CC BY
37
УДК 891. 550
ББК 80 (075) М. БОБО^ОНОВА
ХИЁНАТ ВА ШУ^ОАТ ДАР ДРАМАИ «ТИЛИСМИ САЩУН»-И МЕ^МОН БАХТИ
Далериву мардонагии кахрамони халки точик Темурмалик, ки дар мубориза бар зидди мугулони истилогар корнамоихои бузург нишон додааст, дар баробари осори таърихй, дар тамоми чинс ва анвои гуногуни адабй низ хаматарафа инъикос ёфтааст. Дар жанрхои эпикй симои Темурмалик дар очерки таърихии Садриддин Айнй «^ахрамони халки точик -Темурмалик»(1), романхои «^алъаи Хучанд»-и адиби узбек Мирмухсин (7), «Темурмалик -амири Хучанд»-и ^озй Нуруллохи Шикеб (5), «^алъачанг»-и Мачиди Салим (10), дар ашъори лирикии Фарзона, Нурмухаммад Ниёзй, достонхои лирикии «Эхёнома»-и Хдкназар Гоиб, Ахмадчони Рахматзод ва гайра офарида шудаанд. Аз чумла, устод Айнй бо таваччух ба мавзуоти таърихи миллат дар солхои Ч,анги Бузурги Ватанй бо бахонаи ангезиши рухи кахрамононаву фидокорй ^иссаи таърихии «Кахрамони хал^и точик - Темурмалик»-ро таълиф кард, ки корномаи амири шучои Хучанд Темурмаликро дар му^овимат бо тачовузи мугул бо эхсоси баланди миллатпарастй васф менамояд.
Дар жанри драма низ дар адабиёти точик асархое офарида шудаанд, ки ба бозгуи диловарихои Темурмалик ихтисос доранд. Аз чумла, дар асархои «Садди Сайхун»-и Мухиддини Хочазод (12) ва «Темурмалик»-и Сотим Улугзода (11) сахифахои дурахшони муковимати нобаробари кахрамони халки точик Темурмалик бар зидди мугулон инъикос ёфтааст. Равшан аст, ки ин адибон аз дидгоххои мухталиф ба ин масъала таваччух намуда, симои бадеии Темурмаликро ба вучуд овардаанд. Мутолиа ва мукоисаи осори мазкур нишон медихад, ки нависандагон дар тасвири хислату характери кахрамони марказии асар, мухити хонаводагй, хамсафону хаммаслакони у аз тахайюл ба таври васеъ истифода бурдаанд. Аз ин ру, агарчи ба гайр аз номи Темурмалик номхои кахрамонони дигар дар ин осор ба хам мувофикат намекунанд ва лахзаи гуногуни бархурдхои Темурмалик бо мугулон ба таври мухталиф тасвир мешавад, вале мохиятан андешахо дар хама ин осор бо гояи марказй -тасвири шучоату далерии амири Хучанд - Темурмалик дар мубориза бо лашкари бешумори мугулони хунхор равшан инъикос ёфтааст.
Боиси таъкид аст, ки драма мушкилтарин чинси адабй ба шумор меравад, зеро нисбат ба осори хамосй драма бо мушаххасияти образ, хурд будани амал ва фаъолияти ками персонажхо, махдудияти вокеа, муъчаз ва барчаста офарида шудани образ фарк мекунад. Имкони зиёд ба нависанда барои нишон додани хислату характери кахрамонон дар драма вучуд надорад, зеро чараёни ташаккули характер ва заминахои инкишофи он муфассал баён ёфта наметавонад. Ба ибораи дигар, дар офаридани осори хамосй нависанда имкони зиёди тасвири амал, вокеа, офаридани силсилаи образхо, тасвири муфассали манзарахои табиат вобаста ба холати рухию равонии кахрамонхоро дорад, вале ин мушаххасот дар драма ба таври муъчаз офарида мешавад. Мубориза ва зиддият дар драма кутох, таркибан сода ва нихоят пуршиддат сурат гирифта, раванди ташаккул ва омилхои пайдоиши он нишон дода намешавад.
Гузашта аз ин, агар дар осори хамосй тавассути баёни муфассал, диалогу монолог ва сухани тавсифии нависанда мазмуни асар офарида шавад, дар офаридани осори драмавй нависандаро зарур аст, ки тамоми мазмунро дар асоси гуфтугуи персонажхо бунёд намояд. Аз ин лихоз, офаридани осори драмавй аз нависанда махорати хосеро талаб мекунад.
Дар адабиёти муосири точик барои офаридани образи Темурмалик се драма таълиф гардидааст, ки ба калами нависандагони барчастаи муосири точик Сотим Улугзода, Мухиддин Хочазод ва Мехмон Бахтй тааллук доранд. Х,ар яке аз ин нависандагон аз дидгохи хоси худ ба баррасии тасвири кахрамонихои Темурмалик таваччух намуда, осори мондагоре бадеиро ба вучуд овардаанд.
Яке аз адибони бомахорате, ки дар заминаи офаридани симои таърихии Темурмалик саъй намудааст, Мехмон Бахтй мебошад, ки эчодиёти у намунаи чолиби таваччухи тасвири рамзу рози зиндагии халк бо рангхои хос мебошад. Фаъолияти адабии мавсуф аз солхои 60-
уми асри XX барои ба вучуд овардани осори хаётан мухим дар риштаи бознамоии зиндагии моддиву маънавии халк равона шудааст.
Силсилаи асархои драмавии Мехмон Бахтй «Лахзаи човид» (1967), «Ташнаи дидор» (1969), «Эх,, чавонй, чавонй» (1973), «Песахо» (1982), драмаи "Шод Исмоили Сомонй" ва гайра чехраи адибро ба сифати намоишноманависи сохибдид мукаррар мекунанд. Аз ин нуктаи назар намоишноманависй яке аз пахлухои мухими фаъолияти Мехмон Бахтй махсуб шуда, дар песахои таърихии «Ошёни баланд» ва «Лахзаи човид» мавзуи таърих ва симохои бузурги халк чойгохи хосе пайдо кардаанд. Дар мехвари драмаи аввал хаёту эчодиёти Мирзо Турсунзода ва дар драмаи дувум корномаи муаллимахои аввалини кухистони ^аротегин мавриди гуфтугу карор гирифтаанд, ки ба таърихи даврони нави халки точик бахшида шудаанд.
Таърихи даврони дури набардхои халки точик, аз чумла набарди мардуми Хучанд бар зидди истилогарони мугул дар асри ХШ тахти сарварии фарзанди часури халк Темурмалик дар драмаи Мехмон Бахтй «Тилисми Хучанд» («Нангбардори Хучанд») чойгохи хосе дарёфтааст. Ин асар соли 2006 таълиф шуда, бор аввал дар мачаллаи «Садои Шарк» ба нашр расидааст.
Вокеоти дар драма тасвиршуда асосан дар канори руди Сайхун мегузаранд. Драма аз хатти сужети асосй ва ду хатти сужети нисбатан сода таркиб ёфтааст: дар хатти асосии сужет тасвири мубориза ва кахрамонихои Темурмалик ва хамрохонаш тасвир шудааст.
Хатти дуюми сужетро тасвири амалиёти лашкари хунхори мугул ва сардорони онхо, аз чумла, Улокнуён, Чигатойхон ва дигарон ташкил додааст. Хатти сеюми сужети драма як навъ васила ва омили сужетсоз ба хисоб меравад. Нависанда ба воситаи тасвири сухбати персонажхои асар - пирамарди дарвешсимо ва чавони навхат ба баёни муборизаи кахрамонона ва ватандустонаи Темурмалик бар зидди мугулони госиб пардохтааст. Пирамард гузаштаи на чандон дурро ба хотир оварда, ба чавони навхат бо таассуфи бепоён оид ба таърихи ин муборизаи нобаробар, хиёнати хамватанон ва шикасту хароб шудани Хучанд накл мекунад. Ба ин маънй, сужети асар дар заминаи накли пирамард, яъне тавваччух ва ёдоварй кардани гузаштаи на чандон дур огоз мешавад. Шохиди вокеа ба накл шуруъ мекунад ва риштаи тасвир ноаён ба гузашта пайванд меёбад. Зимнан бояд дар назар дошт, ки нигариш ба замони гузашта ва офаридани сужети яклухт дар заминаи накли нафаре аз шохидони вокеа дар осори таърихй тачрибаи нав нест ва яке аз усулхои чаззоби офаридани асар ба хисоб меравад.
Пирамарди нокил ва чавони навхат дар канори руди Сайхун нишастаанд, пирамард ба калъаи хароби чазираи миёнаи дарёи Сайхун нигариста, бо дарду алам ин таърихи пурошубро ба хотир меоварад. Дар зимни наклхои пирамард бевосита нависанда ба тасвири ходисахои он замон мепардозад ва пеши назари хонанда шахсияти Темурмалик, шохсони атроф, мухити дарбор, хунхорихои лашкари мугул ва хакикати вокеаю ходисахои дигар чилвагар мегарданд. Аз накли пирамарди дарвешсимо маълум мешавад, ки у яке аз шохидони бевоситаи таърихи муборизаи кахрамононаи Темурмалик бар зидди мугулхо аст. Пайдост, ки у хангоми накли ходисахои Хучанд бештар на аз вахшонияти мугул, балки аз хиёнати мардуми худй, хамватанону хамнабардони Темурмалик ранч мекашад. Бинобар ин, чавон аз наклхои у ошуфта гардида, ба газаб омада, ба мусохиби худ чунин суол мегузорад: «Х,ар он чи ту гуй, эй дарвеш, маро хашм бештар афзояд. Чаро он хама саркарда ва сипахдор тадбир начустед, ки пируз бошед, то чун мушти гароне ба хам омада, пайкари душман бидаред?...» (2, 84). Табиист, ки пирамард дар посухи ин суол лол мемонад ва боз хам ба накли худ идома медихад. Сухбати пирамарду чавон дар се маврид чун халкаи занчир вокеахоро ба хам мепайвандад. Аз накли пирамард дар пеши назари чавон манзарахои кахрамонии Темурмалик ва дустони у намудор мегардад. Аз ин сухбат маълум мешавад, ки яке аз сабабхои аслии шикасти Темурмалик хиёнати хамватанон будааст. Пирамард дар мавриди он ки чаро хучандиён дар муборизаи зидди мугулон пируз нашуданд, мегуяд: «Бале, пируз буданд, агар он сипахдор Эрбуко ва он... точири хучандй Ахмади бозаргон даст ба хиёнати мудхиш намезаданд...» (2, 100).
Раванди минбаъдаи тасвири вокеахо нишон медихад, ки пирамарди нокил хамон Ахмади Хучандй аст, ки пас аз гузашти солхо бо дарду хасрати бепоён аз кирдори замоне содирнамудааш бо таассуф ёд карда, мегуяд: «Ин манам хамон Ахмади бозаргон, ки фирефта шудам ва имруз лаънатзадаи мардуми Хучандам» (2, 110).
«Тилисми Сайхун» номгузорй шудани драмаи Мехмон Бахтй сабаб дорад. Нависанда тадбири дар миёни руди Сайхун калъаи обй сохтани Темурмаликро тарзе тачассум карда, ки
ба назари зишти мугулон мисли як тилисми фатхнопазир намоён гардидааст. Мугулон, ки то ин вакт бисёр шахрхои бузурги Мовароуннахр - Самарканду Бухоро, Хоразм, Банокату Ч,андро ишгол карда буданд, ба мукобилияти шадиди ахли Хучанд дучор омаданд. Онхоро, бахусус, калъаи Темурмалик, ки дар миёнаи дарё, дар макони тирнорас тарх ёфта, чун тилисм дар баробари манчаник ва оташандозхои дорои зарфхои оташдор ва сангандозхо устувор меистод, ба хайрат андохта буд. Новобаста аз неруи нобаробар Темурмалик тавонист кувваи мугулонро дар сохили дарёи Сайхун чанд муддат нигох дорад, вале кумаки зиёде, ки аз чониби Чингизхон ва писари у Чигатой пайдарпай ба самти Хучанд фиристода мешуд, неруи Темурмаликро заиф намуда, онхоро ба акибнишинй мачбур намуд. Дар натичаи хиёнати хоинон дарвозахои Хучанд ба руи мугулон боз гардид ва онхо ба катлу куштори мардуми бесилоху бехимоят пардохтанд.
Вобаста ба хати сужет дар драма се гурухи образхо амал мекунанд:
1. Темурмалик, пахлавонони лашкар, ёрон ва пайвандони у, монанди Усмони нукар, Шохнусрат, Чдхонсардор, Урозмалик, Нисори гурд, султонзода Чдлолуддин, сарбози никобдор, писари Темурмалик - Шохмузаффар, хамсари Темурмалик - Шахноз ва хизматгори у Гухарбону;
2. Хоинони Хучанд ва онхое, ки зохиран чонибдори Темурмалик ва султонзода Чдлолуддин буданд, вале дар асл хиёнаткор ва ватанфуруш буданд, монанди Ахмади Хучандй ва Эрбуко;
3. Лашкаркашон ва мугулони госиб, монанди Улокнуён, Чигатойхон, Мугулхотун.
Образи Темурмалик хамчун кахрамони ватандусту далер аз чониби Мехмон Бахтй дар
киёс бо ин образ дар киссаи «Темурмалик - амири Хучанд»-и ^озй Неъматуллохи Шикеб (6) хеле барчаста ва равшан офарида шудааст. Дар ин маврид у хамчун фармонраво ва волии шахри Хучанд сохиби ирода ва андешаи хос аст, дар муборизаи нобаробар хеч вакт рухафтода намешавад, дар вучуди у бовар ба галаба ва нафрат ба лашкари хунхори мугул чуш мезанад.
У чун саркардаи сохиброй тадбирхои харбй меандешад, накшахо тархрезй мекунад, бо дустони пахлавони худ машварат анчом медихад, то ин ки бар лашкари мугул зарба занад. Бахусус, хамлахои ногахонии Темурмалик ва шабехун заданхои у ба лашкаргохи душман, ки симои уро чун сарлашкари ботачриба ва далер нишон медихад, на танхо дар миёни лашкариён, балки дар байни сарлашкарони мугул низ вахшату харос меафканад. Чунончи, Улокнуён, ки баъди яке аз хамлахои ногахони Темурмалик базур чон ба саломат бурда буд, бо тарсу харос ба Чигатой чунин накл мекунад: «Эй шерчангол ва шамшердори тавоно Чигатойхон, ба юрти мо нохост Темурмалик хамла овард. У чй сон омад ва аз кучо омад, ман бедарак мондам... Онхо се нафар буданд, бебок ва чолок биёмаданд» (2, 107).
Ин хислатхо ва часорати камназири Темурмалики шучоъ аз назари душманон, хатто лашкаркаши бузурги мугул Чигатой пинхон намонда, у аз муковиматхои Темурмалик ба газаб меояд, дар назди сарлашкарони дигари мугул гоибона уро носазо мегуяд, вале дар назди ирода, матонат ва устувории Темурмалик сари иродат фуруд оварда, ба часурй икрор мешавад: «Чун Темурмалик ба дастам бияфтад, уро занчирбанд кунам ва чун саг аз дунболи лашкар бигардонам. Бо у бадтарин чазоро раво бинам. Аммо... агар фош ва рост гуям, у мардест часур...» (2, 108).
Дар яке аз хамлахои ногахоние, ки Темурмалик бо сардори мугулон Улокнуён рубару гардид, бо нафрату адовати бепоён, ки ифодакунандаи далерию кахрамонии у мебошад, гуфт: «Эй Улокнуёни чун хуки вахшй ба богистони мо сар дароварда! Ту дидй, сипохи камшумори мо бар зидди сипохи чун Яъчучу Маъчуч бешумори Чингизи хунхорамаст далеру бошарафона бичангид. ^алъаи миёни руд барчост, яъне Хучанд барчост». Дар ин чо Темурмалик аз бузургии калъаи Хучанд чун рамзи устуворй ва шикастнопазирии майлу иродаи халки точик, бахусус мардуми Хучанд сухан кардааст, ки бесабаб нест. Ин калъаи обй, ки аз тадбирхои чангии Темурмалики кахрамон буд, мугулони горатгарро дар хайрат, вахшат ва харос андохта буд. Чунончи, сарлашкари мугул мегуяд: «То ин руди Сайхун нисфи чахонро фатх кардем. Аз руд бигзаштем, акнун тамоми чахон зери суми аспони мост., лекин ана он калъаи миёни чазира ва он киштихои Темурмалики девчусса устухонест дар гулуи мо.» (2, 106).
Маълум аст, ки баъди забти Хучанд аз тарафи мугулон Темурмалик чораи дигар чуз тарки ин каламрав надошт. Суханхое, ки дар ин лахзаи хассос ва муассир Темурмалики кахрамону диловар ба забон меорад, симои уро хамчун чанговари далер, ватандуст ва дилбастаи марзу буми сарзамин нишон медихад: «Ё Хучанди оташзада ва ба мотам нишаста!
Аз мо фарзандонат, ки ин соат туро тарк хохем кард, гиламанд мабош... Х,ар он чи бар химоятат тавонистем, бо сари боло ва шамшери гиро хамон кардем. Падруд, эй модари ин соат зору афгор, эй Хучанд... Чун зинда бимонем, боз шерони ту ба бешахои гарму нарми ту бозгарданд. Алвидоъ, эй Хучанди бар номуси фарзандон ба азо нишаста, алвидоъ! Биравем, эй ёрон, ба суи сарнавишт! Лангар аз киштихо бардоред...» (2, 109).
Доманаи фаъолияти Темурмалик дар асари Мехмон Бахтй хеле васеъ ва густарда тасвир шудааст, у на танхо дар рохи химояи шахри азизаш - Хучанд андеша мекунад, балки мехохад ба шахрхои дигари дар чанголи мугулон карордошта низ лашкар фиристода, барои торумор кардани онон сахм гузорад. Чунончи, хангоми сухбат бо фарзанди шохи Хоразм Султон Чдлолуддин мегуяд: «Аз пиндори ман ба шахри Ч,анд ва Шахркент фаврй лашкар бифиристем ва Ч,учихонро дар мухосира торумор бибояд кард» (2, 95).
Драмаи «Тилисми Сайхун» поёни фочеаомез дорад. Тибки накли пирамард - Ахмади Хучандй Темурмалик пас аз хабдах соли дурй аз ватан ба хотири ягона фарзандаш Шохмузаффар, ки дар калъаи обии Хучанд танхо зиндагй мекард, баргашт. Аз ин вокеа сардори лашкари мугулон Улокнуён огох гардида, ба кулбаи дар гушаи сохилбудаи Шохмузаффар меояд. Муколамаи байни Улокнуён ва Темурмалик бори дигар симои кахрамононаи Темурмаликро нишон медихад:
«Темурмалик: Дар ачабам, ту чй сон зинда бимондй аз зарби шамшери ман, эй пиршутури сахрои мугул!
Улокнуён: Агар ту он руз як дасти маро бечон карда бошй, имруз дасти дигари ман ин сар ва ин тани туро ба хоку хун огушта кунад, эй бадтарин душмани пурадовати мо. Эй рухи думболагири зишту гаддор, ки моро аз хобу рохат махрум доштй...» (2, 110-111).
Дар ин лахза низ Темурмалик ду сарбози мугулро ба катл расонид, вале худ дар канори чисми бечони писараш афтода чон дод.
Забон ва тарзи баёни драмаи Мехмон Бахтй яксон нест. Дар ибтидо нависанда ба шеваи баёни классикй чумласозй мекунад. Чунин тарзи баён бештар хангоми сухан гуфтани Темурмалик ба кор рафта, вале дар идомаи асар охиста-охиста ин тарзи баён аз сар гузошта шуда, ба шеваи имрузй интикол ёфтааст.
Баёни андеша бо услуби чумласозии классикй боис шудааст, ки муаллиф аксар хабархоро дар шакли гузашта истифода намояд. Аз ин ру, у дар аксар маврид ба чойи калимаи «Худо», «Аллох» ва «Парвардгор» калимаи «Яздон»-ро истифода мекунад, ки хоси забони осори ахди мугул нест. Чунончи, «Ба номи Яздони пок ба ман хашм магир, эй малик» (Ахмади Хучандй - 2, 85). Ё «Чорагар ту бошй, эй Яздон» (2, 102) ва монанди инхо.
Яке аз камбудихои дигари сабки баёни мехмон Бахтй нодуруст истифода намудани феъл ба хотири чумласозии классикона мебошад. Чунончи, дар чумлаи зер мурод аз калимаи «хоста» «мехохй» аст, ки бемавкеъ кор фармуда шудааст:
«Бигу, эй бозаргон, ту тадбир хоста (?) ва ё тазвир?»(2, 85). Дар ин чо нависанда мехохад гуяд: Эй бозаргон, ту барои чорасозй омадай, ё барои макр? (2, 85). Низ: «У хоста (?) ва мо низ, ки волии шуцоатпешаи Хуцанд варо нек бишносад» (2. 86). Корбурди хабар дар шакли «гуфтаме», «додаме» ва гайра, ки баъзан боиси халали мантик низ гардидааст. Чунончи: «Темурмалик: Бидон, бар уосили шуцоати ту ин сад камони нишонрас додаме»(2, 87). Ин чо Темурмалик мехохад гуяд: «Ман ба хотири шучоате, ки дорй ба ту ин сад камони нишонрасро медихам».
Низ: «шудй» ба чойи «шуданд», «кардй» ба чойи «карданд»: «Ша^ноз: Чаро ба ин оуанг нагуям, ки фарзандон ба он %оли фирорй ва бечораги дур аз мо шуди» (2, 90)
Низ: «Он цо гуянд, ки Темурмалик зану фарзанд аз цалъаи Хуцанд берун бурди, то аз роуи оби фирор куни(?)»
Истифодаи пешванди «хаме» ба чойи «ме»: «Ва шунав, ки ман чи уамегуям, эй Ахмади бозаргон...» (2, 85); Низ: «Фардо фарзанди шерпанцаи Чингизхон Чигатой бо лашкари гарон ба фат^и Хуцанд цамеояд» (2, 85).
Вале ин шеваи баёнро муаллиф то охир идома намедихад. Чунончи, дар чумлахои зерин, ки аз забони Темурмалик баён мегарданд, мо аз он шеваи пешин нишоне намебинем, балки баёни содаву равони имрузиро мушохида мекунем: «Темурмалик: Х,ар бор Нисори гурд мегуфт, бар Эрбуко бовар надорам...». Низ: «Темурмалик: Сад дарег, Нисори гурд миёни фавчи лашкари Улокнуён танхо бимонд. Натавонистам уро аз халка берун кунам.» (2,101).
Чунонки таъкид шуд, дар миёни осори драмавии Мехмон Бахтй, Сотим Улугзода ва Мухиддини Хочазод тафовутхо ба назар мерасанд. Мухиддин Хочазод хангоми офаридани мухити зиндагии хонаводагии Темурмалик дар бораи зану фарзандони у умуман сухан
нарондааст, дар асари Мехмон Бахтй «Тилисми Сайхун» хузури лахзавии зани Темурмалик Шахноз - духтари Шахобиддини Хевагй, ки вакилу маслихатчии Хоразмшох аст, мушохид мешавад. Гумони кавй бар он аст, ки ин номи хамсари Темурмаликро Мехмон Бахтй аз драмаи Сотим Улугзода гирифтааст, зеро дар он чо низ хамсари Темурмалик бо номи Шахноз зухур мекунад. Дар драмахои Мухиддини Хочазод ва Мехмон Бахтй хиёнати Ахмади Хучандй сабаби асосии шикасти Темурмалик тасвир шудааст, вале Сотим Улугзода яке аз сабабхои шикаст дар чанги зидди мугулро парокандагии лашкар ва кутохандешии Хоразмшох маънидод менамояд.
Х,амин тарик, пас аз мутолиаи асари Мехмон Бахтй хулосахои зерин ба даст мерасанд:
1. Тасвири симои бадеии Темурмалик дар асархои марбут ба набарди хучандиён бар зидди госибони мугул асосан ба таври хеле барчаста офарида шудааст. Дар мехвари осори се нависандаи драматург тасвири шучоати бемислу бемонанди Темурмалик бо рангхои хоно ва равшан чараён гирифта, дар офариниши сиришти аслии у завку кобилияти хоса ба кор рафтааст. Аз чумла, Мехмон Бахтй кушиш ба харч додааст, ки дар зимни ба тасвир гирифтани ин вокеияти таърихй симои Темурмаликро хамчун кахрамони ватандуст, лашкаркаши далеру маглубнопазир, нисбат ба мардуми гирду атроф мехрубон, хирадманду дурандеш, шикастнопазир, кавирода ва гайра нимоён кунад.
2. Дар мехвари аслии асар масъалаи бозгуи хиёнати хамватанони хоин чойгохи хос пайдо карда, ба руи душман кушодани дархои шахри Хучанд, махсусан Ахмади Хучандй сабаби асосии ба шикаст мувочех шудани Темурмалик маънидод шудааст.
3. Мехмон Бахтй ба хилофи тамоми нависандагоне, ки дар бораи Темурмалик асар офаридаанд, ба образи Ахмади Хучандй таваччухи алохида зохир намудааст. Ахмади Хучандй харчанд ба халку ватани хеш хиёнат кард, вале оташи ин хиёнат то поёни умр уро думболагир буд. У бо афсусу надомат аз кирдори хоинонааш изхори пушаймонй мекунад ва худро лаънатзада медонад. Бинобар ин, образи Ахмади Хучандй чанбаи бештари тарбиявй ва сабакандузй дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, Садриддин. ^ахрамони халки точик Темурмалик. Исёни Муканнаъ : Очеркхои адабй-таърихй / С. Айнй.-Душанбе: Маориф, 1978.-167 с.
2. Бахтй, Мехмон. Тилисми Сайхун / М. Бахтй // Садои Шарк.-2006.-№2.-С. 84-112.
3. Гафуров, Б. Точикон: Таърихи кадимтарин, кадим, асрхои миёна ва давраи нав / Б. Гафуров.-Душанбе: Дониш, 2008.-870 с.
4. Давлатдории точикон дар асрхои 1Х-Х^ (Мураттиб ва мухаккик Нурмухаммади Амиршохй].-Душанбе: Амри илм, 1999.- 1008 с.
5. ^озй, Неъматуллох (Шикеб). Темурмалик - амири Хучанд : романи таърихй / Н. ^озй.-Техрон, 1376.-387 с.
6. Мирзоюнус, М. Сипахсолори номвари таърих // Адабиёти миллй ва муколамаи фархангхо: Мачмуаи маколахои адабиётшиносй / М. Мирзоюнус.-Хучанд: Ношир, 2015.-С. 451-459.
7. Мирмухсин. Худжандская крепость/ Мирмухсин.-Москва: Советский. писатель, 1991.-395 с.
8. Ниёзй, Нурмухаммад. Аз хама дур/ Н.Ниёзй. -Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Ч,алил, 1995.9. Рахматзод, Ахмадчон. Ашки мармар/ А.Рахматзод. - Хучанд: Нашриёти давлатии ба
номи Рахим Ч,алил. -2002.-424 сах.
10. Салим, Мачид. ^алъачанг. // Паёми Сугд.- №1.- 2016.-С. 84-112
11. Улугзода, Сотим. Темурмалик: драма / С. Улугзода // Садои Шарк.- 1969.-№1.-С. 94125.
12. Хочазод, Мухиддин. Садди Сайхун/ М. Хочазод // Сайхун.-2001.-№5-6.-С. 14-43
REFERENCES:
1. Aini, Sadriddin. Temurmalik Being a Hero of Tajik Nation. Muqanna's Revolt: Historical-Literary Essays / S. Aini. - Dushanbe: Enlightenment, 1978. - 167 p.
2. Bakhti, Mehmon. Tilismi Sayhun / M. Bakhti // Voice of the Orient. 2006. - №2.- P. 84 - 112.
3. Gafurov, B.G. Tajiks. The Ancientest, the Ancient and the Mediaeval Ages / B. Gafurov. -Dushanbe: Knowledge, 2008. - 870 p.
4. Tajik Statehood Referring to the IX-th - the XlV-th Centuries (compiler and researcher: Nurmuhammadi Amirshohi]. - Dushanbe: Assignment of Science, 1999. - 1008 p.
5. Qozi, Ne'matulloh (Shikeb). Temurmalik Being Amir of Khujand: historical novel / N. Qozi. - Tehran, 1375. - 387 p.
6. Mirzoyunus, M. The Outstanding Warrior in History // National Literature and Conversations on Dictionaries: Collection of Articles in Literature / M. Mirzoyunus. -Khujand: Publisher, 2015. - P. 451 - 459.
7. Mirmuhsin. The Khujand Fortress / Mirmuhsin. - M.: Soviet Writer, 1991. - 395 p.
8. Niyozi, Nurmuhammad. Moving Further / N. Niyozi. - Khujand: Rahim Jalil, 1995.
9. Rahmatzod, Ahmadjon. Tear of Pearl / A. Rahmatzod. Khujand: Rahim Jalil, 2002.- 424 p. 10.Salim, Majid. The Fortress for War // Bulletin of Sughd. - №1. 2016. - P. 84 - 112.
11.Ulughzoda, Sotim. Temurmalik: Drama / S. Ulughzoda // Voice of the Orient. 1969. - №1. -P. 94 - 125.
12.Khojazod, Muhiddin. The Dam of the Sayhun / M. Hojazod // The Sayhun. 2001. - №5-6. -P. 14 - 43.
Хиёнат ва шуцоат дар драмаи «Тилисми Сайх,ун»-и Ме^мон Бахти
Вожа^ои калиди: драма, симои таърихи, образи Темурмалик, «Тилисми Сайуун», Меумон Бахти, шахсияти воцеи, тахайюли бадеи
Дар мацола тасвири образи Темурмалик дар драмаи «Тилисми Сайуун»-и нависандаи муосири тоцик Меумон Бахти мавриди тауциц царор гирифтааст. Тазаккур меравад, ки уокими шаури Хуцанд Темурмалик аз симоуои дурахшони таърихи муборизауои халци тоцик бар зидди лашкари мугул ба шумор меравад. Бар он ишора мешавад, ки тимсоли Темурмалик ва корномаву диловариуои у дар чандин асари таърихии асруои миёна ва осори адабони муосир мавриди тасвир царор гирифтааст.
Мууацциц ба натицае мерасад, ки уарчанд дар бораи цаурамониуои Темурмалик асари бадеи ва драмавии зиёд навишта шудаанд, дар ин миён асари «Тилисми Сайуун» бо бархе мууассанот ва мушаххасоташ мавцеи алоуидаро соуиб аст. Дар он бо истифода аз санадуои таърихию адаби ва корбурди тахайюли эцоди образи Темурмалики цаурамон уаматарафа ва равшан таулил шудааст.
Предательство и отвага в драме «Тилисми Сайхун» Мехмона Бахти
Ключевые слова: драма, исторический облик, образ Темур-Малика, «Тилисми Сайхун» (Загадка Сайхуна), Мехмон Бахти, реальная личность, художественный вымысел В статье исследуется образ Темур-Малика в драме «Тилисми Сайхун» современного таджикского писателя Мехмона Бахти. Отмечается, что правитель города Худжанда -Темур-малик считается одной из выдающихся личностей в истории борьбы таджикского народа против монгольских войск. Подчеркивается, что образ Темур-Малика и его героические подвиги нашли отражение в нескольких средневековых исторических книгах, а также в произведениях современных литераторов.
Автор статьи приходит к выводу, что, хотя о героических подвигах Темур-Малика созданы многочисленные художественные и драматические произведения, драма «Тилисми Сайхун», благодаря некоторым своим характеристикам, занимает особое место среди них. Указывается, что в этой драме на основе исторических и литературных фактов посредством творческого воображения осуществляется всесторонний и глубокий художественный анализ образа героя Темур-Малика.
Courage and Betrayal in the Drama Referred as "Tilismi Sayhun" by Mehmon Bakhti
Keywords: drama, historical image, Temurmalik's image, "Tilismi Sayhun" (Sayhun's
Enigma), Mehmon Bakhti, real personality, imaginative fiction. The article dwells on Temurmalik^s image in the drama called "Tilismi Sayhun" by modern Tajik writer Mehmon Bakhti. It is underscored that the ruler of Khujand-city - Temurmalik is considered to be one of the outstanding figures in the history of the struggle of the Tajik people against Mongolian troops. The author lays an emphasis upon the idea that Temurmalik^s image and his heroic
exploits are reflected in several mediaeval historical books and in the literary productions belonging to contemporary men-of-letters as well.
The author of the article comes to the conclusion that although numerous imaginative and dramatic literary productions were created about Temurmalik^s heroic exploits, the drama under the title "Tilismi Sayhun", occupies a special place among them due to some of its characteristics. Proceeding from historic and literary facts and resorting to creative imagination the author of the article makes a profound analysis of the image of the protagonist, that of Temurmalik.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Бобоцонова Мадина айдарцоновна, аспиранти кафедраи адабиёти муосири тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail:missmrustamova@mail. Сведение об авторе:
Бободжонова Мадина Хайдарджоновна, аспирант кафедры современной таджикской литературы Худжанского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: missmrustamova@mail. Information about the author:
Bobojonova Madina Haidarjonovna, post-graduate of modern Tajik literature department under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: missmrustamova@mail.
