CC BY
9Ключевые слова: варваризм, русский и таджикский язык, художественный метод, связи, литературный, таджикский, американский, детективные романы.
LANGUAGE AND CULTURE: LANGUAGE BARBARIZATION
In this article, the author explores the role of language and culture and the barbarization of language. Based on extensive material, the author shows various issues of language and culture.
Particular attention is paid to the study of extensive material by the author shows various issues of the Tajik language language barbarization. The work is devoted to the relationship of Tajik writers and poets with Russian literature; the influence of Russian literary and philosophical thought on the views of Tajik poets; the study of the work of Russian poets and thinkers in Persian and Tajik literary criticism.
So, over the past period, words that have different shades of foreign words have been translated into Russian through Tajik. These words include image, office, presentation, grant, exclusive, nomination, sponsor, producer, video, show, video clip, video showroom, prime time, show business, hit, talk show, reality show, showman, thriller, trickster, hit, disco, disc jockey, top, top model, city, boutique, shop, confused, beau monde, remix, dj, VIP, VIP-cortege, top manager, hi tech, consulting, billboard, clinch, gasturbiter, gamer, teenager, mainstream.
We will focus on some words that have their own development in Tajik linguistics.
Keywords: barbarism, Russian and Tajik, artistic method, communication, literary, Tajik, American, detective novels.
Сведение об авторе:
Холикова Чиёнби Мухаммадовна —Преподаватель общеуниверситетской кафедры русского языка Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни
About the author:
Kholikova Chiyonbi Muhammadovna —Lecturer at the University Department of the Russian Language of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini
БАЪЗЕ БОВАРИХ.О ВА МАМНУЪ^О ВОБАСТА БА МАРОСИМИ KAL-ZINED 'САРШУЁН' ДАР ЗАБОНИ ШУГНОНЙ (ТА^ЛИЛИ ЭТНОЛИНГВИСТЙ)
Назаршоева Ч.Р.
Институти илщои гуманитарии ба номи академик Б.Искандаров
Дар баробари дигар расму анъанахо вобаста ба таваллуди кудак маросими kal-zined 'саршуён' хам дар мардуми кухистони Помир махсус ва мухим ба хисоб меравад. Бояд кайд кард, ки маросими kal-zined 'саршуён' дар мардуми Шугнон дар се мавриди мухим: баъди хафт (як хафта) рузи туй, ки дар забони шугнонй хамчун niwenc kal-zined 'саршуёни арус', дар мавриди таваллуд кардани кудак, ки хдмчун zeca kal-zined 'саршуёни зани навзоида' роич аст ва дар рузи дуюм (пештар рузи сеюм)-и баъди дафни мархум, ки дар забони шугнонй бо ибораи yamzada-yen kal-zined 'саршуёни хешовандони мархум' маълум аст, анчом дода мешавад. Дар маколаи мазкур мо русуми kal-zined 'саршуён'-и зани навзоида 'zeca' ва баъзе мамнуъхо ва боварихо вобаста ба ин русумро аз чихати этнолингвистй тахлилу баррасй хохем кард. Ин русум дар мардуми Шугнон бо номхои aray-um 'сеюм' ё kal-zined 'саршуён', дар мардуми Рушон kal-zined 'саршуён'ва дар мардуми водии Бартанг winej yattow 'ба дидорбинй омадан' шинохта мешавад. То гузаштаи начандон дур сару тани зани навзоида 'zeca'-ро то се руз намешустанд. Дар тасаввури мардум гуйо дар муддати ин се руз куввахои бадй метавонистанд хар соату лахза ба zeca 'зани навзоида' ва тифлаш осеб расонанд. Дар забони шугнонй ин амал бо ифодаи zeca-yat wam kudak-ti siddat cidow 'осеб расондан ба зани навзоида ва кудакаш' маъмул аст. Мухаккики шинохта З.Юсуфбекова ба ин масъала ибрози назар карда менависад, ки «барои мухофизат кардани зани навзоида бо кудакаш аз алмастй (албастй) дар муддати се руз онхоро ношуста мехобонданд, чунки куввахои бадй ба чизи ифлос наздик намешуданд ва аз ин чихат ба онхо зарар расонида наметавонистанд» [8, с.791.
Дар огози маколаамон кайд карда будем, ки дар мардуми Шугнон русуми kal-zined 'саршуён' хамчун aray-um 'сеюм' низ маъмул аст. Хангоми чамъоварии маводи шифохй маълум гардид, ки ин руз хамчун маросими bun-ded низ дар мардуми Шугнон шинохта мешавад. Яъне дар ин руз хамсояхои наздик ва хешони наздик ба дидорбинии'pexctow' зани навзоида меоянд. Чунин анъана дар мардуми Шугнон роич будааст, ки занони ба хонаи zeca 'зани навзоида' меомадагй хамрохаш
дар як коca орд меовардаанд ва аз ин орд ба курпаи зани навзоида пошидаанд. Вобacтa ба ин амал дар забони шугнонй ифодаи zecä brn-ôêd 'орд пошидани зани навзоида' истифода мешавад. Мapдyмшиноc З. Юcyфбeковa хycycияти ин орд, ë ба истилох Ьйпро хамчун рамзи хушбахтй нишон додааст [8, c.75]. Таърихнигор ^аландаров Т. марошми Ьйп-ôêd -ро дар мардуми Шугнон хамчун таманиети кувваи зиндагй ва дарозумрй ба кyдaки навзод шарх додаает [4, c.287]. Мухаккики номбурда нишон додааст, ки мapоcими Ьйп-ôêd 'ордпошй' дар aray-um 'ceюм' анчом дода мешавад: «дар рузи теюм, дар хонае, ки тифл ба дуж меояд, занхои хамаоя дар дасташон коcaи орд, ба ин хона меомаданд. Онхо бо навбат зани навзоидаро камтар аз ин орд пошида «muborak vid» (муборак бошад) мегуфтанд, яъне зани навзоидаро муборакбодй мекарданд. Ин pycyм дар байни мардум номи Ьйп-ôêd Ордпошй'-ро гиpифтaaот» [хамон чо]. Пac маълум мегардад, ки ин мapоcим махз дар рузи ceюм 'aray-um ', ки дар ин руз pycyми kâl-zinêd ^арш^^-ро хам анчом медодаанд, ба чо оварда мешуд. Мapдyмшиноc З.Юcyфбeковa бошад доир ба ин pycyмхо дар китобаш маълумот дода, онхоро pycyмхои алохида нишон додааст. Вай мeнaвиcaд: «Дар дехот вакте ки дар бораи таваллуди одами нав мефахмиданд, занон аз хар як хонавода барои табриккунй ба хонаи зани навзоида меомаданд. Инро дар мардуми Шугнонpexctow ë Ьйп-ôêd мегуфтанд»[8, c.75]. Ба акидаи мо, якбора анчом додани чанд амали мухим барои зани навзоида, ки ба рузи геюм рост омадаанд, боиcи бо номхои хархела маъмул гаштани онхо дар байни мардуми Шугнон гардидаанд, яъне бархе ин марошмро хамчун aray-um 'геюм' дигарон kal-zinêd ^арш^н' ë bûn-ôêd 'ордпошон' ном мебаранд. Вобaотa ба ин pycyм дар забони шугнонй калимаву иборахо ва ифодахои гуногун роич хaотaнд, ки иштироккунандагони pycyм, амалхои ба зани навзоида мумкин ë номумкин ва дигар хycycиятх,ои ин онро ифода мекунанд.
Вожаи kâlzinêyîj ба шаге далолат мекунад ва маънои зане, ки дар рузи теюм 'aray-um' capи зани навзоидаро мешуяд, ифода мекунад. Одатан ин корро zeca-Ьйп 'зане, ки хамрохи зани навзоида дар давоми хафт ë то чилрузагй мешинад' ë модари зани навзоида анчом медихад. Аз чихати cохт ин калимаи мураккаб аст. Аз ду решаи мycтaкил käl 'cap', ки калимаи acлй ва zinê 'шуй' феъли амрй, ки ба шахш дуюми танхо далолат мекунад бо иловаи пacвaнди калимашзи -ij/yj cохтa шyдaaот. Вожаи мазкур ба гурухи хиccaхои номии нутк, яъне иcм мaнcyб aот.
Ифодаи zecä käl-ta pis xûmi-yaB at xäbindi nazini-yen ^ари зани навзоидаро дар вакти пешин ë шаб намешуянд' дар байни мардум мамнуъ хишб мешавад. Мардум боварй бар он доранд, ки дар вакти пешин тамоми куввахои бадй ба замин мефароянд ва метавонанд ба зани навзоида огеб pacонaнд.
Zecä yrnj-ta pi yoc na-weô-en, yä käl-darö-in sûd, na-pitêwen-ta wi ôew-at jin wi ca viriyen icîz balo wi qati wam-ard mä-ken. Wam yûnj-ta yex pi bîr ribi-yen 'муйи capи зани навзоидаро дар оташ намепартоянд, то ки ба дарди cap гирифтор нашавад, дар ягон чо хам намепартоянд, то ки деву чин онро пайдо карда ба вай ягон бало накунанд. Муйи capaшpо дар замин мегуронанд.
Zecä wirow-ti cärvin xac cîdow 'аз capи зани навзоида оби равганинро рехтан'. Ин амал дар рузи теюм 'aray-um ' анчом дода мешавад. Баъди оне ки kälzimyy capy тани зани навзоидаро мешуяд, занони дигар бо навбат омада, дар як raca оби бо равган омехтакардаро гирифта бо ният аз capи зани навзоида œ маротиба 'ara pîô ' мерезанд. Хycycaн занони бефарзанд дар ин руз бо умед ин обро аз capи зани навзоида рехта, дар дилашон нияту орзуи фарзанддор шуданро мекунанд.
Ифодаи wixtak qati zecä tîr-ti nîstow 'бо тифл дар болои зани таваллудкарда нишастан'. Xycyc^TO вижагии ин амал дар он аст, ки барои дар холати пештара баркарор кардани ycтyхонхои коcи зани таваллудкарда анчом дода мешавад. Ин амал то хозир хам дар биcëp дехахои Шугнон роич аст. Тарзи ичрои амали мазкур чунин аст: баъди шyотaни capy тани зани таваллудкарда уро дар чойи хобаш якпахлу хобонда яке аз занон ë худи pw-zecä кудакашро дар дасташ гирифта аввал ба як пахлуи зан дар муддати чанд дакика мешинад, баъд зан ба пахлуи дигар хоб мекунад ва pw-zecä ин амалро такрор мекунад. Дар забони шугнонй дар таркиби чумла омада чумлаи тобеи он чумлаи пайрави caбaбpо мемонад. wixtak qati-ta dijät zecä tîr-ti ni9-en, läk wam sitxûn-en barjoy sen.
^айд бояд кард, ки дар рузи теюм ë aray-um, тифли навзодро хам бо оби гарм шуста, аввалин бор ба вай курта мепушонанд, ки он дар давоми чилрузагй аз танааш бароварда намешуд. Ин куртаро точикони кухистони Помир cill-gi kurtä ë cilgê-puxôk рушони cilgay-puxok ном мебаранд, дар водихои ^аротегину Дарвоз, водии Зарафшон ва дигар чойхои точикнишин он бо kurta-i sagak маълум аст [7, c.148; 5, c.122]. Куртаи caгaк ном гирифтан хам аз руи амале, ки пеш аз пушондани он
ба кудак анчом медиханд, баромадааст. Яъне нахуст куратаро ба гардани сагбача ё саг мепартоянд, ба умеди он ки тифли навзод ба монанди саг сахтчон ва чусту чолок ба воя расад [6, с.143].
Аз тахлил бармеояд, ки дар бораи маросими kal-zined 'саршуён', aray-um 'рузи сеюм' ё bunSed 'орд пошидан' дар байни худи мухаккикони мардумшинос маълумотхои мухталиф вучуд доранд. Вале аз руи он маълумотхое, ки мо хангоми бо одамони калонсоли дехахои гуногуни водии Шугнону Рошткалъа хамсухбат шудем ва аз руи сарчашмахои таърихнигорон ба даст овардаем, ин маросимхо дар як руз анчом дода мешуданд. Риоя накардани баъзе аз амалхо дар маросими kal-zined 'саршуён' агар ба зарар расондани деву куввахои дигари бад нисбат дода шаванд, амалхои дигар аз кабили zeca tirti wixtak qati nistow 'дар болои зани навзоида бо кудакаш нишастан' бахри саломатии зани навзоида анчом дода мешаванд.
Мачмуи иборахое, ки дар забони шугнонй барои ифода кардани маросими kal-zined 'саршуён' корбаст шудаанд, аз чихати сохти синтаксисиашон хам иборахои озод ва хам иборахои рехтаи фразеологиро ташкил медиханд. Дар иборахои озоди синтаксисй калимахо бештар дар асоси алокаи хамрохй ташкил ёфтаанд. Аз руи хел ё маъно ин иборахо аксарият иборахои масдарй мебошанд, ки чузъи тобеъашон ягон хиссаи номии нуткро мемонад. Чузъхои тобеи иборахо калимахои аслии забони шугнониро ташкил медиханд.
АДАБИЁТ
1. Броимшоева М. К. Бовархо ва таъбирхо дар забонхои шугаонй-рушонй: тахлили этнолингвистй. Матбааи АИ ЧТ «Дониш», Душанбе:-2012 -191 с.
2. Зарубин И. И. Рождение шугнанского ребёнка и его первые шаги/ Сборник В. В. Бартольду. Ташкент: 1927 С. 361370 -556 с.
3. Карамшоев Д. Шугнанско -русский словарь. Т. 3. Москва Издательская фирма «Восточная литература» РАН:-1999 -567 с.
4. Каландаров Т.С. Шугнанцы. (Историко-этнографическое исследование). Институт этнологии и антропологии РАН, Москва:-2004 -476с.
5. Мардонова А. Обычаи и обряды детского цикла у таджиков верховьев Зеравшана в прошлом и настоящем // Мардонова А. Советская этнография 1984. С.120-128.
6. Неменова Р.Л. Таджики Варзоба. Институт истории, археологии и этнографии им. А. Дониш. Изд. Дониш: 1998 -250 с.
7. Точикони Каротегин ва Дарвоз. Ч3. Дар зери тахрири Н.А. Кисляков ва А.К. Писарчик. Душанбе: 1976 -237 с.
8. Юсуфбекова З. Семья и семейный быт шугнанцев конец XIX -начало XX века. Институт этнологии и антропологии РАН, Москва: 2015 -220 с.
НЕКОТОРЫЕ ЗАПРЕТЫ И ПОВЕРЬЯ, СВЯЗАННЫЕ С ОБРЯДАМ KAL-ZINED 'МЫТЬЁ ГОЛОВЫ РОЖЕНИЦ' В ШУГНАНСКОМ ЯЗЫКЕ (ЭТНОЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ)
В данной статье рассматриваются и анализируются слова и словосочетания, связанные с обрядам kal-zined 'мытья головы роженицы' в шугнано-рушанском языке с точке зрения этнолингвистики. Среди этнографов имеются различные мнения о данном обряде. Как отмечено в статье, данный обряд в шугнане именуется aray-um 'третый день', в Рушане как kal-zined 'мытье головы рожениц' а в Бартанге winej yattow 'приход на смотрины'. Кроме того в этот день у шугнанцев проводится обряд bunSed 'обсыпание мукой'. Выяснилось, что все эти обряды проводились в один и тот же день т.е. на третий день после рождения ребенка (arayum ruz), но последовательно. Сперва проводилось мытье головы роженицы, потом близкие родственники и соседи обсыпали ее мукой приговаривая при этом: «muborak ved».
Также рассматривается грамматическая структура слов и словосочетаний. Выяснилось, что большинство словосочетаний относятся к свободным синтаксическим словосочетаниям. И связываются примыканием.
Ключевые слова: мытьё головы рожениц, обсыпание мукой, третий день, словосочетания, грамматический анализ.
SOME PROHIBITIONS AND BELIEFS ASSOCIATED WITH RITES OF KAL-ZINED 'WASHING THE HEAD OF WOMEN IN LABOR' IN THE SHUGNI LANGUAGE (ETHNOLINGUISTIC ANALYSIS)
This article examines and analyze the words and phrases associated with the ritual kal-zined «washing the head of a woman in labor» 'in the Shugni-Rushani group of languages from the ethnolinguistics point of view. Among ethnographers there are different opinions about this rite. As noted in the article, this rite in Shugnan is called aray-um 'the third day', in Rushan as kal-zined 'washing the head of women in labor'
and in Bartang winejyattow 'coming to the bride's '.In addition, the ritual bunSed 'sprinkling with flour' is held at the Shugnan on this day. It turned out that all these rituals were performed on the same day, i.e. on the third day after the baby birth, but sequentially. First, the head of the woman in labor was washed, then close relatives and neighbors sprinkled_ flour on her, saying: «muborak ved».
The grammatical structure of words and phrases is also considered. It turned out that most phrases relate to free syntactic phrases and bind by attachment.
Keywords: washing women's head, sprinkling flour, the third day, phrases, grammatical analysis.
Сведение об авторе:
Назаршоева Ч.Р. —научный сотрудник Института гуманитарных наук им. академика Б.
Искандарова Академии наук Республики Таджикистан, г.Душанбе. Хорог, Таджикистан.
About the author:
Nazarshoeva Ch.R —Researcher of the Institute of Humanities named after B. Iskandarov of the
Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, Dushanbe. Khorog, Tajikistan
УДТ: 809.155.0
ТАХДИЛИ СОХТОРЙ ВА МАЪНОИИ ВОЖАКОМ КИШОВАРЗЙ (дар асоси маводи «Еддоштх,о»-и Садриддин Айнй)
Анварзода М.А.
Институти забон ва адабиёти ба номи АРудакй
Дар таърихи забони точикй баррасии системам фонетикй, таркиби лугавй ва сохти грамматикии забони осори чй нависандагони давраи адабиёти классикй ва чй адабиёти нав нихоят мухим ва боарзиш мебошад.
Забони асархои устодони суха^Рудакй, Фирдавсй, Саъдй, Хрфиз, Ч,омй, Айнй, Ч,алол Икромй, Мирзо Турсунзода, Сотим Улугзода ва дигар шоирону нависандагони забардасти точик аз чихати таркиби лугавй ва сохтори грамматикй гановатманд буда, фасохату равонии сабки нигориши осори онхо забони адабй ё меъёри точикиро зинда нигох дошта, ба он пояхои мустахкам ва устувор гузоштаанд.
Бинобар хамин, масъалаи омузиш ва баррасии давраи нави забони точикй ва таърихии он яке аз мавзуъхои бисёр мухиму судманди забоншиносй махсуб меёбад. Бо вучуди он ки дар ин чода пажухишхои чудогона ба анчом расида бошанд хам, вале бархе аз пахлухои забони осори шоирону нависандагон ба истиснои баъзе корхои илмй аз доираи тахкикот дар канор мондаанд, ё кисме аз онхо хануз шакли проблемавй надоранд ва метавон гуфт, ки аз накшаи умумии омузиши таърихи рушду густариши забон берун мебошанд.
Пас аз хамачониба омухтани вижагихои забони осори адибони даврахои гуногуни адабиётамон имконият ба вучуд меояд, ки ба комёбихо ноил гардем ва ба андешахои рочеъ ба масъалахои алохидаи грамматикаи забони хозираи точик гуфташуда аз дидгохи тозаву нави забоншиносй бахои дакик дихем.
Аз ин ру, яке аз чунин вазифахо тахлил ва баррасии сохти грамматикй, лугат ва услуби забони асархои шоирону нависандагони чудогона махсуб меёбад. Бинобар хамин, тахлил ва тахкики забони осори асосгузори адабиёти нави точик, устод Садриддин Айнй дар равшан сохтани вижагихои лугавй ва грамматикаи забони давраи нави рушду такомули забон яке аз масъалахои асосй ва боарзишу пурахамияти забоншиносии точик арзёбй мешавад.
Албатта, дар бораи асархои Айнй хам мухаккикони точик ва хам пажухишгарони хоричй корхои зиёде ба анчом расонидаанд. Бо вучуди ин, дар бораи вижагихои забони осори Айнй пажухишхои вижае, ки чанбахои забони нависанда, хусусан луготи сохавии асархои уро хамачониба фаро гирифта бошад, вучуд надорад.
Забони адабии давраи нав ба номи устод Садриддин Айнй вобастагй дошта, у забони адабии нави точикиро ба андозае фасех, мавзун, шевову гуворо ва умумифахм кардааст, ки инро тамоми мардуми точик, хатто форсизабонони олам эътироф намудаанд.
Устод Айнй дар мавриди интихоби вожахо ахамияти махсус додааст, ки инро мо дар мутолиаи асархои у ба хубй дарк мекунем. Агар мо ба таркиби луготи осори нависанда назар афканем, мебинем, ки у дар хакикат дар интихоби вожа ва вожасозй махорати багоят баланд нишон дода, онхоро ба калби хонанда чо карда тавонистааст. Дар забони асархои устод Айнй, асосан, вожахоеро
