CC BY
20
ТАЛХИС.КИТОБИЁТ ОБЗОРЫ.РЕЦЕНЗИИ SURVEYS.REVIEWS
УДК 8Т1 ББК 83,3 Т
ТЕМУРМАЛИКДАР БойматовЛуцмонДадобоевич, н.и.т., ОЙИНАИ ТУРКШИНОСИ му^ащщи Донишго^и Линчёпинг
(Шветсия )
ТИМУР МАЛИК В Бойматов Лукман Дадабаевич, к.и.н. ЗЕРКАЛЕ ТЮРКОЛОГИИ исследователь Линчёпингского
университета (Швеция)
TIMUR MALIK IN THE MIRROR OF Boymatov Lukman Dadabaevich, candidat of TURKIC STUDIES historical sciences, Researcher at the
Linkoping's University (Sweden), E-MAIL: [email protected]
Вожа^ои калиди: Темурмалик, таърихи Хуцанд, таърихи истилои мугул, таърихи Хоразмшоуон, илми таърихнигории Узбекистон
Мацола ба таулили таълифоти илмии мух,ащщон ва осори бадеии нависандагони кишваруои туркзабон, минцумла Туркия, Озарбойцон ва Узбекистон доир ба шахсияти амири Хуцанд Темурмалик бахшида шудааст. Гуфта мешавад, ки мух,ащщин ва нависандагони давлатуои туркизабон уамеша таваццууи вижае бар шахсияти амири Хуцанд доштаанд. Тазаккур меравад, ки пажууишгарон ва таърихнависони Туркия ва Озарбойцон циуати муаррифии Темурмалик ва муцовимат^ои хуцандиёни диловар дар баробари мугулони истилогар аз воцеияти таърихи дур нарафта, назар ба донишмандон ва адибони Узбекистон, камтар ба таассуби милли ва цавмй дучор шудаанд. Муаллифи навиштор саъй намудааст, ки вежагиуои мактаби илмии таърихнигорон ва адабиёти муосири кишваруои туркзабонро дар мисоли нацши Темурмалик дар мууорибаи Хуцанд ба муцобили мугул нишон бидщад.
Ключевые слова: Тимур Малик, история Худжанда, история монгольского нашествия, история Хорезмшахов, тюркология, узбекская историография.
Статья посвящена анализу научных исследований ученых и писателей турецких стран, в том числе Турции, Азербайджана и Узбекистана, посвященных личности правителя Худжанда Тимур Малика (Х11 - ХШвв.). Упоминается, что туркоязычные исследователи и писатели всегда уделяли особое внимание личности правителя Худжанда и обороне города Худжанда в борьбе против войск Чингисхана (1220г.) . Отмечено, что турецские и азербайджанские исследователи и историки в отличие узбекских коллег в отражении личности Тимур Малика и сопротивления худжандцев против монгольских захватчиков не были далеки от исторической действительности и менее восприимчивы к национальным и этническим преубеждениям. Автор попытался показать особенности современной тюркской историографии при определении места и роли Тимур Малика, причем особое внимание уделяется критике современной узбекской историографии.
Key words: Ттиг Malik, Hhstory of Khujand, history of the Mongol's invasion, history of Khwarazmshah's Empire, Turkic studies, Uzbek historiography.
The article dwells on the analysis beset with scientific researches belonging to the pen of scholars and writers who live in Turkic countries, namely Turkey, Azerbaijan and Uzbekistan on the personality of the governor of Khujand being Timur Malik (referring to Xll-th - the ХШ-th centuries). It is emphasized that Turkish-speaking researchers and writers have always paid particular attention to the personality of Khujand ruler and the defense of Khujand in the resistance to the troops of Genghis Khan (1220). It was underscored that Turkish and Azerbaijani researchers and historians, unlike their Uzbek colleagues in reference to the reflection of the personality of Timur Malik and the resistance of the Khujandians against the Mongolian invaders were not far from the historical reality and less susceptible to national and ethnic prejudices. The author of the article makes an endeavor to show the peculiarities of modern Turkic historiography in determining Timur Malik^s place and role, with special attention being paid to the criticism of modern Uzbek historiography.
Накду баррасии осори донишмандон равиши муассир барои санчиш ва таъйини арзишхои илмии офаридахои онон аст. Вазифаи накди хозир мадх сароидан аз сифоти куввати пажухишхо нест, балки нишон додани нукоти заъфи осори донишмандон ва адибон дар мавзуи таърих аст, ба ин далел ки ин навъ равиш имкони судмандтареро барои дарки чойгох ва мохияти вокеиятх,о ва афроди машхури таърихЬ бештаре бех,тар фарохам хохад овард ва низ роххои бахрагирии мухакикинро дар чихати бехбудии пажухишхои баъд нишон хохад дод.
Чунончй, анчоми накду баррасихои назароти мухаккикин ва пажухишгарони хоричй пиромуни мухимтарин вокеоти таърихи миллй, аз як су заминаро барои дарки умки мохияти мавзуъ фарохам месозад ва аз суйи дигар мухаккикини ватаниро барои шаклгирии дидгоххои нави илмй ёрй мерасонад.
Ошной бо дидгоххо ва накду баррасихои осори донишмандон, муаррихин ва адибони таърихнависи кишвархои туркзабон пиромуни Темурмалик ва таърихи мудофиаи шахри Хучанд дар баробари хамлаи мугулони сахронавард, бахусус дар холи хозир, яъне дар замоне, ки миллатхои ниёзманд мехоханд огохона думболи таквияти хувияти таърихии худ бошанд, мухимму арзишманданд.
Добили зикр аст, накди хозир дар чахорчубаи тахлилй ва таъйини авлавиятхои пажухишхои анчомшуда матрах мегардад. Ин равиш ва колаби нигариш бар мухтавои осор ва халли казияхои таърихй метавонанд ховии фавоиди хирфай ва тахассусй, бахусус барои муаррихон, адабиётшиносон ва муаллимони таърихи ватанй бошанд.
Донишмандони Туркия, иштибох нахохад буд, агар гуем дар тахкик ва баррасии таърихи аквоми туркзабонхо пешкадамтар аз бокии хамаи кишвархои туркзабони имруз бошанд. Дурустии ин назар хатто дар баррасии накши Темурмалик дар таърихи асри мугул сидк мекунад.
Муаллифи китоби «Таърихи давлати Хоразмшохон» мухаккик ва муаррихи номвари турк, профессор Иброхим ^афас Углй дар баёни таърихи муборизаи мардуми Осиёи Марказй алайхи мугул, аз шахсияти Темурмалик зикр намуда, уро ба унвони марди механдусту диловаре муаррифЬ кардааст. Навиштахои ин мухаккик ва мутахассиси таърихи давлати Хоразмшохиён, на танхо дар таърихинигории Туркия, балки дар миёни хамаи мухаккикин ва пажухишгарони туркй ба унвони бехтарин таълиф дар мавриди ходисаи Хучанд ва Темурмалик ба шумор меравад.
Иброхим ^афас Углй дар хикояти ходисаи Хучанд ва ахволи амири он Темурмалик такя бар достони муаррих Атомалик Ч,увайнй кардааст. Аз ин ру, тасвири вокеаи Хучанд ва тасхири он вилоят бисёр шабех ба баёноти мухаккикини дигар аст(18,316-319).
Профессор Иброхим ^афас Углй дар навиштахои хеш таъкидхои мукаррар руйи диловарй ва кобилияти фармондехии Темурмалик карда, уро сипохсолори «бочалодату матонати хорикулодда» меномад(18, 319). Зимни таърифи чангхои мардонаи Темурмалик, аз чумла, навиштааст:
«Хангоме, ки ба ноуияи Банокат, ки дар тасарруфи душман буд, расид, барои цулугирЬ аз убури цайищо занцири кулуфте дар арзи рудхона кашида буданд, ки бо як уамла онро пора кард ва ба роуи худ идома дод. Бо уамон цуръат ва цасорат аз об гузашт»(18, 319).
Дар робита бо ин навиштахои муаллифи китоби «Таърихи давлати Хоразмшохиён» мутазаккир бояд шуд, ки муаллиф дар таъйини чугрофиёи таърихии ходисаи мазбур иштибох кардаст, яъне Темурмалик хангоми фирори худ аз Хучанд харгиз ба чониби Утрор нарафтааст.
Иштибохи дигари донишманди турк дар баёни ахволи Темурмалик баъд аз фирораш аз шахри Урганч кобили мушохида аст, яъне вай низ мисли бисёре аз мухаккикон бар ин акида аст, ки Темурмалик баъд аз тарки пойтахти Хоразмшохон ба Шахристон омад ва ба султон Мухаммад Хоразмшох пайваст(18, 319).
Ин дар холест, ки султон Мухаммад Хоразмшох, замоне ки Темурмалик дар Урганч буд, дар яке аз чазирахои дарёи Абаскун фавтида ва мусалламан, наметавонист дар Шахристон бо султон Мухаммад Хоразмшох дидор намояд.
Бардошти мухаккики турк ва низ бархе аз пажухишгарони дигар, ки дар навиштахои хеш аз иттилооти китоби «Таърихи чахонгушой»-и Ч,увайнЪ мадад чустаанд, дар мавриди фавк иштибохи махз аст, зеро манзури муаррих Атомалик Ч,увайнй аз «султон Хоразмшох», на султон Мухаммад, балки писараш султон Ч,алолуддин Манкбурнии Хоразмшох будааст ва
Темурмалик дар Шахристон, на бо султон Мухаммад, балки ба Ч,алолуддин Хоразмшох пайвастааст.
Ва аммо диди Иброхим ^афас Углй нисбат ба ин ки баъд аз рафтани Темурмалик ва сарбозони часури вай лашкари мугул бо кумаки дастахои хашарй бо осонй вориди арки Хучанд шуданд, бардошти комилан дурустест(18, 319).
Хдмин тавр, тахкики донишманди турк профессор Иброхим ^афас УглЬ дар бораи Темурмалик бидуни шакк, яке аз муваффактарин тахкикоти донишмандони туркзабон дар заминаи таърихи футухоти мугул ва сукути давлати Хоразмшохиён ба шумор меояд.
Дувумин донишманди турке, ки ба тахкики худ дар заминаи таърихи дифои Хучанд ва Темурмалик сарбаландона дастёб шудааст, муаррихи шахири озарй академики Академияи илмхои Озарбойчон Зиё Буниятов(Бунёдов) аст. У дар китоби маъруфаш «Давлати Хоразмшохиён-Ануштегиниён» таваччухи вижае бар баёни таърихи забти Хучанд тавассути мугул дорад.
Аз назари ин мухаккики жарфбин, Темурмалик хамсанги султон Ч,алолуддин дар таърихи хоразмшохон аст. Ба гуфтаи ин таърихшинос, Темурмалик дар вокеаи истилои шахри Хучанд дар маркази муковимати мардумй алайхи сипохи чингизиён карор гирифта, бо камоли кордонй дифогаронро дар чанги зидди истилогарони хашин рахбарй менамояд. Академик Зиё Буниятов, аз чумла менависад:
"Сподвижник Джалал ад-Дина Манкбурны - Дамир-Малик - возглавлял оборону Ходженда против монголов. Не удержав города, Дамир-Малик с тысячью воинов укрепился на острове посреди Сырдарьи. Совершая смелые вылазки, Дамир-Малик (ал-Джувайни сравнивает его подвиги с подвигами героя Шах-наме Рустама) нанес монголам большой урон. Однако из-за отсутствия оружия и припасов Дамир-Малик был вынужден покинуть остров и на лодках уйти вниз по реке. Преследуемый монголами, Дамир-Малик потерял всех своих воинов, но сумел уйти и присоединиться к Джалал ад-Дину, с которым находился до его последних дней» (10, 314).
Ошкор аст, вачди муаррихи озарй ва тавони каламаш аз хунари тавсиф ва равиши тамсилии Ч,увайнй илхом гирифта, аз гояти хамннавой ба гунаи мустаким таъкид бар чойгохи волои сипохсолор Темурмалик менамояд. Зиё Буниятов, ки худ низ аз зумраи кахрамонони Ч,анги Бузурги Ватанй (1941-1945) махсуб мешавад, бар казияи вежагихои дифои хучандиён, аз зовия ва бо меърёрхои харбЬ-низомЬ менигарад. Чунончй, у амалхои тактикии сипохсолорони мугулро дар чихати истифода аз нируи мардони хашарй, ки шомили 20 хазор сарбози мугулй ва 50 хазор точики асир буданд, бисёр дакику амик ташрех мекунад: ЧунончЬ:
«Они были разбиты на десятки, сотни и тысячи, которыми командовали монголы. Кроме осадных работ и доставки снаряжения эти люди выполняли роль прикритыя основных сил монголов на самых тяжелых участках сражений или действовали в авнгарде и, естественно, в большинстве своем гибли, как от стрел и копий обронящихся, так под копытами монгольских коней. С тем, кто питался спастись, монголы жестоко расправились» (8,142).
Ба ростй, хамчунин зарофатхои теории хунари чангро дар чихати тафсири амалкарди тактикии лашкари мугул дар камтарин пажухишхои илмЬ метавон мушохида кард. Истифодаи истилохоти комилан низомй, ба мисли: «осадные работы», «доставка снаряжения», «прикрытия», «основные силы», «тяжелые участки сражения», «авангард» ва г. худ бозгукунандаи умки назари мутахассиси умури низомй ва муфассири тавонои таърихи набардхост.
Аз дидгохи ин муаррих ва ховаршиноси барчастаи озарй, Темурмалик аз зумраи часуртарин сипахсолорони давлати Хоразмшохиён мебошад. Дар хакикат, таърих худ шохид аст, амири Хучанд бо камоли мардонагЬ тавонистааст дифои шахри Хучандро дар баробари хамлаи мугул созмон бахшад. Муаллифи китоби «Давлати Хоразмшохиён» дар ин бора чунин менависад:
««Оборону Ходженда воглавлял один из самых храбрых военачальников государства Хорезмшахов Дамир(Темюр)- Малик» (8, 142).
Тавсифи илмии Темурмалик аз забони академики озарй сазовори тахсин аст. Ин муаррихи тавоно бо хасрати вижае таъкид бар илали фирори Темурмалик менамояд. У менависад:
««Однако для длительного сопротивления у Дамир-Малика не было ни сил, ни оружия. Поэтому он погрузил своих людей на 70 лодок, захватил с собой коней, оружие и припасы, и ночью уплыл вниз по течению Сырдарьи» (8, 142).
Чунонки, аз назари у ошкор аст, сабаби гурези Темурмалик адами шароит барои муковимат аст.
Зикри тактикаи окилона ва бисёр муассиру мухимми Темурмалик дар баробари сипохи чаррори Ч,учихон дар пажухиши мавриди назар, худ ишораи мустаким бар умки биниш ва мушохидоти арзишманди ин мутахассиси бо кори набард ошно метавон, дорад. У чунин менигорад:
«Но понтоне стояли кутапульты, а по обоим берегам реки стояли наготове монгольские части. Но Дамир-Малик не пошел на сближение этой опасной преградой. Он приказал своим воинам выйти на берег, не доплыв до нее»(8,143).
Таъкиди дигар ва охирЬ, ки профессори озарй дар мавриди Темурмалик ва икдомоти у дар китобаш менамояд, пайвастани у ба мудофиёни шахри Гурганч аст. Чунончй, омадааст:
««Дамир-Малик благополучно добрался до Гурганджа, где присоединился к защитноикам города» (8,143).
Бо ин ки баёни таърих ва ташрехи вокеаи дифои Хучанд дар баробари хамлаи мугул дар китоби «Давлати Хоразмшохиён» бисёр мухтасар аст, вале умки биниши ин олим дар мукоиса бо хамаи тахкикоти анчомшудаи донишмандон ва нависандагони туркзабони муосир дар мавзуи мавриди назар, илмитарин ва хамвора шоистатарин пажухиш дар хакки Темурмалик аст.
Нависандагон, мухаккикин ва муаррихини узбекистонй таваччухи вежае ба чойгохи Темурмалик дошта ва доранд. Борхо зикраш омада, ки дидгоххои мухаккикин ва таърихнависони Ч,умхурии Узбекистони замони шуравй дар мавзуоти марбут ба таърихи истилои мугул мисли хамаи бокии чумхурихои шуравй, мутаассир аз муаррихион ва корошиносони марказ, яъне аз Москваю Ленинград буд.
Бо ин вучуд, бархе аз ховаршиносони марказ, ки аз муаллифони аслии китоби «Таърихи халки Узбекистон» ё «Таърихи Узбекистон» буданд, зимни баёни таърихи дифои кахрамононаи Хучанд дар чанги зидди мугул, ишорахои мустаким ва гайримустаким бар асл ва насаби Темурмалик кардаанд. Чунончй, ховаршиноси номй, профессор А. Ю. Якубовский, аз чумлаи ин гуна муаллифон буд. Эшон бидуни ин ки далоили илмЬ ироа намояд, Темурмаликро аз назари нажоди турк хонда буд:
««Упомянутый Тимур-Мелик, по происхождению тюрк, лично известнный хорезмшаху Мухаммеду и его сыну Джелал ад-дину, был правителем Ходженда и одним из местных владетелей(иктадаров, мукта» (11, 318; 12,419).
Мутазаккир бояд шуд, ин дидгох дар оянда аз тарафи муаллифон ва нависандагони узбектабори Чумхурии Узбекистон бо шоху баргхои зиёде тавсеа дода шуд, ки гуётарин намунаашро метавон зер хулосавор накду баррасй кард.
Дар замони «перестройка»-«азнавсозй»-и М. С. Горбачев ва хатто пештар аз он баъзе аз адибон ва нависандагони шуравй дар осори хеш хостанд ба мавзуи таърихй аз диди чадиди таърихй-чомеъашиносй нигаранд. Онон гумон бар ин доштанд, ки агар хаводиси таърихй хар чй муфассалтар ва чолибтар навишта шавад, вокеъияти таърих бамаротиб чехра хохад кард. Бо ин максад бисёре аз нависандагон ва шоир он касди навиштани мавзуоти таърихи гузаштаи мардумашон карданд. Аммо онон мутаваччех набуданд, ки вусъати тахаюллоти бадей ва чушиши эхсосоти миллй ва махаллй боиси тахрифи хакикати хол мегардад. Чунончй, дурустии ин амр дар мавриди нависандаи машхур ва маъруфи узбек Мирмухсин багоят равшан ба чашм мехурад(3,34-40; 4,22-23; 5,201-209).
Романи таърихии у тахти унвони «Темурмалик» (ё «^алъаи Хучанд») шомили таърихи гузаштаи халкхои Осиёи Марказй аст ва муаллифи он таърихи истилои дахшатангез ва вахшиёнаи Чингизхонро ба мамолики султон Мухаммад Хоразмшох ва бахусус дифои кахрамононаи билоди Хучандро дар баробари хамлаи мугулони сахронавард, ки бо сардории сарбози далеру шучоъ - Темурмалик сурат гирифта буд, тасвир кардааст(16;17).
Агарчй, мумкин аст, тасвиру ташрехи баъзе аз хаводиси сиёсй ва ичтимоии замони султон Мухаммад Хоразмшох ва авзои аввалияи садамоти мугул то андозае хубу писандида баромадааст, вале чунин ба назар мерасад, муаллифи роман дар баёни вокеаи Хучанд, тасхири ин билоди шариф тавассути лашкари ачнабй, хамчунин тасвири симои таърихии Темурмалик дар ин мочаро ва хадамоти у ба хамватанонаш муваффак нашудааст.
Нависандаи романи таърихй - Мирмухсин таърихи замони мугул, аз чумла, таърихи хокими Хучанд таъйин шудани Темурмалик, шароити таърихии таълифи бархе аз осори муаррихони ахди мугул (чунончй: Ибн Асир, Шихобуддин Насавй ва...), тадобири султон Мухаммад Хоразмшох дар чанги зидди Чингизхон, тартиб додани киштихои чангии сарпушида дар оби Хучанд тавассути волии он, вазъияти ичтимой ва иктисодии Хучанд кабл аз хучуми мугул, таърихи катли Темурмалик, замони хукумати амир Махмуд Ялавоч ва... он гуна, ки буда, нишон надодааст(3,34-40; 4,22-23; 5, 201-209).
Х,амчунин андешахои вай дар робита бо ахамияти «Ч,омеъ-ут-таворих»-и Хоча Рашидуддин Фазлуллох, таъсири давлатдории Ботухон - набераи Чингизхон ба сохтории ичтимой ва сиёсии Мовароуннахр ва дар бисёре аз маворид галати фохиш аст(3,34-40; 4,22-23; 5, 201-209).
Китоби «Темурмалик» (ё «^алъаи Хучанд») бо таваччух ба бузург будани хачмаш (445 сафха) таърихи Хучанд ва рузгори Темурмаликро мутобики иттилооти аснод ва ахбори манобеи таърихй накл накардааст. Ин китоб ба унвони як асари адабй-таърихй арзиши кофй надорад. Навиштахои галат ва тахрифомезе, ки ло ба лои ин асар ба чашм мехурад, дарки таърихи вокеии ахди мугул, бахусус дарки симои хакикии Темурмалик ва сирати он марди бузургро ба мушкилоте мувочех кардааст (3,34-40; 4,22-23; 5,201-209).
Дар назар бояд дошт, ки осори бадей ва таърихй ба зудй байни оммаи мардум густариш пайдо мекунад, аз ин ру, зарурй аст, барои ислохи иштибохоти осори адабй-таърихй хамагй муаррихон ва адабиётшиносон, даст дар дасти хам нихода ва хамкорй кунанд, чун ин тадбир барои дарки хувияти таърихии хар миллат ва чомеа бамаротиб судманд хохад буд.
Тахайюллоти адабии нависанда ва хадсхои илмии олим омехта бо агрозу дуругхо бошанд, натоичи талоши онон ба чуз зиён барои чомеа нахохад шуд. Бад-ин хотир, аз адабиёти чаълй ва аз донишхои дуругин бояд бархазар бошем.
Нависандаи дигари узбек шодравон Fулом Каримй соли 1998 хикояти кутохеро ба номи «Паланги Турон» («Турон коплони»)-ро, ки дар баёни часоратхои Темурмалик аст, нашр намуд(14). Х,икояи мазбур шояд аз назари забон ва хунари бадеъ чолиб бошад, вале аз диди таърихият, чандон боарзиш нест.
Зимнан, дар яке аз сомонахои узбекй китобе зери унвони «Темур Малик», ки мутааллик ба калами нависанда Миркарим Осим аст, зикр шуда, вале ба далели адами дастрасй доштан ба PDF -и он интикоди он дар холи хозир гайримумкин аст(17).
Х,амин тавр, ошной бо дастовардхои нависандагони узбекистонй, ки даст ба тасвири симои таърихй ва чойгохи Темурмалик дар таърихи истилои мугул задаанд, бар он дорад, ки тавону махоратхои онон хатто аз назари хунари бадей, кобили тамчиду тахсин нест.
Сабаби аслии заъфи адибони таърихнависи узбек на дар адами махорати нависандагй, балки дар адами шинохт ва бардошти дакик аз таърихи ахди мугул ва мухити ичтимоЬ ва фархангии шахри Хучанди рузгори Темурмалик будааст.
Комёбихои илмии донишмандон ва мухаккикини узбекистониро дар мавзуи тахкики накш ва чойгохи Темурмалик дар таърих наметавон дар сатхи дониши мухаккикини туркиву озарЬ карор дод. Вокеияти илми таърихнигории Узбекистони муосир ин аст, ки бо сипарй шудани такрибан се даха пас аз касби истиклоли кишвар, донишмандон ва муаррихинашон пажухише, ки бо тамомии абъодаш дархури илм бошад, натавонистанд ба майдони дониш ироа намоянд. Кофй аст, ишора бар мухтаво ва ахамияти навиштахои ахири маъруфтарин муаррих ва мутахассиси дарачаи аввали таърихи асри мугули Осиёи Марказй профессор Бурй Ахмадов дар ин замина шавад. Чунончй, эшон накши Темурмаликро дар созмондихии кори чанги зидди сипохи мугул ин гуна арзёбЬ менамояд:
"Temurmalik kuch teng bulmaganlikdan shaxardan chiqib ming nafar Lashkar bilan darkening urtasidagi orolardan biriga joylashib oladi. Juvaynining ezichisha, Temurmalikning farmoyishi bilan 12 ta qayiq yasalib dushmanning uqi teshib utmasligi, ut endirib yubormasligi maqsadida qayiqlarning usti namat bilan qoplanib, sirkali loy bilan suvab chiqiladi. U uzoq mudofaa janglari olibboradi. Lekin foydasizligini bilib oziq-ovqat, qurol- yarog^larni 70ta kemaga yuklatib, tunda darening kuyi oqimi buylab suzib ketadi. Mugullar har ikki soxildan uq otar edi. Barchinlikent va Jand yaqinida ular mugullar bilan sungjangga kiradilar"(1).
Мазмуни навишторе, ки маъруфтарин мутахассиси таърихи асрхои миёнаи узбек профессор Б.Ахмадов пиромуни Темурмалик ироа менамояд, бар ростй ва бо камоли таассуф, фаротар аз накли китоби дарсии таърихи маъмулй нест.
Ахиран, вусъати таблиг ва ташвики шахсияти Темурмалик ба унвони кахрамони миллии узбекон аз тарики силсилаи сомонахои узбекй ба вузух кобили мушохида аст, дар вокеъ, яке аз воситахои муассири пиёда кардани идеологии пантуркистии чадиди муосири кишвари хамчавори мост.
Албатта, накд ва баррасии хамачонибаи ин мавзуъ худ аз зумраи тарххои муфид дар чихати таъйини чойгохи илми таърихнигорй ва идеологияи Узбекистони муосир нисбат ба масоили таърих метавонад бошад. Вале он чй дар ин хол бояд зикр шавад, ин аст, ки таблиг ва ташвики сомонаи узбекй дар чихати чойгохи «афроди машхури таърихи туркони Осиёи Марказй» дар холи вусъату густариш аст.
Яке аз намодхои дигари густариши идеологияи пантуркистии чадид, «аз рохи илмЬ» муртабит сохтани номхои таърихЬ ва маконхои маъруфи чугрофиёии сарзаминхои Мовароуннахру Хуросони таърихЬ ба аквоми туркЬ аст. Пурвозех аст, ахиран, мавзуоти чугрофиёи таърихии Мовароуннахр ва Хуросони ахди бостон ва куруни миёна табдил ба «размгох»-и мухаккикин ва пажухишгарони давлатхои минтака шудааст. Маъруфтарин парчамбардор ва рахнамои мубаллигони идеологияи пантуркистии имруз, муаррихи номвари узбек профессор Шамсиддин Камолиддин мебошад(6; 7).
Ба далели ин ки чанде аз таълифоти ин муаррихи узбекистонй ба гунаи мустаким марбут ба масоили чугрофиёи таърихи шахри Хучанди асри мугул аст, накд ва баррасии дидгохи эшонро дар робита бо решахои баъзе аз вожахои таърихй - чугрофиёй дар ин сафха муфид пиндоштам.
Чунончй, профессор Шамсиддин Камолиддин пиромуни таърихчаи истилохи «Сир» ин гуна менависад:
««Название Сир впервые упоминается в древнеримских источниках IV в. до н.э. в форме ЗШз. В китайских источниках это название упоминается в форме Ши-эр-хэ, т. е. река Сир. Название Сир производное от сакского слова сир, что означает «обильная», «полноводная река», или от тюркского сир - «извилинареки» (13,28).
Агарчй, дар ташрехи профессори узбек ишорае бар решаи сакой доштани вожаи мазбур шудааст, вале ин ишора на ба маънии таъйид, балки ба ин маънЬ, ки аз назари ин мухаккик аквоми сакой хамагй туркинажоданд. Он гуна, ки дида мешавад, хадаф, саъй ва таъкиди махзи муаррихи мазбур бар туркй будани решаи вожаи «сир» аст. Аз ин ру, у амдан ахамияти накди дидгоххои дигари илмиро дар ин маврид сарфи назар мекунад ва ё дар халли казия аслан мухим намепиндорад.
Зимни интикод аз дидгохи ин мухаккики узбек, мутазаккир бояд шуд, ки вожаи «сир» хеч рабте ба калимаи туркии «сир» надорад. Бо ин вучуд, ин забоншинос амдан мехохад «пайвандЬ»-и вожаи «сир»-ро бо кавми туркии «сир», ки дар садахои VI - VII дар вилоёти Туркистони машгули тохтутозхои горатгарона буданд, таквият бидихад. Аз чумла, муаллиф боитминон ин гуна менависад:
«Его можно было бы связать также с тюркским этнонимом сир, который упоминается в памятнике в честь Тонъюкука и доисламских монетах Хорезма. Племена сир и тардуш входили в состав конфедерации теле, образованной после распада империи хуннов, а в VI - VII вв. были одними из самых могущественных племен Восточного Туркестана» (13, 28).
То чй хадд хадсу тасаввуроти мухаккики мазбур дар мавриди накши кавми туркии «сир» бар номи руди Хучанд муассир ва бар вокеиятхои таърихй созгор аст, изхори назар кардан дар холи хозир басо мушкил аст, чаро ки мавзуи накши туркон дар хаёти ичтимой ва сиёсии садсолахои VI - VII ва равобити онон бо сугдхо, дар вокеъ, яке аз печидатарин ва дар айни хол хассостарин масоили илми таърих махсуб мешавад. Аз ин ру, бидуни далел ва бо котеияти том изхори назар кардан дар ин маврид, нишонаи возех аз адами салохияти илмй ва дурандешии олим метавонад бошад.
Бо ин хама лафзбозихои маснуй, профессор Шамсиддин Камолиддин вожаи «сир»-ро дар пайвандии мустаким бо кавми туркии ба номи сир медонад ва таъкидвор ин гуна натича мегирад:
««Язык племени сир относился к ««северному диалекту» древнетюркского языка, на котором написаны более 200 памятников древнетюркской рунической письменности. Происхождение названия сир/сил связывается также с древнетюркским словом сел/селем, сохранившимся в чувашском языке в значении «жемчуг»» (13, 28).
Пайдост, ки манзур аз мухим нишон додани чойгохи забони кавми туркии сир дар ахди бостон ба чихати таъкид варзидан ба асолат ва решаи номи руди Сир аст, яъне ба ин маънй, ки руди Сир ва навохии марбут ба он, бо кухантарин шахри он - Хучанд аз даврони кухан чузъе аз каламрави аквоми турк будааст.
Ишора ва таъкиди дигари Шамсиддин Камолиддин бар корбурди вожаи «сир» дар мутуни чинй, факат ба чихати таъйид ва таквияти назараш дар бораи ин ки руди Сир ва шахру вилоёти вокеъ дар хавзаи он, пеш аз хама марбут ба аквоми туркианд, мебошад. Чунончй, у такя ба тахминхояш бори дигар таъкид бар дуруст будани бардоштхои худ аз мутуни кухан менамояд:
«В некоторых китайских источниках Сырдарья называется Йе-йе (Yeh-yeh) или Ше-ше (She-she), что может быть(!) иероглифической транскрипцией тюркского слова уаруар, означающего «течение», «река». Сырдарья называлась также «рекой Канг» или Кангар, что связывается с этнонимом канг или канглы» (13, 28-29).
Шояд хадси Шамсиддин Камолиддин дар мавриди маънии вожаи «сир» ва пайвандии он бо номи Оби Хучанд ё Сайхун дуруст бошад, вале ин ки ин корбурди ин навъ вожахо дар миёни аквоми туркй мадорики таърихй барои инкори накши мардумони бумии хавзаи руди Сайхун, аз кабили сугдхо ва кабилахои сакоии ориёй бошад, дар хакикат, гуётарин нишонаи ногохии мухаккик аз вокеиятхои таърихи аквоми Осиёи Марказй ва хамзамон намунаи возех аз вучуди таассуботи миллигароии муаллиф аст.
Шамсиддин Камолиддин хатто дар вожахои маълуму машхури форсии кухан решаи туркиро мечуяд.Чунончй, ин муфассири маонии вожах,ои туркй бо камоли итминон рочеъ ба реша ва сайри такомули вожаи «дарё» ин гуна менависад:
«Слово дарья, широко представленное в современной гидронимии Средней Азии, этимологизируется на основе не иранских, а алтайских языков со значением «большое русло реки». Слово дарья(даре/дере) в качестве топоформанта со значением «река», «долина» представлено также в крымской и гагаузской топонимии, что косвенно подтверждает тюркское происхождение этого слова» (13, 29).
Ин муаррих фикр мекунад, ки хамаи посуххо дар ихтиёри хеш дорад. Бидуни шакк, равиш ва усули баррасихои ин профессори «забоншинос»-и узбекистонй навкарони гаразхоанд. Чунин менамояд, ки эшон ё бо таърихчаи вожаи «дарё» ба дурустй ошно нест ё хакикати холро дар ин маврид амдан намехохад бипазирад, чун хар ду авомил бар нафъи дидгохаш нест. Аз минбари баланди илм эълом кардани назароти нопухта харгиз ба маънии касб ва ироаи дониши чадид нест.
Ин дидгохи бедалел ва олуда бо агрози миллигароёнаи муаллифи узбекистонй дар холе гуфта мешавад, ки вожаи «дарё» аз замонхои кухан дар миёни аквоми ориёии Эрону Турон маълуму маъмул буд. Кофй аст, аз ин назар, ишора ва таъкиде бар вучуди ин вожа дар китоби «Авасто» шавад. Чунончй, ин истилох дар забони авастой дар рехти «зрайа» ва «зранг» ва низ дар сангнавиштаи машхури «Бесутун» ба гунаи «зарнго», дар забони форсии кухани замони Х,ахоманишй низ, ба гунаи «зрайа» ва «зрайа», дар пахлавй ба рехтии «драйаяб» ва «драйо» корбурд доштааст.
Дар ин сафха зикри суннати вочиб ва риояти кавонини ахлоки илм бисёр бачост. Хатарноктарин олим касест, ки донише надошта ва бидуни далел дидгохеро бахри илм пешбинй кунад. Шояд вучуди бори отифй ва укдаи таърихиии мухаккики мавриди назар боис шуда, ки ба пурсишхо ва интикодхои мунаккидони хеш арзише коил нест ва харгиз посухи мантикй намедихад. Шакке нест, хуйи худбартарбиниаш боло гирифта, боз хам саркашона ва берун аз рохи илм дар «сохтани таърихи миллат»- худ аст ва ин бор ин «меъмори таърих» аз аносири чугрофиёи таърихии сарзаминхои пахновар ва кухани таърихй суд мечуяд.
Мусаллам аст, агар тафсиру ташрехоти олим бидуни таассуб бошанд, барои пешрафти илм муфиданд, вале агар таассубот бар маснади дониш биншинад, нодониро афзун кунад.
Огох бояд шуд, хеч тахаюллоти зехнй хар чй кадар хам ачоибу бонуфуз бошад, саранчом наметавонад чойи дониши хакикиро бигирад. Ба хамин далел, дониш амини хакикат аст ва олими хакикатчуву дурусткор касест, ки харгиз по ба рохи кач намегузорад ва даст ба тафсирхои дуругин намезанад.
Ноогохии олим мояи шарм нест, балки адами майли эшон ба суйи ахлоки илм боиси шармсорист. Зухури хамчунин хассоиси номатлуби мухаккикин ва ба вучуд омадани осори дуругини таърихй нишонгарии рушд ва вусъати таасуботи фавкуллода ва хатарноки нажодй ва кавмй дар Узбекистони имрузй аст.
Он гуна, ки омад ва пинхон нест, иддае аз мухаккикин ва пажухишгарони узбекистонй доранд амдан вокеиятхо ва хакикатхои таърихи сарзамини ачдодии точиконро бар нафъи худ савк медиханд. Мубориза бурдан алайхи хар навъ аз шабехдониш ва пешгирй кардан аз хар гуна равандхои нохушоянд ва ба зохир илмй вазифаи инсонй ва ахлокии мутахассисон ва коршионосони содик ба ахлоки илму маърифат аст, ки бо камоли таассуф хам акнун бо далоили ошкору нихон дар холи сукуту форигболй карор доранд.
Бархурди сахт бар донишмандони худхоху мугриз ва берахм будан бар гаразхо амри дурустест. Донишманди хакикатчу набояд дар ин рох кутохй кунад. Нек бояд донист: дониши бидуни ахлок мисли ханчарест бидуни гилоф.
Накду баррасихои мавзуи фавк бар он доранд, ки мухаккикин ва нависандагони давлатхои туркизабон, пеш аз хама, кишвархое чун Туркия, Озарбойчон ва Узбекистон хамеша таваччухи вижае бар шахсияти амири Хучанд доштаанд.
Мухаккикини ду кишвари нахуст, яъне Туркия ва Озарбойчон дар тахкик ва баррасии мазуъи дифои шахри Хучанд ва таъйини чойгохи Темурмалик дар таърихи давлати Хоразмшохиён пешгому муваффактар нисбат ба кишвари севумй - Узбекистонанд. Пажухишгарон ва таърихнависони ин ду кишвар, агарчй, орй аз тассуботи миллй ва кавмй нестанд, вале дар мачмуъ, онон тавонистанд сахми шоистаеро дар чихати муаррифии Темурмалик ва муковиматхои хучандиёни диловар дар баробари мугулони истилогар бардошта бошанд.
Дар миёни мухаккикин ва нависандагони хамаи кишвархои туркзабон, ки таваччух ва икдомоте аз худ барои матрах кардани ном ва макоми Темурмалик кардаанд, нависандагон ва таърихнависони Узбекистонанд. Х,ассосият ва таассуботи миллЬ ва кавмгароии онон дар илму фарханг хам акнун хадди бисёр ошкор аст ва аз назари хеч мухаккике пинхон нест.
Мутазаккир бояд шуд, ки мухимтарин вежагии таълифоти муаррихин ва муаллифини узбекистонЬ, ин аст, ки хеч як аз эшон чихати тахкик ва баррасии мавзуъ икдомеро дархури илми таърих бошад, харгиз накарданд.
Бо ин вучуд, пушида нест, хам акнун дидгоххои богараз ва миллигароёнаи таърихнависон ва нависандагони туркзабон дар мавзуоти таърихЬ дар мукоиса бо дахахои кабл васеътару амиктар мешавад. Мавзуи Темурмалик ва дифои кахрамононаи мардуми Хучанд факат яке аз намунахои навини раванди «пантуркизми чадид» мебошад.
Аслитарин далели котеияти таваччухоти мухаккикин ва нависандагони узбекистонЬ пиромуни мавзуи матрахшуда, на таквият бахшидани баррасихои масоили мубхами таърихи дифои Хучанд дар баробари хамлаи барбарон ва ё таъйини илмии ахволи Темурмалик, балки аз рохи маснуй ва шабехилм эълом сохтани хосилаи эхсосоти миллЬ ва кавмии онон чихати муаррифии Темурмалик будааст.
Барои мухаккикин ва нависандагони узбекистонй мухим нест, ки хучандиён ва мардони ин шахр дар баробари сипохи мугул чй ришодатхое аз худ нишон додаанд, балки он мухим аст, ки рахбари онон - Темурмалик бархоста аз миёни аквоми турк аст. Барои инон тасвири корномахои «бемисли ин марди турктабор» дар баробари хамалах,о мугул, факат ба он чихат арзишмандтаранд, ки Темурмалик табори туркй дорад, на точикй ва на эронй.
Акнун шохидем, таблиготи кавмгароёнаи нависандагони таърихсози узбек дорад нахустин мевахои худро барои чомеаи Узбекистони муосир медиханд. Чунончй, таассуботи нажодиву кавмии муаррихини таърих табдил ба шиорхои «хувиятсози миллати узбек» мешаванд ва пиндору кирдори мухаккикини мубалллиг ошкоро аз чахорчубаи ахлоки инсонй хорич гардида ва ойини писандидаи илмй ба нахве зери по мешаванд.
Дар мисоли баррасихои мавзуи чугрофиёи таърихии Хучанди асри мугул дида шуд, ки иддаае аз таърихнигорон ва забоншиносони навини узбекистонй, бо хадафи ислох ва бозбинии масоили таърихи миллй ва осори фархангии шахрхои Осиёи Марказй, бидуни баррасихои илмй ва шоиста, мустаким ва гайримустаким таъкидхои мукаррар бар туркй будани маконхои
- 207 -
чугрофиёи таърихии Хучанди даврони кухан ва асрхои миёна мекунанд, ки зикру интикоди чанде аз намунахои «кашфиёти «илмии онон» дар ин навиштор омад.
Накду баррасихои дидгоххои донишмандон, сангхои фалахмони зехн аст. Дониши мо бояд ба мисли силохи муассир ё оташе барои сухтани гандидахои зехн дар даруни мо фурузон бошад, вагарна дониши беамал барои пешрафти чомеа арзише надорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ахмедов. - Axmedov B. Chigizxonni varaqlaganda. // Turon tarixi. 1993, May 4. (Ба забони узбеки).
2. Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия./В.В.Бартольд// Сочинения. Т. 1. -М., 1963.
3. Бойматов Л. Д. Худжанд в 1219 - 1250 гг. Темур-малик. ИМЭМО АН РТ. Депон. НПИЦентре от 25. 01. 1997, № 3 (1097) -Та 97. - Душанбе, 1997.
4. Бойматов Л. Д. Аз Темурмалик чй медонем?/Л.Д.Бойматов. -Душанбе, 2006.
5. Бойматов Л. Д. Завоевание Худжанда монголами./Л.Д.Бойматов // Иран-наме, 2015, № 3-4 (3536), С. 201-247.
6. Бойматов Л. Опусы о генеалогии Саманидов (или критика «новой теории» профессора Ш. С. Камолиддина о происхождении династии Саманидов./Л.Бойматов // Иран-наме.- 2017.- №3-4 (43-44).- С. 444 - 475.
7. Бойматов Л. Д. Критика монографии «Происхождение Саманидов»/Л.Д.Бойматов.- LAP -Lambert Academic Publishing. 2018.
8. Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. 1097 -1231./З.М.Буниятов.-М., 1986.
9 Джувайни. - Ата Малик Джувайни. О завоевании Фенаката и Ходжента и рассказ о Тимур Малике. Перевод, комментарий и примечания Л. Д. Бойматова. // Звезда Востока. -1989.-№ 11.-С. 168 -170.
10. Насави. - Шихаб-ад-дин ан-Насави. Жизнеописание султана Джалал-ад-дин Манкбурны. Пер. с арабск. З. М. Буниятова. -Баку: Элм, 1973.
11. История народов Узбекистана. Т. 1. Якубовский А. Ю. и др. -Ташкент, 1950.
12. История Узбекской ССР. Т. I. Кн. 1. С древнейших времен до середины XVIII в. -Ташкент, 1956.
13. Камолиддин Ш.С. Древнетюркская топонимия Средней Азии. Отв. ред. М. Исхоков/Ш.С.Камолиддин.- Ташкент: Шарк, 2006.
14. Каримий Кулом. - Гулом Каримий (1962-2014) - saviya.uz https://saviya.uz/hayot/tarjimai.../gulom-karimiy-1962-2014/). (Ба забони узбеки).
15. Мирмуусин. Темур Малик. Тарихий роман. Тошкент, 1986. (Ба забони узбекй).
16. Мирмухсин. Ходжентская крепость. Исторический роман. //Звезда Востока. -1991.-№ 1-3.
17. Осим Миркарим. - Миркарим Осим. Темур Малик. (Ба забони узбакй). http://www.e-adabiyot. uz/kitoblar/nasr/215-temur-malik.html )
18. Kafasoglu I. Harezmsahlar devleti tarihi(1092-1229). Ankara, 1956. (Ба забони турки).
REFERENCES:
1. Akhmedov. - Axmedov B. Chigizxonni Varaqlaganda. // Turon Tarixi. 1993, May 4. (in Uzbek).
2. Bartold V. V. Turkestan in the Era of the Mongol Invasion. // Compositions. - V.1. - M., 1963.
3. Boymatov, L. D. Khujand in 1219-1250. Timur-Malik. IMEMO AN RT. Depon NPICenter 25. 01. 1997, No. 3 (1097) - P. 97. - Dushanbe, 1997.
4. Boymatov L. D. What Do Know about Timur Malik? - Dushanbe, 2006.
5. Boymatov L. D. The Conquest of Khujand by the Mongols. // Iran-name, 2015, No. 3-4 (35-36), - P. 201-247.
6. Boymatov L. Opus on the Genealogy of the Samanids (or Criticism of the "New Theory" by Professor S. Kamoliddin on "the Origin of the Samanid Dynasty"). // 2017, "Iran-name", 2017, №3-4 (43-44), -P. 444 - 475.
7. Boymatov L. D. Criticism of the Monograph "The Origin of the Samanids." LAP - Lambert Academic Publishing. 2018.
8. Buniyatov Z. M. Khorezmshah-Anushteginidov State. 1097 -1231. M., 1986.
9 Juvaini. - Ata Malik Juvini. On the conquest of Fenakat and Khujand and the Story of Timur Malik. Translated, commented and noted by L. D. Boymatova. // The Star of the Orient, 1989, № 11, - P. 168170.
10. Nasavi. - Shihab ad-din al-Hassavi. Biography of Sultan Jalal-ad-Din Mankburny. Translated from Arabic by Z. M. Buniyatov. Baku, Elm, 1973.
11. The History of the Uzbek Nations. - V. 1. Yakubovsky A. Yu. and others. - Tashkent, 1950.
12. The History of the Uzbek SSR. - V. I., - Book 1. From the earliest times to the middle of the XVIII-th century. - Tashkent, 1956.
13. Kamoliddin Sh.S. The Ancient Turkic Toponymy of the Central Asia. Under the editorship of M. Ishokov. - Tashkent: Orient, 2006.
14.Karimy Kulom. - Ghulom Karimiy (1962-2014) - saviya.uz https://saviya.uz/hayot/tarjimai.../gulom-karimiy-1962-2014/) (in Uzbek).
15. Mirmuhsin. Timur Malik. Historical Novel. - Tashkent, 1986 (in Uzbek).
16. Mirmuhsin. The Fortress of Khujand. Historical Novel. // The Star of the Orient, 1991, № 1-3. 17.Osim Mirkarim. - Mirkarim Osim. Temur Malik (in Uzbek). http://www.e-
adabiyot.uz/kitoblar/nasr/215-temur-malik.html) 18. Kafasoglu I. The History of Khorazmshoh State (1092-1229). - Ankara, 1956. (in Turkish).
