CC BY
48
ТAЛXИС.KИТOБИЁТ OБЗOPЫ.PЕЦЕHЗИИ SURVEYS.REVIEWS
УДК 8Т1 Л.Д.БOЙМAТOВ
ББК 83,3т
ТЕМУPМAЛИK BA ДИФOЪИ XУЧAHД A3 ДИДШ^И XOВAPШИHOСOHИ FAPБ (Нацду баррасии та^кццоти донишмандони урупой дар бораи дифои Хуцанд ва Темурмалик)
Баррасии ин мавзyъ, 6идуни шакл, аз ндазхои илм аст. Иштибох хохад 6уд, агар би^ем, ки муаррихин ва пажyхишгарони миллй аз интикоди таълифоти таърихии ховаршиносони аврупой дар заминаи таърихи тасарруфи Хучанд аз тарафи мугул ва таъйини шахсият ва чойгохи амири он, яъне Темурмалик гафлат варзида бошанд. Иттифокан, ахамияти баррасии ин мавзyъ, факат пас аз касби истиклолияти кишвар, яъне дар мданахои дахаи 90-и асри гузашта тавассути бархе аз муаррихини ватан матрах гардид (1, 5-б).
Яке аз нахустин муаррихини ватанй, ки даст ба хамчунин кор зада профессор Назирчон Турсунов мебошад (б, 20-21, 174). Агарчи, хадафи аслии ин муаррихи точик интикоди махзи таълифоти макотиби мухталифи ховаршиносони урупой набудаааст, вале матрах кардани ин масъала худ вучуди таваччУх нисбат ба мавзyъ будааст. Вале бояд мутаваччех шуд, ки огохй надоштан аз дастовардхои илмии макотиби мухталифи шаркшиносии кишвархои аврупой ва низ надонистани забонхои хоричй боис шудааст, ки ин профессори м^хтарам дар китоби худ «Х,афтхони Темурмалик» дастовардхои илмии ховаршиносони аврупоиро дар мавриди таърихи истилои Хучанд аз асос беарзиш дониста ва y бар ин бовар аст, хеч як аз донишмнандони аврупой сахми лозимеро дар тахкик ва баррасии мавзyъ барнадоштаанд.
Дар зимн, ироаи чунин назар, аз тарафи хар касе, ки матрах гардад, аз реша хатост, зеро ки дастовардхои куллии ховаршиносони аврупой дар заминаи таърихи истило ва ташкили имперотурии сахронаварди мугул бешакк, бар мавзyи таърихи забти Хучанд ва тахкики он беътасир наметавонанд бошад.
Факат бо донистани забонхои хоричй ва огохии лозим аз сабк, тарзи тафаккур ва вижагихои таърихнигории ховаршиносони аврупой метавон бар мохияти аслии навиштахои мухаккикини урупой пай бурд, дар гайри сурат, тамомии иддахои мухаккикини ватанй дар таъйини чойгохи илми шаркшиносии аврупой ба маънии харфхои хушку бепоя хоханд монд.
Зимнан, интикоди бархе аз арзëбихои беасос ва дидгоххои галати профессор Н. Турсунов ва шогирдони эшон дар заминаи накду баррасихои таълифоти ховаршиносони аврупой пиромуни Темурмалик дар силсилаи навиштори нигоранда омада ва дар сафха ндаз ба такрори он хама матолиб нест(1, 57-131). Аммо он чй бояд дар робита бо нахваи интикод ва арзëбихои профессор Н. Турсунов гуфта шавад, ин аст, ки равишхои арзëбии эшон дар бахши таъйини чойгохи таърихнигории аврупой усулй ва коршиносонай набудааст. Гузашта, дар тахкикоти профессор Н. Турсунов собикаи мавзyъ ба гунае, ки илмй бошад, мавриди таваччУх карор нагирифта ва эшон гохе ошкор ва гохе пинхон сарфи назар аз вучуди тахкикот дар ин замина карда, ки албатта, бахси ин масъала берун аз доираи ин шжухиш аст.
Мухимтарин иллати нокомй ва ë заъфи тахкикот дар заминаи мавзyоти мухталифи таърихй, хамоно адами иттилооти лозим дар бораи таърихчаи мавзyъ ë историографияи масъала мебошад. Вазъи мавзyи мавриди назар аз ин шарт истистно нест. Дар вокеъ, то кунун дастовардхои мусташрикини аврупой ва осори мавчуд дар заминаи таърихи вокеаи Хучанд ва диловарихои амири он-Темурмалик ба гунае, ки аз асоси илмй ва фориг аз хар гона эхсосот бошад, мавриди таваччУхи вежаи мухакикини ватанй карор нагирифтааст.
Зимнан, бояд гуфт, ки дар ин бора муаррихин ва донишмандони Русияву Узбакистон низ сукут ихтиёр кардаанд.
Баррасй ва интикоди дидгоддои донишмандони аврупой ва макотиби илмии дигар пиромуни таърихи тасарруфи Хучанд аз тарафи мугул ва таъйини чойгоди амири он -Темурмалик, бидуни шакк, метавонад аз адамияти фаровони илмй бархурдор бошад. Аз чумла, ин ки ошной бо назароти макотиби мухталифи илмй ва дар ин дангом таъйини дидгохдои вижаи мусташрикони аврупой дар робита бо мавзуи мавриди назар, бар умки биниш ва вусъати нигариши илм нисбат ба казиядои мубрами таърихи миллй ва бахусус, дар чидати шинохти вокеии шахсиятдои таърихй, ба мисли Темурмалик, бешубда, муассир ходад шуд.
Бо як назари ичмолй метавон мушодида намуд, ки тухмадои аслии дидгоди чомеаи фардангй ва адабии Аврупо нисбат ба вокеаи тасхири Хучанд аз тарафи мугул ва шахсияти Темурмалик дар авохири карни 16 дар кишвари Инглистон кошта гардид. Чунончй, сонетдои «Темурмалик: ^адрамони Хучанд»-и Фелина Мемо, ки бо дархости маликаи Инглистон Елизавета (1588-1603) ба забони англисй суруда шудааст, дар навъи худ беназир аст (49). Дониши таърихшиносии ин шоири инглисй, дар мавзуи сурудадояш, бидуни шакк, шоистаи таъриф аст. Он чй, ки ин суханвари инглисй сурудааст, факат падидаи адабй нест, балки он навъе аз таърихнигории мавзуест, ки ба унвони чузъе аз таърихи умумбашар дамеша мавриди тадкик ва баррасии бисёре аз мусташрикини Инглистон ва кишвардои Аврупо будааст. Сонетдои «Темурмалик: ^адрамони Хучанд», агарчй, аз диди илм айни тавзед ё ташреди таърихи дифои Хучанд ва адволи Темурмалик нест, вале онро метавон мукаддамаи ошноии адли фарданги аврупой бо шахсияти таърихии Темурмалик дар саросари кишвардои Аврупо номид (4, 216-23). Аммо дар доли дозир сатди таъсири афкор ва андешаи ин шоири англис бар дидгоддои донишмандон ба дурустй маълум нест ва дакикан намедонем, ки ховаршиносон бо мудтавои навиштадои эшон ошно буданд ё не?
Аммо дур нест, нахустин матни илмию пажудишй дар робита бо вокеаи тасхири Хучанд аз тарафи мугул навиштадои мусташрики номвари карни XIX фаронсавй де Оссон (17791851) бошад (5, 139-140). Дар китоби ин нависандаи тавоно таърихи тасарруфи Хучанд ва корномаи амири он Темурмалик, вокеан, бар пояи навиштадои муаррих Ч,увайнй баён шуда ва матолиберо, ки дар китоби ин ховаршиноси номвар омадааст, яке аз муваффактарин интиколи дикоёти муаррих Ч,увайнй бо сабки илм метавон гуфт (5, 139-140).
Де Оссон нек медонад, ки Темурмалик аз сипадсолорони маъруфи Хоразмшодиён ва амири шадри Хучанд аст. Аз назари ин муаллиф ёрони Темурмалик дамагон мардони набарданд ва часурона шабу руз алайди анбуди мугулони истилогар мечанганд. Он гуна, ки омад, тасвири вокеаи дифои Хучанд, деч тафовуте аз навиштадои муаррих Атомалики Чувайнй ва муаррихи форсизабони асрдои миёна надорад.
Таваччуди мудаккик дар шарди размдои Темурмалик ва ёронаш дар оби Сайдун барои хонандаи аврупоии карни 19 зиёда чолиб аст. Аз назари у фирори амири Хучанд ба маънии шикасти иродаи марди чанговар нест, балки икдоми тактикии сипадсолори варзидаи асри мугул мебошад. Ин мудаккик Темурмаликро ба унвони абармарди размгод тасвир мекунад. Чунончй, дар гузоориши у ба як зарбаи падлавонона занчири душманро, ки дар оби Сайдун чидати чилавгирии киштидои хучандиён кашида буданд, пора сохтани Темурмалик ба унвони яке аз мудимтарин ладазоти муборизаи ин сипадсолор тасвир шудаанд(5, 140.).
Ин мусташрик низ аз корномаи Темурмалик дар завк аст ва уро ба унвони «чанговари далер»-и он рузгор ном мебарад ва дидгоди хешро бо ситоишдои муаррих Чувайнй таквият медидад. Интихоби як дазор чанговари содик, шабехундо ва дамладои ногадонии сипадсолори хучандй бо сарбозони гайюраш дар оби Хучанд ва ладазоти дигари вокеа дама сар то по такрори гуфтадои муаррих Чувайнианд ва аммо де Оссон мисли дигар дамаи мусташрикин ва мудаккикини аврупой, бидуни ин ки собит кунад, бар ин акида аст, ки Темурмалик баъд аз вокеаи Хоразм дамеша дамроди султон Чалолуддин буд ва то дами маргаш уро дамроди мекард. Аз чумла, у чунин менависад: «Темурмалик то шадри Хоразм расид, аз он чо ба Чалолуддин пайваст ва то охирин ладзаи даёти султон уро дамродй кард» (5, 140). Албатта, ин дидгод аз поя хатост ва шарди муфассали он дар чанде аз навиштори мо омадааст (1, 110-111; 3, 236 - 237). Ба дар дол, зикри дамдастии ин докими шудратёри Хучанд бо султон Чалолуддин дар Хоразм барои мудаккики мазбур бисёр боарзиш аст ва ин мавридро у ба унвони мардилаи нави муборизаи амири Хучанд муаррифй менамояд.
Тасвири икдомоти токтикй ва низомии Ч,учихон писари Чингизхон дар чанги зидди Темурмалик ва пирузии амири Хучанд дар размхои Дашти ^изилкум, агарчй, такрори навиштахои муаррих Чувайнианд, вале барои хонандагони асри худ, баёни вокеиятхои таъриханд, ки инро яке аз бурдборихои дониши муаллифи мазбур метавон гуфт.
Мусташрики дигари фаронсавй ба номи Ш. Шефер низ таваччухи вежае бар ахамияти сабки форсии муаллифи китоби «Таърихи чахонгушой»-и Атомалики Ч,увайнй дошта ва зимни тахияи китоби мутуни форсй барои донишчуён ва хаводорони забони форсй, хикояти муаррих Ч,увайниро дар бораи вокеаи Хучанд ва Темурмалик ба унвони яке аз намунахои сабки дилчаспи забони форсии асри мугул ироа намудааст. Ин амр аз як су нишонгари ахамияти сабки мусаччаи муаррих Ч,увайнй бошад, аз суйи дигар, ишораи мустаким ба мухим будани мавзуи таърихи истилои Хучанд аз тарафи мугул дорад (1, 63).
Китоби мусташрики маъруфи аврупой Эмилия Бретшнейдер тахти унвони «Пажухишхо дар заминаи таърихи асрхои миёна: додахо аз манобеи Осиёи Шаркй дар бораи чугрофиё ва таърихи Осиёи Марказй ва Гарбй. Асрхои 13-17» соли 1910 дар Лондон ба чоп расида буд (10, 19-20). Ахамияти ин асар пиромуни таърих ва чугрофиёи таърихии Осиёи Марказй фавкулодда аст. Бо камоли таассуф, то чое, ки иттило дорам, гайр аз В. В. Бартолд мухаккикини дигар, ба гунае, ки лозим бошад, аз ин асар бахрабардорй накардаанд. Аз ин ру, накду баррасии додахои манобеи дасти аввал ва низ тафсири мутарчим ва муфассири он дар мавриди таърих ва чугрофиёи шахри Хучанд ва навохии атрофии он дар замони мугул холй аз ахамият нахохад буд.
Иттилооте, ки Эмилия Бретшнейдер мавриди баррасй ва тавзехоти худ карор додааст, асосан бар пояи манобеи асримиёнагии чинй ироа шудаанд ва аглаби онхо гузоришхои сайёхони чинй, ки бар шахру вилоёти Мовароуннахр сафар доштаанд, мебошанд. Бинобар ин додахои таърихии ин асар ва низ тавзехоти илмии мухаккики он барои дарки таърихи ахди мугули Хучанд бисёр судманд аст. Додахои таърихии асари фавкро метавон шартан ба ду гурух таксим кард. Яъне: иттилооти марбут ба чурофиёи таърихй ва вокеоти низомй ва сиёсй.
Иттилооти марбут ба чугрофиёи таърихии Хучанд ва касаботи атрофи он бисёр чолибанд. Чунончй, яке аз сайёхони чинй, ки дар замони хамлаи мугул ба Мовароуннахр, гузаре аз шахри Хучанд дошт, дар бораи руди шахр ва вежагихои он гузоришхои чолиберо ироа карда, ки Эмилия Бретшнейдер онхоро дар навъи худ беназир хондааст. Чунончй:
"The river Syrdarya on the southern bank of which Khodjend is situated the Sihun of the Persian authors, the Iaxarts of the ancients is termed Ho-ch'an or Huk'ien by Chinese medieval travelers." Яъне: «Дар самти чануби сохили рудхонаи Сирдарё шахри Хучанд карор дорад. «Сайхун»-и муаллифини форсй хамон Яксарти муаллифони даврони бостон аст, ки аз тарафи мусофирони куруни вустои чинй «Хуч'ан» ё «Хуч'иян» номида мешавад» (10, 55).
Аз тавзехоти мухаккик ошкор аст, сухан дар бораи руди Сайхун меравад, аммо он чй барои мо мухиму арзанда аст, зикри номи аслии ин руд аст. Маълум аст, ки Сирдарё дар манобеи муаллифони форсии асри мугул ба номи Сайхун зикр мешаванд. Ин дар холест, ки тибки фармудаи Эмилия Бретшнейдер дар манобеи таърихии чинй аз ин дарё ба номи Руди Хучанд ном бурда мешавад. Инро метавон ба унвони санади таърихй матрах кард. Зимнан, дар осори таърихии асри темурй номи Сайхун ба шакли Оби Хучанд иваз мешавад. Чунин ба назар мерасад, ки номи аслии Сирдарёи кунунй Руди Хучанд ва ё Оби Хучанд буда бошад, вале муаллифон ва чугрофиёдонони арабзабон онро дар вазни вожаи «Ч,айхун» Руди Хучандро ба исми Сайхун хондаанд.
Далели дигари ин дидгох он аст, сайёхони чинй, хатто бахши руди Сайхунро, ки ба фосилаи нисбатан дур дар тарафи Гарб, шахри Шохрухия (ё хамон Банокати кухан) дар канораи он руд карор доштааст, ба номи Руди Хучанд зикр кардаанд. Чунончй, дар зикри шахри Шохрухия омадааст:
"Shalu-haj-ya (Шахрухия). The city has been built on a little on the river Huo-djan, river which borders it to the north - west. This river runs rapidly. A floating bridge streches over it. But the people cross the river also on small boats." (10, 254). Яъне: «Шалу-хай-йа» (Шахрухия) шахрест кучак ва он дар канори рудхонаи Хуочан (Хучанд), ки дар тарафи шимол-гарбй мутассил мешавад, сохта шудааст. Ин рудхона босуръат чорй мешавад ва як пули шиновар низ бар он мавчуд аст. Ва аммо мардум хам дар киштихои кучак аз рудхона убур мекунанд» (10, 254).
Дар навиштахои боло таъкиде бар киштихои дубора бар номи Руди Хучанд шуда ва мухимтарин бахши ин хабар ишора бар харакати киштихо ва вучуди пули шиновар дар Руди Хучанд аст. Иттифокан, дар бораи пули шиновари Руди Хучанд сайёхи дигари чинй, ки хамзамон бо сипохи мугул ба Хучанд омада буд, гузорише мефармояд.
Гузоришдо ва мушодидоти сайёдони чинй дар бораи шадри Хучанд ва дех,оти атрофу акнофи он, агарчй муъчазанд, вале барои илми таърих бисёр боарзишанд. Чунончй, дар ин китоб омадааст:
"K'udjan abounds in pomegranates. They are large as two fists and of sour-sweet taste. People take from three of five of this fruit, and press out the juice into a vassel. That makes a delicious beverage for slaking." Яъне: «Дар Хучанд анор зиёд аст. Ондо бузург ва ба андозаи ду муштанд ва таъми ширине доранд. Мардум аз панч донаи ин мева се донашро мегиранд ва оби онро ба як восил фишор медиданд. Ин як нушидании хушмаззае аст...»(10, 19-20). Он гуна, ки аз гузориши сайёди чинй бармеояд, анордои Хучанд маъруф буда ва шакк нест, шарбате, ки сайёди чинй таъкиди вижа бар шарбати он дорад, шояд дамон сиркаест, хучандиён аз оби бедтарин анордо тадия мекарданд. То чое, ки дадс мезанам, ин нахустин манбаи таърихй дар бораи сиркадои хучандй мебошад, ки дар осори хаттй сабт шудааст. Зимнан, агарчй иддае аз шоирон ва адибони форсигуйи карндои 14-15 васфдое аз анордои Хучанд кардаанд, вале деч як аз онон дар бораи шарбати (сиркаи) анори хучандй гузорише наёвардаанд.
Иттилооти таърихй ва тавзедоти илмии мудаккики мазбур пиромуни чугрофиёи таърихии шадрдо ва касаботи атрофии Хучанд низ чолиб ба назар мерасанд, зеро ки бисёре аз ин навъ додадо то кунун барои тадкик ва баррасии таърихи чугрофиёи таърихии вилоёти Фаргона мавриди баррасй карор нагирифтаанд, ба монанди: гузоришдои сайёдони чинй дар мавриди шадри Канд, яъне Кони Бодоми кунунй. Зимни гузориш, сайёди асри 13-и чинй дар бораи шадри Канд чунин менависад:
"Around the city Во-1оп there are everywhere ba-lan gardens; lense the name. The leaves an resemble those of apricot, only they are a little paler. The leaves are like the leaves of the peach tree, but a little narrower and smaller. The blossoms appear in winter, the fruit ripens in summer. Яъне: «Дар атрофи шадри Бо-лон (Бодом-Л. Б.) дама чо богдои анор вучуд доранд. «Мардумаки чашм» (лензе) номи мева аст. Баргдои он шабеди баргдои зардолуанд, вале факат каме кучактаранд. Баргдо шабеди баргдои дарахти олуанд ва аммо каме нафирстару кучактар. Шукуфадои ин дарахт дар (охири) фасли зимистон зодир мешаванд ва мевааш дар тобистон фаро мерасад» (10, 20). Зимни тафсир ва маънй кардани ин иттилооти сайёди чинии карни Х111, мусташрики аврупой Эмили Бретшнейдер саъй мекунад собит намояд, ки сухан дар бораи касабаи Канд (Кони Бодоми имруз-Б. Л.). аст. Вай таъкид меварзад, ки вожаи форсии «бодом» ба лафзи чинй дар шакли «болон» талаффуз мешавад (10, 19, 24, 26, 204).
Ё худ иттилооти сайёдони чинй дар бораи шадрдои Бопуи вилояти Фаргона бисёр чолиб ба назар мерасанд. Аз чумла, дар гузоришдои ондо омадааст:
"I Ba'pu are large water-melons, weighing fifty pounds each. A long-eard (i. e. donkey) can оп1у carry two of them at the same time" (10, 20.) From this place (Talas) 400 li and south-west are cities of the Ku'djan, Ba-pu, K'osan and Ba-lan" (10, 18-19). Яъне:
«Дар Ба'пу харбузае меруяд, ки дар як донааш 50 паунд вазн дорад. Ва як дарозгуше (яъне, хар - Л. Б.) метавонад ду донаи онро дар як замон дамл мекунад. Аз ин макон (яъне, Талас - Б. Л.) ба фосилаи 400 лй дар чануб-гарбй шадрдои Куйчон, Бопу ва Косон ва Бо-лон карор доранд» (10, 18-19) Бидуни шакк, иттилооти фавк ва низ таъликоти мудаккик барои тадкик ва баррасии муносиботи арзии вилоёти Мовароуннадри адди мугул бисёр боадамиятанд.
Яке аз арзишмандтарин иттилоъот, ки дар китоби мазбур пиромуни таърихи тасарруфи Хучанд дар соли 1220 тавассути лашкари мугул оварда шудааст, зикри номи _ як сипадсолорони мугул аст, ки Эмили Бретшнейдер бар сидатии он таъкиди вижае дорад. У аз чумла навиштааст:
"When the Mongol armies invaded Western Aisa in 1220, the valiant Timur Melik defended Khodjand... In the Yuan Shi chap shi, biography of Siet ala-haj one of Chinghiz's generals, who was with the conqueror in Western Asia, the name Khodjend is rendered by Huch'an."(10. Vol. II. P. 54) Яъне:
«Хднгоме, ки артиши мугулон соли 1220 ба Осиёи Гарбй дамла карданд, Темурмалик -докими шадр дифоъ аз Хучанд кард. Дар «Юан Шй чоп шй», ки биографии Сейт ала - Х,ач, ки яке аз сиподсолорони Чингизхон аст, барои тасарруфи шадри Хучанд, ки ба номи Х,уч'ан ёд мешавад, номзад гардид.» (10, 54).
Зимнан, бояд мутазаккир шуд, ки ин иттилоот ва тафсири Эмили Бретшнейдер дар баррасии таърихи тасарруфи Хучанд аз тарафи мугул бисёр бикру дастнахурда ба назар мерасад, чаро ки то кунун, вокеаи забти Хучанд факат бар пояи иттилооти муаррихини форсизабон баррасй мешавад ва дамаи мудаккикин бар ин акида буданд, ки манобеи чинй ва мугулй барои баррасии мавзуи мазбур чандон арзишанд нестанд.
Тавзехоти илмии Эмилия Бретшнейдер дар бораи таърихчаи тасарруфи Хучанд тавассути мугулхо низ барои тахкики историографияи ин вокеаи фочиангез дорои ахамиятанд. Чунончй, мухаккик, навиштааст:
"The Mongols then attacked Khodjend, whose governor, was the valiant Timur-melik. Being constrained to abandon Khodjend, he retired with a thousand men to a castle on an island in the Sihun, where he held uot for a long time. But having lost the greater part of his troops, he was a length forced to flee, and succeed in reaching Khorazm, where he joined Djelal ad-din, the son of Muhammad Shah, from whom he did not separate until the death of that prince"(10, Vol. II, 278). Яъне:
"«Мугулхо сипас ба Хучанд хамла карданд, ки фармондори он Темурмалик буд. Махдуд кардани Хучанд ба рахо кардани у бо хазор нафар ба як калъаи чазираи миёни Сайхун ба муддати тулонй карор гирифт. Аммо бахши бузурге аз нерухои худро аз даст дод. Сипас мачбур ба фирор ва ба Хоразм расид, ки Чдлолуддин писари Мухаммадшох (Хоразмшох) он чо буд ва то замони марги ин шохзода аз у чудо нашуд» (10, Vol. II, 278).
Пушида нест, тамоми иттилооте, ки Эмилия Бретшнейдер перомуни хамлаи мугул ба шахри Хучанд ва корномаи амири он Темурмалик истифода кардааст, мабнй бар пажухишхо ва бардоштхои мусташрикини урупой анчом шуда ва таъкиди у бар ин ки Темурмалик то охирин лахзаи хаёти султон Чдлолуддин аз у чудо нашудааст, баъид нест, бар пояи иштибохи мусташирики аврупой баён шуда бошад (Дар ин бора р. к ба 1, 110-111; 3, 236 - 237).
Дар пажухиши хонум дуктур Эмилия Бретшнейдер иттилооти фаровоне дар робита бо таърих ва чугрофиёи таърихии шахру вилоёти Мовароуннахр ва Туркистони асри мугул мавчуданд, вале накду баррасии он хама берун аз доираи бахси мост. Вале он чй ки бояд дар ин хол гуфта шавад, ин аст, ки тавзехот ва таъликоти илмии Эмилия Бретшнейдер дар робита бо таърих ва чугрофиёи таърихии Хучанд ва шахрхои атрофи он, ки бар асоси додахои манобеи мухталифи чинии асрхои миёна анчом шудаанд, бидуни хеч тардид дар чихати тахкик ва баррасии хамачонибаи таърихи вокеаи тасарруфи Хучанд аз тарафи мугулон бисёр муфиданд.
Китоби «Чингизхон: Фотехи чахон»-и мусташрики Лео де Х,артог, ки нахустин бор соли 1919 дар Лондон ба чоп расида буд, дар тахкик ва баррасии таърихи тасарруфи шахру вилоёти Мовароуннахр, аз чумла, Хучанд бисёр арзишманд аст(25). Бо камоли таассуф ахамияти ин асар то кунун аз тарафи мухаккикин ба шоистагй мавриди накду баррасй карор нагирифтааст. Лео де Хдртог аз зумраи мухаккикинест, ки таваччухи вижае бар чойгохи вокеаи шахри Хучанд ва шахсияти амири он - Темурмалик дода. Чунончй, вай дар фасли хаштуми китоби худ, ки «Туфон аз Шарк» ном дорад, дар бораи тасарруфи Хучанд аз чониби мугул авиштааст:
"Khojend, the capital of Ferghana. The garrison there was not strong. The governor, Temur Melik, escaped with about 1, 000 men to an island in the Syr Darya lying at a great distance from both shores. There he was fairly safe, but eventually had to leave as was running short of food and arms. In the night he and his men left in a number of boats, intending to sail down the Syr Darya. The Mongols pursued him on both banks him of both banks. Near Banakat they had stretched a chain across the river, but Temur Melik managed to cut it. Approaching Jand he found that his pursuers had made better preparations; they had bult a pontoon bridge and erected catapults on the banks. The brave Temur Melik put his tropps ashore on the west bank, left all his baggage, and escaped in the direction of Gurganj. He reached this town accompanied by only a few of his comrades"(25, 104). Яъне:
«Хучанд пойтахти Фаргона аст. Нируи интизомии ин шахр кавй набуд. Фармондори он Темурмалик бо худуди 1000 сарбоз ба як чазираи Сирдарё, ки дар фосилаи зиёде аз хар ду сохил тул кашида буд, карор гирифт. У дар он чо комилан амн буд, аммо дар нихоят мачбур шуд, ба сабаби камбуди газову аслаха, тарки он чазира кунад. Шабонгах, у ва ёронаш бар теъдоде аз койикхо калъаро тарк карда ва бо оби Сирдарё харакат карданд. Мугулхо уро аз хар ду тарафи сохил думбол мекарданд. Дар наздикии шахри Банокат мугулон занчире аз болои оби Сирдарё кашиданд, аммо Темурмалик муваффак бар пора кардани он занчир шуд. Замоне, ки у ба худуди Ч,анд расид, мутаваччех шуд, ки душманон омодагии чиддие алайхи у дида ва пули мутахаррике бар об сохта ва манчикхоро дар сохилхо омодабош карда (мунтазири набарде буданд). Ва аммо Темурмалики шучоъ сипохи худро ба самти гарб пиёда кард ва бору бунаашро тарк намуда ва худ ба чониби Гурганч равон шуд. У ба ин шахр танхо бо хамрохии чанд тан аз ёронаш расид»(25, 104).
Х,амин муаллиф дар чои дигар аз китобаш дубора бар мудорибаи баргашта ва таъкиди мучаддад бар мудим будани чойгоди Темурмалик дар чанги зидди мугул менамояд. Аз чумла. ин ки: "It was only after Temur Malik reached Gurganj that the troops there went into action. In the summer of 1220 the former governor of Khojend attacked Jochi's positions, and even recaptured Yanikant from the Mongols. Differences of opinion in the military command at Gurganj was the reason why the brave Temur Melik, the man managed to imperil Jochi's forces, took no further action" (25, 108).
«Факат замоне, ки Темурмалик ба Гурганч расид, сиподдо дар он дузур доштанд. Тобистони соли 1220 фармондори собики Хучанд ба мавкеъияти Чучй дамла намуд ва датто тавонист Яникентро аз дасти мугул озод намояд. Вучуди ихтилофи назар дар сафи фармондедони низомии Гурганч сабаб шуд, ки барои чй Темурмалики шучоъ, марде, ки тавонист неруи Чучихонро ба хатар бияндозад, икдомоти дигаре анчом надод» (25, 104).
Он гуна, зикраш омад, Лео де Х,артог дар миёни дамаи мудаккикини аврупой, тандо муаллифест, ки мавзуи дифои Хучанд дар баробари дамлаи мугул ва ба вижа дар таъйини чойгоди волои Темурмалик дар таърихи футудоти мугулони барбар таваччуди мушикофонаеро доштааст. Таъкиддои мукарарри ин муаррих бар мадоратдои чангй ва шучоатдои амири Хучанд гуводи ин гуфтадост. Аз назари ин ховаршинос амири Хучанд Темурмалик, бе деч шакк, аз мардони шучоони таърихи он рузгор мебошад, ки бо он дама огодй тавониста дар руёруии сиподи Чучихони «шикастпопазир»-ро бар хатар андохтааст.
Фасли дадум аз китоби фавки Лео де Х,артог «Баъд аз туфон» ном дорад. Дар ин боб, ки онро метавон бахши назариявии асар бархонд, муаллиф ба гунаи махсус таъкиде бар чойгоди волои Темурмалик дар чанги зидди мугул намуда ва аъмоли амири Хучандро ба унвони яке аз шохистарин намунадои шучоати сипадсолорон дар таърихи асрдои миёна муаррифй кардааст. Вай дакикан чунин менависад:
"The ease with which the Khwarazm sultanate was defeated by the Mongols must be ascribed partly to its internal weakness and partly to the superior organization of the Mongol army. The highly disciplined Mongol warriors were not eager for personal fame; they merely carried out their orders to the letter. The Mongol commanders were skilful and obedient instruments of Genghis Khan's wishes. If the situation required it, military units could fight as detached groups or join into one force to deal with rapidy changing circumstances. On the other hand there were commanders in the Kwarazm army, such as Jalal al-Din and Temur Melik, who often performed remarkable exploits through personal bravery. However they seemed to be incapable of managing large forces or rousing in the their multinational army a national resistance to the Mongol onvader"(25, 131). Яъне:
«Садулат, ки султони Хоразм аз тарафи мугулон шикаст хурд, бояд то дудуде ба заъфи дохилии он ва то андозае ба созмони бартари артиши мугул марбут мешавад. Чангчуёни мугул дорои инзиботи мадкаме буданд ва онон барои шудрати шахсй мушток набуданд. Онон сирфан супоришоти худро анчом медоданд. Фармондедони мугул абзори хушнудй ва итоат аз тамоюлоти Чингизхон буданд. Агар шароите лозим бошад, водиддои низомй метавонистанд ба унвони гурудддои чудогона амал намоянд ва ё як ба сифати як нируе барои мукобала бо шароите, ки сареъ тагйир мекунад, мубориза кунанд. Аз суйи дигар, фармондедони артиши Хоразм, монанди Чалолуддин ва Темурмалике буданд, ки аглаб аз тарики шучоати шахсй муковиматдои кобили таваччуде нишон медоданд. Бо ин дол, ондо ба назар намерасид, ки кодир ба рохбарии нирудои бузург бошанд ва ё бо артиши чандмиллиятии худ муковимати миллй алайди мугул созмон дода ва ононро ба хатар андозанд»(25, 131).
Профессор Эдвард Браун, ки худ яке аз эроншиносони мумтози ибтидои карни бист мадсуб мешавад, дар китоби маъруфаш «Таърихи адабиёти форсй» таъкиди вижае бар чойгоди вокеаи тасхири Хучанд тавассути мугул намуда, аз вачд икдомоти Темурмаликро намунаи шохиси токтикй дар чанги зидди мугул медонад ва чунонй, у ба таъкид навишта: "Khujand was gallanly defented by Timur Malik". Яъне: «Хучанд тавассути Темурмалик мавриди дифоъи бикр карор гирифт.» (11, 437).
Мусташрики англис Релф Фокс соли 1936 китоберо тадти унвони «Чингизхон» ба чоп расонд(18) Муаллиф дар бахши панчуми китоби мазбур, ки «Тасарруфи Гарб» ном дорад, таваччуди вижае бар вокеаи Хучанд дода. Ду чидати тасвири вокеаи Хучандро аз ин китоб дар ин сафда бояд зикр кард. Нахуст ин ки, ховаршиноси фавк тавсифи волоеро аз икдоми Темурмалик мекунад. Чунончй, аз назари ин мудаккик Темурмалик «муковимати часуронаву дурахшон»-еро ("a brave and brilliant resistence") алайди мугул аз худ буруз дод. Васфи
корномаи Темурмалик дар ин китоб фавкулодда аст. Дувум ин ки муаллиф ба гунаи хосс таъкид бар ахолии Хучанд, ки мугулон дар интиколи санг истифода кардаанд, намуда ононро «точикон (эрониён)» номидааст(18, 204).
Иттифокан, мавриде, ки дар таълифоти ин мусташрикини аврупой ба чашм мерасад, аз диди фалсафаи таърих барои мо точикон бисёр арзишманд аст. Аммо бокии тасвири вокеа, агарчй бисёр мухтасар мебошад, вале мохиятан такрори гуфтахо муаррихони гузашта аст. Зимнан, матни Р. Фокс дар бораи таърихи тасарруфи Хучанд аз тарафи мугул иштибохотеро хамрох аст, ки аз чумла, ин ки ин муаллиф шахрхои Ч,анд ва Хучандро яке пиндошта (18, 203) ва ба ин хотир аст, ки вокеъоти Ч,андро огози таърихи тасарруфи Хучанд донистааст, албатта, ки иштибохи махзи ин мусташрики инглисй аст. Дувумин иштибохи ин ховаршинос, ки бидуни шакк, нашъа аз иштибохоти муаллифони кабл гирифтааст, таъйиди хидмати Темурмалик ба султон Ч,алолуддин то марги султон аст (18, 204).
Дигар аз мусташрики маъруфи фаронсавй Рене Груссе дар китоби худ «Имперотурихои сахронавард» таваччухи вижае бар тасвир ва тафсири ходисаи Хучанд дода ва низ тавсифхое аз шеваи муковимат ва размхои Темурмалик алайхи сипохи мугулони биёбонгард ба амал оварда, аз чумла, бар он дорад, ки амири Хучанд «Темурмалик сипахсолори нируманд баъд аз дифои шучоонаи худ» («the energetic ^mur-Malik, succeeded after a courageous defence») мачбур шудааст калъаро тарк намояд(18, 203).
Барои ин мухаккик баррасии сабабхои шикасти лашкари хоразмшохиён дар баробари мугул бисёр мухим аст. Зимни тахкики ин мавзуъ, таъкиди у бар кахрамонии Темурмалик дар чанги зидди мугул, чолиб ба назар мерасад. Чунончй, Рене Груссе бар пояи навиштахои академик В. В. Бартолд, талошхои Темурмаликро дар чанги зидди мугул шохистарин намунаи диловарихои фардй дар баробари вахдат ва инзиботи сахти сипохи чингизиён медонад. Аз чумла, у ба ин нукта таъкид варзида ва менависад: «Bartold points out in this connection that more acts of individual heroism, more paladin fogures. are found in this war among the Muslims than among the Mongols, but that the latter alone had the organization, unity of command, and discipline by which vicrories are won» (19, 238). Аз навиштахои муаллиф ошкор аст, вай аъмоли кахрамонихои фардиро, яке аз вижагихои тактикии сипохи хоразмшохиён медонад.
Дар китоби ховаршинос Петер Брент (P. Brent) «Имперотурии мугул. Чингизхон: пирузй ва мероси у»(9) низ мавзуи таърихи тасарруфи Хучанд ва чойгохи Темурмалик ба гунаи бисёр возех зикр шудааст. Чунончй, у навиштааст:
"In Khojend, Juchi stretched a causeway the the Timur Melik still held out. Timur fought back with catapult and boat-borne sallies, then fled down the river. The Mongols had laid a chain across the stream, but the desperate flotilla rode over it, broke through it, escaped. Soon Timur Melik was speeding southwards to join Jelal u-Din and the army he was raising" (9, 64). Агарчй, навиштаи П. Брент бисёр мухтасар аст, вале лутфи таваччухи у бар чойгохи вокеаи Хучанд нисбат ба хаводиси дигар, ки дар китоби мазбур тасвиру тавсиф шудаанд, бештар аст. Барои мисол, хикояти забти шахрхои Бухоро ва Самарканд аз тарафи мугул як чумлаи беш нест.(9, 64).
Дар дахаи навадуми карни гузашта силсилаи тахкикоти арзишманди донишмандони аврупой ва амрикой дар замини заминаи таърихи имперотурии мугулхо ба нашр расиданд. Ба унвони мисол, метавон ба тахкикоти боэътибори мусташрики амрикой Давид Николле ишора кард(40, 24). Вай дар бахше, ки марбут ба истилои каламрави Хоразмшохон аз тарафи мугулони сахронавард, ба гунаи махсус таъкид бар чойгохи волои Темурмалик ва тавоноии у дар чанги зидди сипахсолорони чингизй мекунад (40, 24). Нигориши у дар бораи ходисаи Хучанд (аз огоз то набардхои вай дар биёбони ^изилкум) бисёр муъчаз аст ва такрибан аз он чй ки дар китобхои маъруф омадааст, фарк намекунад. Вале он чй, хойизи таваччух аз дидгохи Давид Николле ин аст, ки аз назари у Темурмалик сипахсолори турк мебошад(40, 24).
Ин ки Давид Николле дар баёни таърихи истилои каламрави Хоразмшохон беш аз чахор сафхаро шомил аст(40, 22-27) бахши махсусеро тахассус бар накли ходисаи Хучанд додааст, худ аз чойгохи ин вокеа дар силсилаи таърихи юришхои Чингизхон дорад.
Соли 1993 китоби муаррих ва ховаршиноси амрикой Р. Маршалл «Туфон аз Шарк: Аз Чинигизхон то ^убилойхон» нашр гардид. Ин тахкикест дар заминаи ташкили импературии мугулхо дар карни XIII. Баёни таърихи истилои Мовароуннахр ва Хуросон аз тарафи мугул бисёр муъчаз омада, вале бо ин вучуд муаллифи китоби мазбур назари хоссе бар вокеаи Хучанд дорад. Таъкиди у бар шучоати Темурмалик оханги таъриф гирифта ва аз чумла у навиштааст:
"Meanwhile Jochind's forse roamed up and down the Syr Darya with orders to attack the Khwarazm Shah's strongholds Khojend, and to harry their defences before also crossing the river"(36, 53). Аз навиштаи ин пажухишгар васфи тавонмандии мудофеини хучандй ба вузух кобили дарк аст.
Тахкики дигари дахаи навад китоби чомеи Бенсон Дуглас «Шаш имперотур: Тачовузи мугул дар карни сездах» аст, ки тавассути интишороти донишгохи Мичеган ба чоп расид(44). Дар ин асари чомеъ вокеаи забти Хучанд аз тарафи мугул махсус зикр шуда ва аз чумла ин ховаршинос чунин навиштаааст:
"Once they had crossed the Syr, their forces were probably the ones that proceeded further up the valley and attacked the neighboring city of Khojend, whose king was called Timur Malik. King Timur is rnown to have abandoned his city foght his way down the valley on boats»(44, 83). Пурвозех аст, Бенсон Дуглас амири Хучандро аз кордонтарин сипахсолорони давлати Хоразмшохиён медонад.
Дар гузориши тахлилии ховаршиноси инглисй Ават Соукек «Таърихи Осиёи Дарунй», ки соли 2000 аз тарафи интишороти донишгохи Кембрич мунташир гардид, зимни муаррифии чойгохи устод Садриддин Айнй дар такдири точикон таъкиде хам аз чойгохи волои вокеаи Хучанд ва Темурмалик дар таърихи миллати точик карда ва аз чумла, дар хусуси ахамияти ин ходисаи таърихй чунин нигоштааст: «Ev en more intriguing is Ayni's study of an episode from the time of the Mongol invasion. Timur-Malik, governor of Khujand, put up a heroic though ultimately vain resistance to Mongol detachments sent by Genghis Khan's sons Chaghatay and Ogedey. Ayni's Qahramoni khalqi Tojik Temurmalik ("Timur-Malik, hero of the Tajik people") also appeared during the war years, and symbolized, according to Soviet and satellite literary historians, "the hatred the author felt for the invaders of his homeland. (i. e. for the Germans invading Russia)»(45, 245). Чунон ки дида мешавад, ин нависанда таъкиди вижае бар ахамияти асари устод Айнй дар чихати таквияти эхсоси механпарастии миллати точик дар замони хамлаи фашистони Олмон ба Шуравии собик (соли 1941) доштааст, ки чунин дидгохи як нафар аз нависанда ва ховаршиноси урупой ишорае гайри мустаким бар ахамияти таърихии дифои хучандиён дар баробари хамлаи мугулони барбар дорад.
Вокеаи Хучанд ва муборизаи хучандиён алайхи сипохи мугул дар таълифоти куллии мухаккикине чун: Ч. А. Бойл (J. А.Воук), П. Бюелл (P. Buell), Т. Яквиес (T. Jaques)^. Шоволтер (D. Showalter), С. Х,арт (S. Hart), Р. Ашбй (R. Ashby), Л. Чамберс (L. Chambers), С. Д. Синор (S. D. Sinor), Л. Х,амбис (L. Hambis), С. А. Хаккй (S. A. H. Haqqi),4. Колбас (J. Kolbas), Л. Комарофф (L. Komaroff), Г. Лейн (G. Lane ), К. Леймс (C. Lames), X,. Д. Мартин (H: D. Martin), Ф. Макензи (Franklin Mackenzie), М. Чон (M. John), Р. Роукс (P. Roux), Ч. Ч. Саундерс (J. J. Saunders), С. Шмук (S. Schmuck), С. Стеварт (S. Stewart), Э. Хилдингер (E. Hildinger), 4. М. Виферфорд (J. M. Weatherford) ва дигарон гохе ба гунаи мустаким ва гохе хам ба гунаи гайримустаким зикр шудаанд. Албатта, накд ва баррасии таълифоти донишмандони фавк дар робита бо мавзуи мавриди назар аз ахамияти илмие бархурдор метавонад бошад, вале умедворем дер ё зуд ин мавзуъ низ чазби таваччухи пажухишгарону мунаккидон карор хохад гирифт.
Мавзуи таърихи тасарруфи Хучанд тавассути мугулон ва дифои кахрамононаи хучандиён дар баробари сипохи истилогар ба унвони яке аз мухимтарин бахши таърихи футухоти Чингизхон дар маъруфтарин донишномахои илмй ва тахассусй, ки дар кишвархои урупой нашр шудаанд, аз тарафи эроншиносони урупой нигошта шудаанд. Голибан баёни ин ходисаи мухими таърихй дар донишномахо бисёр муъчаз, вале аз назари усули илмй судманданд. Чунончй муаллифи мадхали «Хучанд» дар Донишномаи Иранико К. Хитчинс (K. Hitchins) пиромуни Хучанди асри мугул ин гуна навиштааст:
«The Mongols under Cengiz Khan (d. 1227) captured Khujand in 1220 after valiant resistance by its inhabitants led by Timur Malek» (26, 627; 27).
Аз диди мутахассисин ва коршиносони таърихи набардхо чангхои зидди мугули хучандиён зери фармондехии Темурмалик дар таърихи размхои дарёй ба навъи худ беназир аст. Чунончй, муаллифи «Донишномаи Набардхо» Д. Эгеннбергер (D. Eggenberger)дар бораи набарди маъруфи хучандиён чунин навиштааст:
«Juji... receiving 5, 000 additional men from his father, he moved doun to the Khojend (Leninabad). A Mongol attack drove out the garrison, which was commanded by a Turkish lienteant of the shah named Timur Malik. But the stubborn Malik held up the Mongol advance for
another month from an island position in the river. When his position was finally overrun, he alone managed to escape with his life. Juji then pressed on southward toward Samarkаnd» (16, 219).
Яъне: «Ч,учй... 5 000 сипохи кумакй аз падари худ гирифт ва баъд ба чониби Хучанд равон шуд. Мугул хамла намуд ва бар нируи низомии калъа сипахсолори туркии шох ба исми Темурмалик фармонвар буд. Аммо Малик алайхи мугул муковимати хушунатбор нишон дод ва пас аз як мох дар чазираи рудхона карор гирифт. Х,ангоме, ки мавкеяти у дар тангно карор гирифт, (у) тавонист зиндагиашро начот бахшад. Ч,учй сипас ба самти чануб, ба суйи Самарканд фишор овард» (16, 219).
Ин мухаккик ба хубй дарк мекунад, ки Темурмалик чанговари механпараст ва пойдориаш дар баробари сипохи душман ба унвони рамзи диловарист.
Муаллифи мадхали «Хучанд. Соли 1220. Футухоти Чингизхон» Тони Яквес (Tony Jaques) дар донишномаи маъруф «Фарханги набардхо ва мухосирахо» пиромуни вокеъаи Хучанд ва амири шучоъи он Темурмалик ин гуна навиштааст: «Khojend. 1220. Conquests of Genghis Khan. «When the Mongol Genghis Khan launched his western offensive against the Khwarezmian Empire, he besieged Otrar, on the Syr Darya, then sent a smaller force upstream against Khojend (Khudjand in Tajikistan), held for Muhammad II of Khwarezm by General Timur Malik. With drawing to the citadel on a mid-river island, Timur Malik led a brilliant defence then escaped as the fortress fell» (15, 527). Яъне:
«Хднгоме ки Чингизхони мугул футухоти гарбии худро дар баробари имперотурии хоразмй огоз намуд, (аввал) Утрорро дар (канори) Сирдарё мухосира кард ва сипас нируи кучактареро барои забти Хучанд (Хучанд дар Точикистон) равон сохт, ки сипахсолори Темурмалик (дар он) аз номи Мухаммади II Хоразмшох фармонравой мекард. Темурмалик дар чазираи миёни руд карор гирифт ва дифоъи дурахшонеро хидоят кард ва пас аз он, ки калъа уфтод, фирор намуд» (15, 527).
Васфи махорати сипахсолории Темурмалик дар ин навиштахои мутахассиси таърихи набардхо низ ошкору возех аст. Муаллиф аз корномаи волии Хучанд дар вачд аст ва у ин вокеаро ба унвони яке аз арзишмандтарин мудофиахо дар таърихи башар муаррифй намудааст. Аммо ягона эроде, ки аз тафсири эшон метавон гирифт ин аст, ки у шахри Утрорро дар канори руди Сирдарё медонад, ки мусалламан иштибохи махз аст. Ин дар холе аст, ки харобахои шахри кухани Утрор дар канори руди Арис (наздик ба дехаи Талапти, дар фосилаи 57 км. чанубии шахри Туркистони Ч,умхурии ^азокистон карор дорад).
Таърихи дифои Хучанд дар баробари хамлаи мугул ва корномаи волии он Темурмалик дар донишномахои дигаре, ки тахассус бар таърихи набардхо доранд, зикр гардида ва аз назари мухтаво хамаи онон такрибан такрори мазмуни мадхалхои фавк мебошанд. Аз ин ру, дар ин навиштор аз накд ва баррасии матолиби мавчуд дар донишномахои дигар пархез намуда шуд.
Натицагирй. Накд ва баррасии тахассусии тахкикот ва таълифоти муаррихин ва донишмандони аврупой дар робита бо таърихи дифои Хучанд дар баробари хамлаи мугулон дар солхои 1219-1220 ва диловарихои Темурмалик бар он дорад, ки донишмандони аврупой хеч гох касди тахкики амик ва доманадори академикй пиромуни мавзуи мавриди назар надоштаанд. Вале бо вучуди адами тахкики комилан тахассусй, дидгоххои илмии донишмандони аврупой дар бораи мавзуъи мавриди назар, аз диди илми историография, бар хилофи бардоштхои муаррихин ва пажухишгарони шуравй, русй ва низ бархе аз таърихнависони ватанй бисёр чолиб метавонанд бошад.
Бар пояи он чй, дар ин навиштор омад, наметавон гуфт таълифоти мусташрикони аврупой дар робита бо таърихи тасарруфи Хучанд тавассути мугул дорои факат ва факат ахамияти историографианд. Ин бардошти муаррихони ватанй аз таълифоти муаррихон ва коршиносони хоричй ба кулл иштибох аст. Бидуни шакк, ироаи дидгоххои илмии бархе аз донишмандони аврупой нисбат ба мавзуи мавриди баррасй барои дарки амики чойгохи дифои Хучанд ва чонфидоихои хучандиён дар баробари госибони мугул бисёр муфиданд ва бояд ба пажухишхо ва мушохидоти илми урупоиён дар бахши таърихи дифои Хучанд дар баробари мугул ба шоистагй арчгузорй кард.
Мухимтарин вижагихои дидгохи илмии донишмандони аврупоиро дар мавриди дифои Хучанд ва Темурмалик ба гунаи зайл метавон таъйину ташхис намуд:
1. Тахлилхо ва дидгоххои вежаи донишмандони аврупой дар робита бо мавзуи мавриди назар, голибан дар пайвастагй бо таърихи футухоти Чингизхон ба сарзамини точикон (тозикон) ироа шуда ва бархе аз пажухишхо ва мушохидоти аврупоиён дорои иттилооти фавкулодда мухими илмй пиромуни чугрофиёи таърихии Хучанди асри мугул (чунончй:
додахои таърихй рочеъ ба Рудхонаи Хучанд будани Сирдарё, иттилооти марбут ба муносиботи арзй, кишоварзй, тичорат ва г.) мебошанд, ки бо камоли таассуф ин навъ аз иттилоот то кунун аз тарафи мухаккикини ватанй ба гунаи лозим мавриди бахрабардорй нашудаанд.
2. Дигар аз мухимтарин вижагии дидгоххои донишмандони урупой дар бораи дифои Хучанд аз назари созмондихй ва усули санъати чанг дар навъи худ бикр донистани ин ходиса аст. Чунончй, аглаби мутахассисони санъати чанг ташкил ва созмондихии дифои калъа, сохта шудани садди мухкам дар оби Хучанд, истифодаи киштихои бузурги чангй ва завракхои зиёди маъмулиро бисёр боахамият ва хатто дар таърихи размхои дарёй беназир донистаанд. Ин дидгох, аз як су ошкор месозад, ки накшахои сипахсолорони мугул ва ба хусус Чучихон дар чихати шикасти Темурмалик ё ба банд гирифтани у аз тадобири бисёр чиддй ва токтики мухим дар санъати низомии чанговарони сахронавард махсуб меёбад ва аз суйи дигар, ин амр ишораи гайримустакдм бар махорати чангии амири Хучанд мекунад, ки икдом оташ бе шакк, бо камоли кордонй сурат пазируфта ва катъан дар таърихи истилои Чингизхон дастнахурда мебошад.
3. Дигар аз вижагии дидгохи донишмандони урупой дар бораи шахсияти Темурмалик зохир шуда ва аз назари мухаккикини урупой амири Хучанд шоистатарин ва дар айни замон воридтарин сипахсолори асри мугул аст. Васфи махорат ва кордонии фармондори Хучанд чй мустаким ва чй гайри мустаким, такрибан дар хамаи навиштахои донишмандони урупой, ки дар ин сафохот мавриди накд карор гирифтанд, ба вузух кобили мушохидаанд.
4. Вижагии дигари дидгохи донишмандони аврупой дар бораи Темурмалик аз диди насаб турк муаррифй шудани ин амир ва точик (тозик) будани сокинони шахри Хучанд мебошад. Албатта, бояд дар назар дошт, ки хеч як аз пажухишгарони аврупой барои дурустии дидгохи худ дар бораи турк будани Темурмалик далелеро матрах накардаанд ва бахси ин мавзуъ худ масъали чудост.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бойматов, Л. Д. Аз Темурмалик чй медонем?/Л.Д.Бойматов - Душанбе, 2006, - 142 с.
2. Бойматов, Л. Накде бар китоби «Таърихи халки точик»/Л.Бойматов // Номаи донишгох. Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй, 2015.- № 3 (44).- С. 271 - 277.
3. Бойматов, Л. Д. Завоевание Худжанда монголами/Л.Д.Бойматов // Иран-наме, 2015.- № 3-4 (3536).- С. 201-247.
4. Бойматов, Л. Чойгохи Темурмалик дар ватани Шекспир/Л.Бойматов // Номаи Донишгох. Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2015.- № 4 (45). - С. 216 - 223.
5. Де, Оссон К. История монголов от Чингизхана до Тамерлана. Пер. и предисл. Н. Кузьмина. Ч.
1/Де.К.Оссон. - Иркутск, 1937.
6. Турсунов, Н. Хафтхони Темурмалик Тадкдкдти илмй/Н.Турсунов. - Хучанд.- 2003.
7. Шпуллер Б. Таърихи мугул дар Эрон/Б.Шпуллер. - Техрон, 1951.
8. Воу1е, J. A. The History of the World-conqueror. By Ala-ad-Din, Ata - Malik Juvaini. Trans. from the text of Murza Muhammad Qazwini by J. A. Boyle. Vol. 1 - 2. - Manchester, 1958.
9. Brent, P. The Mongol Empire. Genghis Khan: His Triumph and his Legacy. Wiedenfeld snd Nicolson/ P.Brent.- London, 1976. - 264 p.
10. Bretschneider, Emilii. Mediœval Researches: From Eastern Asiatic Sources Fragments Towards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia. 13 th to the 17th Century. Vol. I./ E.Bretschneider.- London, 1910. - 334 p.
11. Browne, E. A. Literary History of Persia. Vol. 2 /E.A.Browne.- London, 1906.- P. 437.
12. Buell, Paul. Early Mongol expansion in Western Siberia and Turkestan (1207-1219)/ P.Buell// Central Asiatic Journal 36 (1992): 1-32.
13. The Cambridge History of Early Inner Asia. By Denis Sinor. - Cambridge. 1990.
14. Chambers, L. Gengis - Khan/ L.Chambers, London. -1999.
15. Dictionary of Battles and Sieges. Dictionary of Battles and Sieges: A Guide to 8, 500 Battles from Antiquity through the Twenty-first Century. Volumes 1-3. Tony Jaques. Foreword by Dennis Showalter. Greenwood Press. - London, 2007, Vol. II. - P 527.
16. Eggenberger, David. (An Encyclopedia of Battles: Accounts of Over 1,560 Battles from 1479 B.C. to the Present (Dover Military History, Weapons, Armor)/ D.Eggenberger, Paperback - September 1, 1985. - New York, 1967, 1985 (2012), - Р. 219.
17. Encyclopedia of Warfare Hardcover. By Dennis Showalter (Foreword), Stephen Hart (Contributor), Ralph Ashby (Contributor). Amber Books. -London, 2013.
18. Fox, R. Gengis - Khan/ R.Fox, - London, 1936.
19. Grousset. Rene. The Empire of the Stepps. A History Central Asia. Transl. from the French by Naomi Walford. Rutgers University Press/ R.Grousset. -New Brunswick, New Jersey, 1970.
20. Hambis, L. Gengis - Khan/ L.Hambis. - Paris, 1973.
21. The Harper Encyclopedia of Military Biography Hardcover by Trevor N. Dupuy (Author), Curt Johnson (Author), David L. Bongard (Author). Book Sales. - London. 2000.
22. The Harper Encyclopedia of Military History: From 3500 BC to the Present Hardcover. R. Ernest Dupuy (Author), Ernest R. Dupuy (Author), Trevor N. Dupuy Author). - Publisher: Harper Resource. - 1993.
23. The Harper Encyclopedia of Military Biography Hardcover by Trevor N. Dupuy (Author), Curt Johnson (Author), David L. Bongard (Author). Book Sales. 2000.
24. Haqqi S. A. H. Chingiz-khan: The Life and Legacy of an Empire-Builder. Primus Books. New Delhi, 2013.
25. De Hartog L. Gengis-Khan Conqueror of the World. I. B. Tauris & Co. Ltd. London, 1989. Originally published in 1919 under the title: Djenghis Khan's Werelds Grootste Veroveraar. By Elsevier. - London, 1979. (2005).
26. Hitchins, Keith. Khujand/ K.Hitchins // Encycopedia of Iranica. Vol. XIV, Fasc. 6. New York, 2008 (2012). Р. 627-629. April 20, 2009.
27. Hitchins, Keith. Khujand/ K.Hitchins// Encycopedia of Iranica. http://www.iranicaonline.org. (Originally Published: March 20, 2009).
28. Howorth, H. History of Mongols/ H.Howorth - London, 1876-1927.
29. Kolbas, J. The Mongols in Iran/ J.Kolbas// Chingis-Khan to Uljaytu 1220-1309. London and New York. 2006.
30. Komaroff, L. Beyond the Legacy of Chingis-Khan/ L.Komaroff. - Leiden, 2006.
31. Lames, Chambes. Chengis Khan. Sutton Publishing/ Ch.Lames// Мичиганский университет. 1999. (2012).
32. Lane, G. Chingis-Khan and Mongol Rule/ G.Lane. -Westport and London, 2004.
33. Lane, G. Daily Life in the Mongol Empire/ G.Lane.-Westport and London, 2006.
34. Leo de, Hartog. Genghis Khan: Conqueror of the World. I.B. Tauris & Co.Ltd.London, 1989.-230 p.
35. The Life and times of the Mongol conqueror Genghis Khan, 1155-1227. Edited by William W. Fitzhugh, Morris Rossabi, William Honeychurch. Mongolian Preservation Foundation; [Washington, D.C.]: Arctic Studies Center, Smithsonian Institution; [Seattle]: Distributed by University of Washington Press, 2009.
36. Marshall, R. Strom from the East/ R.Marshall// From Chingis-Khan to Khubilai Khan. - London, 1993.
37. Martin, H. D. The Rise of Gengis - Khan and his conquests/ H.D.Martin// Baltimore, 1950.
38. The Mongols in History. 1971.
39. The Mongols in Iran. Chingiz Khan to Uljaytu 1220-1309. By Judith G. Kolbas. - London, 2008.
40. Nicolle, D. The Mongol warlords: Genghis Kahan, Kubilai Khan, Hulagu, Tamerlane. Firebird Books/ D.Nicolle. - New York, 1990, р. 24.
41. The Ocean and the Steppe: The Life and times of the Mongol conqueror Genghis Khan, 1155-1227. By Franklin Mackenzie (Author). Vantage Press. - N-Y., 1963.
42. Roux, J. P. Chingis-Khan and Mongol Empire/ J. P.Roux.- L., 2003.
43. Saunders, John Joseph. The History of the Mongol Conquests/ J.J.Saunders.- L., 1971.
44. Six emperors: Mongolian aggression in the thirteenth century Unknown Binding. By Douglas S Benson (Author). 1995 (2006).
45. Soucek, Avat. A History of Inner Asia/ A Soucek// Cambridge University Press. - Canbridge, 2000. -385 p.
46. Schmuck, Stephan. Jenkinson Anthony/ S.Schmuck // Encyclopedia of Iranica. Vol. XIV, Fasc. 6. New York, 2008 (2012). Р. 627-629.
47. Stewart, Stanley. In the Empire of Genghis Khan: A Journey among Nomads/ S.Stewart. Guilford, CT: Lyons Press, 2002.
48. Studies in Medieval Inner Asia. By Denis Sinor. - Cambridge.
49. Timur Malik: Hero of Khojend. SirGuillaume.com sirguillaume.com/wp.../ Timur_Malik_Poem.pdf.
50. Warriors of the Steppe: A Military History of Central Asia, 500 B.C. to A. D. 1700 Paperback. By Erik Hildinger (Author). Da Capo Press. 1997 (2001, 2009).
51. Weatherford, Jack McIver. Genghis Khan and the Making of the Modern World/ J.M.Weatherford.-New York, NY: Crown, 2004.
REFERENCES:
1. Boymatov, L.D. What Do you Know about Temurmalik? - Dushanbe, 2006. - 142 p.
2. Бойматов Л. Накде бар китоби «Таърихи халки точик». // Номаи донишгох. Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй: Таърих. Филология. Педагогика. 2015, № 3 (44), С. 271 - 277. Boymatov, L. D. Review to the Book "History of the Tajik People"/L.D.Boymatov//Scientific Note. Series of Humanities and Social Sciences: History. Philology. Pedagogy. 2015, - #3 (44), - P. 271 -277.
3. Бойматов Л. Д. Завоевание Худжанда монголами. // Иран-наме, 2015, № 3-4 (35-36), С. 201-247. Boymatov, L.D. Conquest Khujands by Mongolians/L.D. Boymatov//Iran-Name, 2015, - #3(44). - P. 201 - 247.
4. Бойматов Л. Чойгохи Темурмалик дар ватани Шекспир. // Номаи Донишгох, 2015, № 4 (45), С. 216 - 223. Boymatov, L. Temurmalik's Status in Shakespeare's Homeland/L.D.Boymatov.// Scientific Notes, 2015. - #4(45). - P. 216 - 223.
5. Де Оссон К. История монголов от Чингизхана до Тамерлана. Пер. и предисл. Н. Кузьмина. Ч. 1. - Иркутск, 1937. De Osson K. The History of Mongols from Chinghizkhan to Temurlang. Revised and enlarged by N.Kuzmin. - Part 1. - Irkutsk, 1937.
6. Турсунов Н. Хдфтхони Темурмалик. Тадкикоти илмй. - Хучанд, 2003. Tursunov, N. Seven-Khans of Temurmalik/N.Tursunov. Research works. - Khujand, 2003.
7. Шпуллер Б. Таърихи мугул дар Эрон. - Техрон, 1951. Shpuller B. The History of Mongols in Iran/B.Shpuller. - Tehran, 1951.
8. Воук J. A. The History of the World-Conqueror. Translated by Ala-ad-Din, Ata - Malik Juvaini. from the text of Murza Muhammad Qazwini by J. A. Boyle. Vol. 1 - 2. - Manchester, 1958.
9. Brent P. The Mongol Empire. Genghis Khan: His Triumph and Legacy. Wiedenfeld and Nicolson.-London, 1976. - 264 pp.
10. Bretschneider, Emilii. Mediœval Researches: From Eastern Asiatic Sources Fragments Towards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia. 13th to the 17th Century. Vol. I. London, 1910. - 334 pp.
11. Browne E. A. Literary History of Persia. Vol. 2. London, 1906. P. 437.
12. Buell Paul. Early Mongol Expansion in Western Siberia and Turkestan (1207-1219). // Central Asiatic Journal 36 (1992): 1-32.
13. The Cambridge History of Early Inner Asia. By Denis Sinor. - Cambridge. 1990.
14. Chambers L. Gengis - Khan. London. 1999.
15. Dictionary of Battles and Sieges. Dictionary of Battles and Sieges: A Guide to 8, 500 Battles from Antiquity through the twenty-first Century. Volumes 1-3. Tony Jaques. Foreword by Dennis Showalter. Greenwood Press. - London, 2007, Vol. II. - P 527.
16. Eggenberger David. (An Encyclopedia of Battles: Accounts of Over 1,560 Battles from 1479 B.C. to the Present (Dover Military History, Weapons, Armor). Paperback - September 1, 1985. - New York, 1967, 1985 (2012), - Р. 219.
17. Encyclopedia of Warfare Hardcover. By Dennis Showalter (Foreword), Stephen Hart (Contributor), Ralph Ashby (Contributor). Amber Books. -London, 2013.
18. Fox R. Gengis - Khan. - London, 1936.
19. Grousset Rene. The Empire of the Steppes. A History of Central Asia. Transl. from the French by Naomi Walford. Rutgers University Press. New Brunswick, New Jersey, 1970.
20.Hambis L. Gengis - Khan. - Paris, 1973.
21. The Harper Encyclopedia of Military Biography Hardcover by Trevor N. Dupuy (Author), Curt Johnson (Author), David L. Bongard (Author). Book Sales. - London. 2000.
22. The Harper Encyclopedia of Military History: From 3500 BC to the Present Hardcover. R. Ernest Dupuy (Author), Ernest R. Dupuy (Author), Trevor N. Dupuy Author). - Publisher: Harper Resource. - 1993.
23. The Harper Encyclopedia of Military Biography Hardcover by Trevor N. Dupuy (Author), Curt Johnson (Author), David L. Bongard (Author). Book Sales. 2000.
24. Haqqi S. A. H. Chingiz-Khan: The Life and Legacy of an Empire-Builder. Primus Books. New Delhi, 2013.
25. De Hartog L. Gengis-Khan, Conqueror of the World. I. B. Tauris & Co. Ltd. London, 1989. Originally published in 1919 under the title: Djenghis Khan's Werelds Grootste Veroveraar. By Elsevier. - London, 1979. (2005).
26. Hitchins Keith. Khujand. // Encycopedia of Iranica. Vol. XIV, Fasc. 6. New York, 2008 (2012). pp. 627-629. April 20, 2009.
27. Hitchins Keith. Khujand. // Encycopedia of Iranica. http://www.iranicaonline.org. (Originally Published: March 20, 2009).
28. Howorth H. History of Mongols. - London, 1876-1927.
29. Kolbas J. The Mongols in Iran. Chingis-Khan to Uljaytu 1220-1309. London and New York. 2006.
30. Komaroff L. Beyond the Legacy of Chingis-Khan. - Leiden, 2006.
31. Lames Chambes. Chengis Khan. Sutton Publishing. Michigan University. 1999. (2012).
32. Lane G. Chingis-Khan and Mongol Rule. -Westport and London, 2004.
33. Lane G. Daily Life in the Mongol Empire.-Westport and London, 2006.
34. Leo de Hartog. Genghis Khan: Conqueror of the World. I. B. Tauris & Co. Ltd. London, 1989. -230 pp.
35. The Life and Times of the Mongol Conqueror Genghis Khan, 1155-1227. Edited by William W. Fitzhugh, Morris Rossabi, William Honeychurch. Mongolian Preservation Foundation; [Washington, D.C.]: Arctic Studies Center, Smithsonian Institution; [Seattle]: Distributed by University of Washington Press, 2009.
36. Marshall R. Strom from the East. From Chingis-Khan to Khubilai Khan. - London, 1993.
37. Martin H. D. The Rise of Gengis - Khan and his Conquests. Baltimore, 1950.
38. The Mongols in History. 1971.
39. The Mongols in Iran. Chingiz Khan to Uljaytu 1220-1309. By Judith G. Kolbas. - London, 2008.
40. Nicolle D. The Mongol Warlords: Genghis Kahan, Kubilai Khan, Hulagu, Tamerlane. Firebird Books. - New York, 1990, р. 24.
41. The Ocean and the Steppe: The Life and Times of the Mongol Conqueror Genghis Khan, 11551227. By Franklin Mackenzie (author). Vantage Press. - N-Y., 1963.
42. Roux J. P. Chingis-Khan and Mongol Empire. L., 2003.
43. Saunders, John Joseph. The History of the Mongol Conquests. L., 1971.
44. Six emperors: Mongolian aggression in the thirteenth century Unknown Binding. By Douglas S Benson (author). 1995 (2006).
45. Soucek Avat. A History of Inner Asia. Cambridge University Press. Cambridge, 2000, - 385 p.
46. Schmuck Stephan. Jenkinson Anthony. // Encyclopedia of Iranica. Vol. XIV, Fasc. 6. New York, 2008 (2012). pp. 627-629.
47. Stewart, Stanley. In the Empire of
48. Genghis Khan: A Journey among Nomads. Guilford, CT: Lyons Press, 2002.
49. Studies in Medieval Inner Asia. By Denis Sinor. - Cambridge.
50. Timur Malik: Hero of Khojend. SirGuillaume.com sirguillaume.com/wp.../ Timur_Malik_Poem.pdf.
51. Warriors of the Steppe: A Military History of Central Asia, 500 B.C. to A. D. 1700 Paperback. By Erik Hildinger (Author). Da Capo Press. 1997 (2001, 2009).
52. Weatherford, Jack McIver. Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York, NY: Crown, 2004.
Темурмалик ва дифои Хуцанд аз дидго^и ховаршиносони Fарб
Вожа^ои калиди: Темурмалик, таърихи Хуцанд, таърихи асри мугули Хуцанд, таърихи Хоразмшоуиён, шарцшиносии Гарб, ховаршиноси дар Гарб
Нацду баррасии тауцицоти донишмандони аврупои дар бораи дифои Хуцанд ва цойгоуи Темурмалик, бидуни шакк аз ниёзуои илм аст. Дар ин навиштор муаллиф саъй дорад, нишон бидиуад, ки муаррихин ва ховаршиносони замони шурави ва низ пажууишгарони муъосири милли аз интщоди таълифоти таърихии ховаршиносони аврупои дар заминаи таърихи тасарруфи Хуцанд аз тарафи мугул ва таъйини шахсият ва цойгоуи амири он, яъне Темурмалик ба гунае гафлат варзидаанд.
Таулил, нацд ва баррасии тахассусии тауцицот ва таълифоти муаррихон ва донишмандони аврупои дар робита бо таърихи дифои Хуцанд дар баробари уамлаи мугулон дар солуои 12191220 ва диловарщои Темурмалик бар он доранд, ки донишмандони аврупои агарчи, уеч гоу цасди тауцици амиц ва доманадори академи пиромуни мавзуи мавриди назар надоштаанд, вале бо ин вуцуд дидгоууои онон дар бораи мавзуи мавриди назар, аз диди илми историография, бар хилофи бардоштуои муаррихин ва пажууишгарони замони шурави, руси ва низ бархе аз таърихнависони ватани бисёр арзишманд метавонанд бошад.
Тимурмалик и оборона Худжанда в западноевропейской ориенталистике
Ключевые слова: Тимурмалик, история Худжанда, история монгольского периода Худжанда; история, Хорезмшахов, западноевропейская ориенталистика, западное увропейское востоковедение.
В статье анализируются достижения западноевропейской историографии о Тимур Малике и Худжандской обороне (1219-1220 гг.). Западноевропейская историческая наука о Тимур Малике
уже не раз становилась предметом специального рассмотрения отечественных историков, которые в общих чертах выяснили: кто и что писал по этой теме. Однако расставленные акценты, недостаточно выясненные методологические подходы порой затрудняют понимание исторического и историографического процесса. Автор пытается конкретизировать представления о достижениях западноевропейская историков-востоковедов XIX - нач. XXI вв.
Автор стремится показать, что в западноевропейской востоковедческой науке XIX-нач. XXI вв. были достигнуты определенные успехи в изучении завоевания Xуджанда монголами. Одной из отличительных черт западноевропейской ориенталисктики является ее полемичность.
Другая особенность западноевропейской востоковедческой науки завключается в том, что в ней замтена добросовестность востоковедов к существующим источникам и трудам по теме. Можно констатировать, что пободное отношение западноевропейских ученых привело к тому, что почти все авторы бережно обращались с лучшими достижениями предшественников и современников.
Timurmalik and Khujand's Defense in Western European Oriental Studies
Key words: Timurmalik, history of Khujand, history of the Mongolian period of Khujand; history of Khorezmshahs, Western European Oriental Studies.
The given article dwells on the achievements of Western European historiography concerned with Timurmalik and the Khujand defense (1219-1220). Western European historical science about Timurmalik has already become a subject of special consideration of Russian historians who found out who and what wrote on the relevant topic in general terms. However, logically stressed accents insufficiently clarified methodological approaches at times make it difficult to understand the historical and historiographic process, upon the whole. The author of the article makes an endeavor to concretize the ideas aimed at the achievements of the West European historians-scholars who lived in the XIX-th and the beginning of the XIX-th centuries in Oriental studies.
The author attempts to show that in the Western European Oriental Science referring to the XIX-th and the beginning of the XXI-th centuries certain progresses were achieved in reference to the study of the conquest of Khujand by the Mongols. One of the distinguishing features of the West European Orientalism is its polemic nature.
Another peculiarity of Western European Oriental science lies in the fact that it is a conscientious diligence of Orientalists dealing with the existing sources and works which are targeted at the theme in question. It can be stated that such a diligent attitude of Western European scientists led to the fact that almost all the authors carefully treated the best achievements of their predecessors and contemporaries.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Бойматов Луцмон Дадобоевич, номзади илмуои таърих, устоди Донишгоуи Норрчёпинг (Шветсия), E-mail: LukmanL43@mail.ru
Сведения об авторе:
Бойматов Лукман Дадабаевич, кандидат исторических наук, преподаватель Норрчёпингского университета (Швеция), E-mail: LukmanL43@mail.ru
Information about the author:
Boymatov Lukman Dadabaevich, candidate of historical sciences (Ph.D), lecturer at Norrkoping's University (Sweden), E-mail: LukmanL43@mail.ru
