорат машцлари (рацибни кукракка кутариб орцага эгилган холда унг ва чап томонларга айланиш вацти ва сони, рацибни 15,0 сония ичида кукракдан ошириб ташлаш сони) ишлаб чицилди ва ишончлилиги синовдан утказилди.

Адабиётлар:

1. Юнусова Ю.М. Спорт фаолиятининг назарий асослари. Тошкент, 1994.

2. Платонов В.Н. Система подготовки спортсменов в олимпийском спорте. 2004. 34 ст.

3. Лях В.И. Координационные способности: диагностика и развитие. 2006. 17 ст.

4. Бакиев З.А. Индивидуализация технико-тактической подготовки борцов на основе автоматизированного анализа соревновательной деятельности. Дис. канд. пед. наук. 2009. 45 ст.

5. Шахмурадов Ю.А. Научно-методические основы многолетней технико-тактической подготовки борцов (на примере вольной борьбы). Автореф. дис. д. пед. наук. - М., 1999. 78 ст.

6. Бакиев З.А. Эркин кураш назарияси ва услубиёти. Укув кулланма. -Тошкент: "Лидер Пресс" нашриёти, 2011. 47 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.