CC BY
7
5.5(23.00.00) ПОЛИТОЛОГИЯ 5.5 СИЁСАТШИНОСЙ 5.5 POLITICS
5.5.2 (23.00.02)ПОЛИТИЧЕСКИЕ ИНСТИТУТЫ, ПРОЦЕССЫ,
ТЕХНОЛОГИИ 5.5.2 НЩОДВД РАВАНДХ,О ВА ТЕХНОЛОГИЯМИ СИЁСЙ 5.5.2 POLITICAL INSTITUTES, PROCESSES, TECHNOLOGIES
УДК 321
DOI 10.24412/2411-1945-2023-1-102-109 БАЪЗЕ ЦАНБАХрИ НАЗАРИЯВИИ МУНОСИБА ТХОИ МУТАДОБИЛАИ ДАВЛАТ ВА ЦОМЕАИ ШАХРВАНДИ
НЕКОТОРЫЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ ГОСУДАРСТВА И ГРАЖДАНСКОГО
ОБЩЕСТВА
SOME THEORETICAL ASPECTS OF INTERACTION OF THE STATE AND CIVIL SOCIETY
Акмалова Мунира Абдунабиевна, д.и.с., профессори кафедраи сиёсатшиносии ДДХБСТ; Хршимова Наргиса Абдуцабборовна, унвонцуи кафедраи сиёсатшиносии ДДХБСТ (Хуцанд, Тоцикистон)
Акмалова Мунира Абдунабиевна, доктор политических наук, профессор кафедры политологии ТГУПБП; Хашимова Наргиса Абдуджаббаровна, соискатель кафедры политологии ТГУПБП (Худжанд, Таджикистан)
Akmalova Munira Abdunabievna, Doctor of Political Sciences, Professor of Politics Department, TSULBP; Khoshimova Nargisa Abdujabborovna,
claimant for candidate degree of the department of political science under the TSULBP (Khujand, Tajikistan) E-MAIL: khoshimova.nargisa@bk.ru Муносибатуои байнщамдигарии давлат ва цомеаи шаурвандй мавриди тащици назариявй царор гирифта, зикр шудааст, ки масъалаи таъсири мутацобилаи давлат ва цомеаи шаурвандй доимо дар маркази тавааццууи олимон ва мутфаккирони давру замонуои гуногун царор дошт. Дар асоси тащили назарияуои мухталиф моделуо ва вижагщои уамкории давлат ва цомеаи шаурвандй муайян карда шудаанд. Исбот шудааст, ки низоми сиёсии демократй шарти зарурии уамкории мавзуни давлат ва цомеаи шаурвандй мебошад. Ташаккулёбии цомеаи шаурвандй дар Тоцикистон, рушди муносибати мутацобилаи давлат ва цомеаи шаурвандй дар кишвар дар солуои соуибистицлолй мавриди тащиц царор гирифта, уамкории давлат ва цомеаи шаурвандй шарти зарурии таъмини суботи ицтимоию сиёсй ва рушди устувори цомеа шинохта шудааст.
Калидвожа^о: давлат, цомеаи шаурвандй, низоми сиёсии демократй, уамкорй, назорат, ташкилотуои цамъиятй
Предметом теоретического исследования выступают взаимоотношения государства и гражданского общества. Отмечается, что проблема взаимодействия государства и гражданского общества всегда находилась под пристальным вниманием ученых и мыслителей разных времен. На основе анализа различных теорий определены модели и особенности взаимодействия государства и гражданского общества. Обосновано, что демократическая политическая система является необходимым условием гармоничного
сотрудничества государства и гражданского общества. Исследованы: становление гражданского общества в Таджикистане, развитие взаимоотношений государства и гражданского общества в годы независимости. Сотрудничество государства и гражданского общества признано важным условием для обеспечения социально-политической стабильности и устойчивого развития.
Ключевые слова: государство, гражданское общество, демократическая политическая
система, сотрудничество, контроль, общественные организации
The subject of theoretical research is the relationship between the state and civil society. It is noted that the problem of interaction between the state and civil society has always been under the close attention of scientists and thinkers of different times. Based on the analysis of various theories, the models andfeatures of interaction between the state and civil society are determined. It is noted that a democratic political system is a necessary condition for harmonious cooperation between the state and civil society. The formation of civil society in Tajikistan, the development of relations between the state and civil society in the country during the years of independence, cooperation between the state and civil society is recognized as an important condition for ensuring socio-political stability and sustainable development of society.
Key words: state, civil society, democratic political system, cooperation, control, public organizations
Масъалаи ташаккул ва рушди ниходхои чомеаи шахрвандй дар фазой пасошуравй яке аз масъалахои чолибтарин ин муаммои хамкории ниходхои чомеаи шахрвандй ва ма^омоти давлатй мебошад. Хдмкории чомеаи шахрвандй ва давлат хусусияти таьрихй дорад. Он ва^те ба миён омад, ки чомеа дар чустучуи шароити оптималй ва хифзи манфиатхои худ ба бунёди давлат шуруъ кард. Хдмбастагии давлат ва чомеаи шахрвандй яке аз масьалахри мухим ва мубрам ба хисоб рафта, тахди^ ва омузиши он ахаммияти илмй ва амалй дорад. Дар тули ташаккули афкори сиёсй мутафаккирон чомеаи шахрвандиро гохо бо давлат хаммаьно, гохо му^обили давлат, гохо мавчудияти давлатро барои чомеаи шахрвандй мухим ва гохо чомеаи шахрвандиро тахкурсии давлат хондаанд. Масъалаи муносибати дучонибаи ниходи давлатй ва чомеаи шахрвандй мавриди тад^и^и олимони чомеашиноси давру замонхои гуногун ^арор гирифтааст. Назарияпардозони шартномаи чамъиятй Г.Гротсий, Т. Гоббс, Ч,. Локк, Ж.Ж. Руссо ^айд менамоянд, ки чомеаи шахрвандй бар ивази холати табий ба вучуд меояд. Хрлати табииро холати тотамаддунй ва пайдоиши давлатро дар натичаи шартномаи чамъиятй хамчун холати тамаддунй маънидод менамоянд, ки дар асоси он чамъият ва хокимият муносибати мута^обиларо ба рох мемонад. Дар "холати табий" моликияти хусусй мавчуд набуда, умумияти амвол ба назар мерасид. Чунин холатро Т. Гоббс «чанги хама зидди хама» меномад. Дар навбати худ Ч. Локк холати табииро хамчун холати озодй ва баробарии инсонхо медонист. Назарияпардозони шартномаи чамьиятй бар он а^идаанд, ки пайдоиши моликияти хусусй, аз байн рафтани умумияти амволй ва поймол гаштани адолат одамонро водор менамояд, ки зимни шартнома давлатро таьсис диханд ва ^исме аз ху^у^хои хешро ба хокимияти олй вогузоранд. Дар натича одамон аз "холати табий" ба "чомеаи шахрвандй" мегузаранд. Давлат чун "иттиходи ба ву^уъ пайваста", яъне иттиходи "одамони озод" тавсиф мешавад. Махз дар ин давра мафхумхои "озодии шахсият", "моликияти шахсй", "ху^у^и шахрвандй" дар сиёсат арзи хастй менамояд.
Гоббс мавчудияти хокимияти сиёсиро чузъи зарурии чомеаи шахрвандй мешуморид [2, с. 114]. Ба а^идаи мутафаккир чомеаи шахрвандй ин чамъияти шахсони бомаданият мебошад, ки ба ^онуни давлат итоат менамоянд. Ч. Локк бошад, бар зидди дахолати давлат ба хаёти шахсии сохибкорон баромад намуда, баробари он аз давлат талаб менамояд, ки пеши рохи беитоатии хокимон ва эътирозхои хал^иро гирад. У чонибдори консепсияи
точзияи xoкимият бyдa, пapлaмент xaмчyн шoхaи мусга^или xoкимияти дaвлaтй xиcoбидa мешaвaд. Пapлaмент ^онущое ^бул мешмояд, ки ичрои oнxo нa тaнxo бapoи шaxpвaндoн, бглки бapoи xoкимият низ xaтмй мебошад. Пapлaмент бояд гз ч^оти ^онунй oзoдиxoи гуногуни бypжyaзй: cyхaн, вичдон, мaтбyoт, шуроъ Ba моликияти хусусиро мycтaxкaм шмояд. Фaъoлияти xoкимият бa вocитaи ^онун тaнзим мешaвaд. Хокимияти дaвлaтй xy^y^ ягон инсонро as моликият мaxpyм нaмyдaн нaдopaд. Моликият гyфтa, Локк xaмaи он моликияти инсон, m тaнxo моддй, бaлки xaёт, caлoмaтй, шapaф, номус, инчунин xy^y^^ Уро дap нaзap дopaд. Агap принсипи дap боло нoмбapшyдapo xoкимият вaйpoн нaмoяд, тобеон xy^y^ эътироз нaмyдaн, бap зидди xoкимият бapхocтaн, бекор нaмyдaни шapтнoмaи чомъиятиро бо XOкимияти мовчудо Ba бунёд нaмyдaни xoкимияти нaвpo дap acocи шapтнoмaи чомъиятй дopaнд. Чй задоре, ки xyкyкxoи инсон вacеъ бoшaд, xaмoн ^адор yxдaдopии y дap нaзди чомео зиёд мегapдaд. Мyтaфaккиp дaвлaтpo чун шaкли иттиxoди oдaмoн тaъpиф дoдa, xaмзaмoн кушиш мекyнaд, ки тaфoвyти онро оз дигap шaклxoи и^^оди инсонй мyaйян кyнaд. У, оз чумло, тоъкид мекyнaд, ки довлот оз оило, хочогщо Ba омсоли инxo бо xoкимияти сиёсй фор^ мекyнaд. Яъне, довлот дорои xoкимияти сиёсй ост. Мaxз xoкимияти сиёсй бо довлот бaxpи эчоди ^онущо, xифзи моликият, истифодои чopaxoи мочбурй, мудофши довлот имконият фapoxaм меорад. Бо гойр оз довлот xеч як шокли дигари иттиxoди одомон xoкимияти сиёсй дошто нaметaвoнaд [6, с. 265].
Дор охири осри XVIII во овволи осри XIX мугафоккирони оврупой во омрикой мaфxyми "чомеои шaxpвaндй"-po зидди мaфxyми "довлот" истифодо номудоонд. Ходими бapчacтaи олмонй Вилгелм Гумболдт бойни довлот во чомеои шaxpвaндй се хусусияти фapккyнaндapo муойян мешмояд. Якум, низоми мyaccиcaxoи миллй, чэмьиятй, ки оз "поён" оз торофи шaхcиятxo тошоккул меёбонд во низоми мо^омоти дaвлaтй; дувум, 'ху^у^и тобий во умумй" во xyrçy^, ки оз торофи довлот интишор мегардад; сеюм, "инсон" во "шaxpвaнд". В. Гумболдт чун дигар мугафокирон, бо мононди ЧЛокк во Ж.Ж. Руссо бо хулосое меояд, ки шокли идорои дaвлaтй бояд воситои ^онеъ номудони монфшт во толоботи инсон бошад [4, с. 14].
Чонибдори шзорияи либеролии чомеои шaxpвaндй Т. Пейн низ чомеои шaxpвaндиpo бо му^обили довлот мегузорад. У дор осори хеш "Ху^у^и инсон" ^ойд меномояд, ки довлот дорои "^уввои бодй" ост во он бояд оз чониби шaxpвaндoн мaxдyд во нозорот гардад [8, с. 422]. Бо о^идои чонибдорони нозорияи либеролй чомеои шaxpвaндй бо нозорот во тонзим ниёз шдорад. Зеро, ососи онро пpинcипxoи худидорокунй, худтонзимномой, мосъулияти шaxpвaндй во тошоббуси и^тисодии худи инсон тошкил мешмоянд.
Ф. Гегел бойни чомеои шaxpвaндй во довлот фор^ гузошто, зикр меномояд, ки фоъолияти довлот бaxpи xимoяи монфиоти умум ровош шудо, чомеои шaxpвaндй мaнфиaтxoи шохсиро xимoя мешмояд. Бо о^идои мутофоккир дор чомеои шaxpвaндй xap кос борои худош мо^сад, яъне дор чомео бaxpи омолигардии мaнфиaтxoи худ мекушад, дигарон борои у xеч ост. Лекин бе xaмбacтaгй бо дигарон у шметовонад бо товри комил бо мо^сад биросад [3, с. 135]. Хдмин тори^, мугафоккир чомеои шaxpвaндиpo coxaи ^онеъгардии мaнфиaтxoи шохсй номидоост, ки борои ^онеъ шмудони мaнфиaтxoи худ одомон accoтcиaтcияxo тошкил мекушнд. Мутофоккир зикр мешмояд, ки чомео он во^т шaxpвaндй мегардад, ки arap у тaxти шзороти довлот rçapop дошто бошад. Бойни довлот во чомеои шaxpвaндй бояд тофри^и о^илош мовчуд бошад. Асоси чомеои шaxpвaндиpo у дор мовчудияти моликияти хусусй медид. Куввои xapaкaтдиxaндaи ровонди тоърихиро но чомеои шaxpвaндй, болки довлот медонист. Мaxз довлот инсонро оз гyмpoxй эмин медород, одолотро тоъмин во монфтати умумро ^онеъ мегордонод. Чомеои шaxpвaндй во шохсони aлoxидa бо довлот тобеонд.
А^идои Гегелро дор борои тобеъ будони чомеои шaxpвaндй бо довлот Корл Моркс тон^ид шмудо, чомеои шaxpвaндиpo тaxкypcй (бозис)-и чомъияти инсонй, xaёт во
фаъолияти инсонро омили далкунандаи рушди таърихии инсоният номидааст [7, с. 329]. Тадцици минбаъдаи чомеаи шадрвандй, дамчун шакли махсус ва гайридавлатии чамъиятй дар Аврупо баъди нашри асари Алексис де Токвил (1805-1859) бо ном "Демократия дар Амрико" рушду такомул меёбад Ба ацидаи мутафаккир чомеаи шадрвандй назар ба давлат мутите мебошад, ки ба у интихоби озодро таъмин менамояд ва чунин чомеа дар доле ташаккул меёбад, ки низоми сиёсии давлат демократй бошад [8]. Ю. Хабермас чомеаи шадрвандиро сохтори чамъиятие мефадмад, ки байни шахс ва давлат царор мегирад ва дар чадорчубаи он робитаи мутацобилаи ондо амалй мегардад [13].
Назариядо ва муносибатдои мавчударо аз руи меъёри «муносибати давлат ва чомеаи шадрвандй» тавсиф намуда, онро метавон ба чор гуруд тацсим намуд. Гуруди якуми назариядо бартарии давлатро бар чомеаи шадрвандй эътироф намуда, чомеаи шадрвандиро дамчун ёвар дар далли муаммодои ичтимоию сиёсй муайян менамояд. Манфиатдои шахс дар маркази таваччуди дам давлат ва дам чомеаи шадрвандй царор дорад. Гуруди дуюми назариядо чомеаи шадрвандиро дар муносибатдои байни фард ва давлат дамчун миёнарав муайян намудааст, ки дар он чомеаи шадрвандй субъекти мустацил буда, ба манфиатдои хусусй асос ёфта, аз давлат фарц мекунад. Гуруди сеюми назариядо бархурди давлат ва чомеаи шадрвандиро авлавият медидад, ки дар он чомеаи шадрвандй манфиатдо ва дуцуцдои шахсро аз тачовузи давлат дифз менамояд. Нидоят гуруди чорум, чомеаи шадрвандиро дамчун нидоди фаромиллй ва чадонй хонда, онро субъекти сиёсати байналмилалй мегардонад.
Ч,омеаи шадрвандй зинаи муайяни инкишофи чомеа мебошад, ки дамчун долати тамаддунй фадмида шуда, ба долати табий муцобил гузошта мешавад. Цомеаи шадрвандй -мачмуи муносибатдо дар содадои ичтимой, ицтисодй, фардангй ва сиёсиро дарбар мегирад, ки дар доираи чомеаи демократй бе дахолати давлат ва берун аз тобеияти он ташаккул меёбанд. Хдрчанд чомеаи шадрвандй нисбат ба давлат субъекти мустацил бошад дам, дар доираи цонундои он фаъолияти хешро ба род мемонад. Бешубда чомеаи шадрвандй ва давлат ду падлуи як чисм мебошанд, ки аз таъсири мутацобилаи бархурди ондо ва назорати мутацобила ба суботи ичтимой, дигаргунидои прогрессивй, рушди устувори чомеа вобаста аст. Давлат унсури таркибии низоми муносибатдои чамъиятй шуда, вазифадои муайяни танзимкуниро ичро мекунад, чомеаи шадрвандиро пурра мекунад, рушди прогрессивии онро таъмин менамояд. Тачриба ба таври боварибахш исбот менамояд, ки тандо муносибатдои зичи диалектикй, муносибатдои мутаносиби давлат ва чомеаи шадрвандй, ки бо низоми муайяни меъёру цоидадо танзим мешаванд, имкон медиданд, ки ондо бомуваффацият амал кунанд, нацши аз чидати ичтимой мудимро дар низоми муносибатдои чамъиятй ичро намоянд.
Давлат ва нидоддои чомеаи шадрвандй дар алоцамандй царор доранд. Давлат мацоми дуцуции нидоддои чомеаи шадрвандиро мустадкам менамояд, дар навбати худ дизбдои сиёсй дамчун нидоди чомеаи шадрвандй дар раванди цонунгузорй фаъолона иштирок мекунанд. Инчунин, нидоддои чомеаи шадрвандй дар зинадои гуногуни докимияти давлатй ширкат варзида, манфиатдои худро димоя менамоянд. Барои инкишофи давлати демократй нидоддои чомеаи шадрвандй нацши мудим доранд. Мадз низоми сиёсии демократй барои инкишофи худидораи мадаллй, иштироки фаъоли шадрвандй, фаъолияти озодонаи дизбдои сиёсй ва ташкилотдои чамъиятй шароити мусоид фародам меорад. Яъне, чомеаи шадрвандй бо давлат дар робитаи мутацобила царор дорад.
Ба ацидаи А.П. Кочетков чомеаи шадрвандй - ин низоми институтдои чамъиятй мебошад, ки манфиатдо, талабот, арзишдои гуногуни аъзои чомеаро инъикос намуда, бо давлат, элитадои дукмрон фаъолона дамкорй менамояд ва дар чадорчубаи он инсон дуцуцдои худро амалй мекунад. Чунин таърифи чомеаи шадрвандй имконият медидад, ки
чомеаи шадрвандй тандо фазой ичтимоие, ки аз давлат мухтор ва алодида фадмида нашуда, балки баръакс бо он дар алоцамандй царор дорад. Зеро давлат ва чомеаи шадрвандй ду падлуи як организмро ташкил мекунанд [5, с. 29-51].
Тачрибаи чомеаи чадонй нишон медидад, ки дамкории зич ва мавзуни давлат ва чомеаи шадрвандй, ки бо низоми меъёрдои муайян танзим мегарданд, имконият медидад, ки фаъолияти самараноки ондо таъмин гарданд ва дар низоми муносибатдои чамъиятй нацши мудим бозанд. Дамкории мутацобила, дамодангй ва таносуби муносибатдои чомеаи шадрвандй ва давлат худ аз худ ташаккул намеёбад. Дар долати рушди гайрикофии чомеаи шадрвандй режимдои сиёсии авторитарй ва тоталитарй ташаккул меёбанд. Бюрократизм аз хизматгор ба хоча табдил меёбад, он дар навбати худ даками такдири тамоми шадрвандон мегардад. Режимдои сиёсии тоталитарй ва авторитарй фаъолияти чомеаи шадрвандиро маддуд менамоянд. Дамкории давлат ва чомеаи шадрвандй ва муносибати мутавозини ондо дар давлатдое, ки режими сиёсии демократй доранд, ба назар мерасад. Тачрибаи кишвардои муосири Fарб шадодат медидад, ки чомеаи шадрвандй асоси устувории давлат ва давлат омили фаъолият ва рушди босамари чомеаи шадрвандй мебошад. Шарти зарурии дамкорй ва муносибати мутавозини давлат ва чомеаи шадрвандй демократияи рушдёфта, зудури воцеии он дар тамоми содадои даёти чамъиятй, тобеъ будани чомеа ва докимият ба цонун, машруияти докимият ва фаъолияти он ба манфиати шадрвандон, фаъолияти босамар ва рушди бомароми тамоми сохтордои чомеаи шадрвандй мебошад. Дар долати мавчудияти чунин омилдо дамкории босамар ва мавзуни чомеаи шадрвандй ва давлат ба род монда шуда, ондо якдигарро пурра мекунанд, пайваста роду шаклдои самарабахши дамкориро чустучу мекунанд. Чунин вазъият тавассути дастгирии давлат ба ташаббусдои чомеаи шадрвандй, ки барои баланд бардоштани фаъолияти он нигаронида шудааст, ба даст меояд.
Дамкории мутацобилаи чомеаи шадрвандй ва давлат ба фаъолият ва рушди ондо таъсири судманд расонида, суботи ичтимоию сиёсии чомеа, пешрафти онро таъмин менамояд ва аз долатдои зерин вобастагй дорад:
Якум, чомеаи шадрвандй яке аз фишангдои мудим ва тавонотарин дар низоми тавозуни докимияти давлатй ва дукмронии мутлац мебошад. Барои ичрои ин рисолат, иштироки фаъолонаи унсурдои гуногуни чомеаи шадрвандй дар маъракадои интихоботй, раъйпурсй, цобилияти ондо дар ташаккули афкори чамъиятй, ташкили муцовимат ба татбици баъзе ислодоти давлатй, ки хилофи манфиатдои аксарияти шадрвандон мебошанд, истифода мешавад.
Дуюм, чомеаи шадрвандй ва нидоддои он ба дастгирии давлат ниёз дорад. Аз ин ру, новобаста аз давлат вучуд дошта, нидоддо ва иттидодиядои гуногуни чомеаи шадрвандй дар шаклдои гуногун бо давлат дамкорй мекунанд.
Сеюм, давлат ба дамкорй бо чомеаи шадрвандй манфиатдор мебошад, зеро чомеаи шадрвандй дамчун манбаи маруияти докимияти сиёсй баромад менамояд. Дамкорй бо унсурдои гуногуни чомеаи шадрвандй барои давлат дамчун манбаи зарурии иттилоот дар бораи вазъи чомеа, манфиатдои он, рудия, муносибат ба докимияти сиёсй ва гуруддои гуногуни шадрвандон мебошад. Илова бар ин, дар даврадои душвори таърихй (будрони ицтисодй, чангдо) чомеаи шадрвандй, чун цоида, ба цувваи тавонои дастгири давлат табдил меёбад.
Чорум, вижагидои чомеаи шадрвандй, мухторияти унсурдои сохтории он пешгуинашаванда будани амали ондоро истисно намекунад. Аз ин ру, талошдои давлат чидати назорат бар раванди фаъолият ва рушди чомеаи шадрвандй, ки дар шаклдои гуногун амалй мешаванд, мантицист. Интишори цонуну санаддои меъёрии дуцуцие, ки фаъолияти муассисадо, ташкилотдо ва иттидодиядои чамъиятиро танзим мекунанд, яке аз усулдои назорат ба дисоб меравад.
Дар мачмуъ, низоми сиёсии демократй дамкории зичи давлат ва чомеаи шадрвандиро дамчун асоси суботи сиёсиву ицтисодй таъмин менамояд. Вобаста ба шаклдои гуногун ва
мухталифи хамкории мутакобидаи давлат ва чомеаи шахрвандй моделхои мухталифро аз хамдигар фарк менамоянд. С.И. Шкирчак хамаи моделбандии таносуби давлат ва чомеаи шахрвандиро тахлил намуда, чунин моделхои хамкории мутакобилаи давлат ва чомеаи шахрвандиро муайян намудааст: этатистй (давлатмехварй), консенсуалй (ризоият), зиддиятнок, худидоракунй ва омехта. Дар модели этатистй бартарй дар ташкили хаёти чамъиятй ба низомхои иерархй дода шуда, накши алокахои уфукии ичтимой махдуд ва тахти назорати катай гирифта мешаванд. Мувофики модели консенсуалй хар ду тарзи ташкили хаёти ичтимой бо хам вучуд доранд, сохахои салохияти онхо муайян ва танзим карда мешаванд. Дар модели зиддиятнок хар ду низом - худташкилкунанда ва иерархй -якчоя вучуд доранд, аммо хадди акал яке аз онхо кушиш мекунад, ки доираи салохияти дигареро махдуд намояд. Модели худидоракунй комилан мухолифи модели этатистй аст, бартарй дар ташкили хаёти чамъиятй ба низомхои худидоракунй дода мешавад, накши муносибатхои амудии ичтимой махдуд ва танзим мешавад. Модели омехта ин омезиши ду модели зикргардида мебошад [12, с.179].
Ташаккули унсурхои чомеаи шахрвандй дар фахмиши муосири он дар Точикистон ба замони муосир рост меояд. Шуруъ аз охири солхои 70-ум дар худуди кишвар муносибатхо ва ниходхое пайдо гаштанд, ки хусусияти гайридавлатй дошта, манфиатхои одамонро тахти химояи хеш карор доданд. Аммо фаъолияти чунин ниходхо чандон фарогир набуд. Лозим ба ёдоварист, ки дар ташаккули чомеаи шахрвандй дар Точикистон раванди "бозсозй"-и горбачёвй накши назаррас бозид, зеро он маънои демократисозии чомеаи шуравиро дошт. Хусусан бекор намудани моддаи 6-уми Конститутсияи Иттиходи Шуравй ва заиф гардидани макоми рохбарикунандагии Хизби коммунистй, кабули Крнуни ИЧШС "Дар бораи иттиходияхои чамъиятй" ба пайдоиши як катор созмонхои чамъиятй ва хизбу харакатхои сиёсй дар кишвар оварда расонид, ки албатта фаъолияти онхо ба такдири ояндаи чомеа ва чигунагии низоми сиёсии чомеа бетаъсир набуд.
Дар ин замон дар низоми сиёсии кишвар тагйироти куллй ба вучуд омад. Бо зухури иттиходияхои чамъиятии мухталиф муносибатхои сиёсй дар кишвар мураккаб гардиданд. Дар баробари макомот ва сохторхои давлатй созмонхои ихтиёрии шахрвандон, клубхои сиёсй, яъне ниходхои гайридавлатй дар сахнаи сиёсй фаъол гардиданд, ки ба низоми сиёсй хосияти мураккабй мебахшиданд. Гузариш аз режими сиёсии тоталитарй ба демократй, аз иктисоди накшавй ба бозоргонй, хамгироии он ба муносибатхои иктисодии чахонй накши чомеа ва давлатро дар чомеаи точик ба куллй тагйир дод. Масъалаи таносуби давлат ва чомеаи шахрвандиро тахкик намуда, аксар мухаккикон зикр менамоянд, ки "Точикистон ба натори он давлатхое шомил аст, ки мардумаш аз чомеа дида бештар ба давлат майл доранд" [1, с.46].
М.У. Хидирова масъалаи хамкории хокимияти сиёсй бо чомеаи шахрвандиро тахкик намуда, чор мархилаи мухимро муайян намудааст. Мархилаи аввал нимаи дуюми солхои 80-ум ва нимаи якуми солхои 90-умро дар бар гирифта, дар ин давра аввалин ташаббусхои шахрвандй ташаккул ёфтанд, вазъи сиёсии кишвар муташаннич ва ноором гашта, ниходхои чомеаи шахрвандй, аз чумла ташкилотхои чамъиятй ва хизбхои сиёсй на максади хамкорй бо давлат, балки асосан максади гасб намудани хокимиятро доштанд, ки дар натича мохияти чомеаи шахрвандй коста гардид. Мархилаи дуюм солхои 1992-1997-ро дарбар гирифта, дар ин давра хамгироии чомеа, майли давлат ва чомеаи шахрвандй ба хамкорй эхсос мегардад. Мархилаи сеюм солхои 1997-2000-ро дарбар мегирад, ин давра бо баркарор гаштани муносибатхои нисбатан муътадил байни давлат ва бахши шахрвандй, бунёди заминахои меъёрии хукукй ва сиёсй фарк мекунад. Мархилаи чорум аз солхои 2000-ум то имрузро фаро мегирад, ки дар ин давра муносибати муътадил байни давлат ва чомеаи шахрвандй ба рох монда мешавад [11, с. 80-83].
Дар Чумхурии Точикистон муколамаи давлат ва бахши сеюм дар хошияи фаъолияти Шурои чамъиятии Чумхурии Точикистон сурат мегирад. Рохбарии ин шуро ба души
Президента Чумдурии Точикистон Эмомалй Радмон вогузошта шудааст. Тавре сарвари давлат зикр намудааст: "Род кушодан ба чомеаи шадрвандй яке аз воситадои мудимтарини раванди демократикунонй дар кишвар ба шумор рафта, барои дамкории нидоддои гайридукуматй бо давлат мусоидат менамояд ва чидати даллу фасли мудимтарин масъаладои ицтисодиву ичтимой имкон фародам меорад. Бо дамин мацсад мо Шурои чамъиятии Чумдурии Точикистонро таъсис додем, ки он дар даврони истицлолият ба яке аз нидоддои муассири дамгироии чомеаи шадрвандй мубаддал гардида, то дол дамчун мактаби бузурги тадлиливу машваратй хизмат мекунад"[9]. Дар айни замон 77 созмондои чамъиятй аъзои Шурои чамъиятии Чумдурии Точикистон мебошанд, ки ин шумора барои муколамаи доимии миёни сохтордои давлатй ва гайридавлатй басанда нест. Аз ин ру, Президенти Чумдурии Точикистон Эмомалй Радмон низ пешнидод намуд, ки ба узвияти Шурои чамъиятй доираи васеи нидоддои фаъоли чомеаи шадрвандй чалб карда шавад.
Храмин тариц, дар шароити Точикистон нидоддои чомеаи шадрвандй дар далли масъаладои мухталиф метавонанд бо мацомоти давлатй дар дамодангй фаъолият дошта бошанд. Хусусан мудиммияти чомеаи шадрвандй дар далли мушкилоти мухталифи чамъиятй ва дамкории он бо давлат дар сиёсати амалии Точикистон мавриди эътироф царор гирифтааст, ки албатта метавонад дар тадкими системаи сиёсии кишвар нацши мусбат гузорад. Ба андешаи мо рушди минбаъдаи Точикистон ва тадкими системаи сиёсии он аз дарачаи фаъолнокии оммаи васеи адолй дар бунёд ва рушди чомеаи шадрвандй, аз долати чалби сохтордои гуногуни чамъиятй барои далли муаммодои таъхирнопазири кишвар, аз дамкории созанда ва даркшудаи давлат ва чомеаи шадрвандй вобастагй дорад.
Дидгоддои назариявиро оид ба дамкории мутацобилаи давлат ва чомеаи шадрвандй тадлил намуда, ба хулосае омадем, ки дамкоридои судманди давлат ва чомеаи шадрвандй мадз дар низоми сиёсии демократй ба назар мерасад. Низоми сиёсии демократй барои рушди озодонаи нидоддои чомеаи шадрвандй шароити мусоид офарида, дар навбати худ чомеаи шадрвандй машруияти докимияти сиёсиро таъмин менамояд. Дар тачрибаи давлатдои чадон моделдои мухталифи дамкории давлат ва чомеаи шадрвандй ташаккул ёфтаанд, ки ба назари мо барои Точикистони мадз модели консенсуалй, ки дам давлат ва дам нидоддои чомеаи шадрвандй дар ташкили даёти ичтимой бо дам вучуд доранд, содадои салодияти ондо дар чадорчубаи цонун муайян ва танзим карда мешаванд, амри зарурй аст. Барои рушди устувори даёти ицтисодй, баланд бардоштани вазъи некуадволии адолй, далли масъаладои чамъиятй дамкории зич ва мавзуни давлат ва чомеаи шадрвандй, ки бо низоми меъёрдои муайян танзим мегарданд, мудим мебошанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Гиёев К. Этапы становления национального государства в Таджикистае /Проблемы укрепления национальной независимости Республики Таджикистан / К. Гиёев. -Душанбе, 2006. - С. 48. - Матн: бевосита.
2. Гоббс, Т. Левиафан. Соч. : в 2-х т. / Т. Гоббс. - Москва: Мысль, 1991. - 731 с. - Матн: бевосита.
3. Дзахова Л.Х., Бязрова Д.Б. Концепция гражданского общества в традициях западной научной мысли (политико-философский анализ) / Л.Х. Дзахова, Д.Б. Бязрова // Государственное и муниципальное управление // Учёные записки. - 2017. - № 4. - С. 135-138. - Матн: бевосита.
4. Зокиров, Г.Н. Цомеаи шадрвандй [Матн] /Г.Н. Зокиров. - Душанбе: Андеша, 2001. - 31с.
5. Кочетков А.П. Гражданское общество в фокусе политической науки (историографический обзор) / А.П. Кочетков // Вестник Московского университета. Серия 12. Политические науки, 2014. - № 1. - С. 29 - 51. - Матн: бевосита.
6. Локк, Д. О государственном правлении / Д. Локк. - Москва: Соцэкгиз, 1960, - 457 с. -Матн: бевосита.
7. Маркс К. Письмо П.В. Анненкову. 28 декабря 1846 г. /Маркс К., Энгельс Ф. Соч. - Т.27. 2-е издание. - Москва: Политиздат, 1962. - 402 с.
8. Пейн Т. Избранные сочинения. - Москва: Издательство АН СССР, 1959. - 422 с. -Матн: бевосита.
9. Суханронй дар мацлиси Шурои цамъиятии Чумхурии Тоцикистон аз 27.01.2017. URL:http://president.tj/node/14361/-Матн: электронй. (Санаи истифодабарй: 20.02.2020).
10. Токвиль, А. Демократия в Америке / А. Токвиль. Пер. с. франц. - Москва: Прогресс, 1992. - 554 с. - Матн: бевосита.
11. Хидирова, М.У. Цокимияти сиёсй (тацрибаи тащили ицтимоию сиёсй) / М.У. Хидирова. - Душанбе: Дониш, 2011. - 117 с. - Матн: бевосита.
12. Шкирчак С.И. К вопросу о моделях взаимодействия государственной власти и гражданского общества / С.И. Шкирчак //Научные ведомости. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. 2013 - № 22 (165). Выпуск 28. - С. 174-181. - Матн: бевосита.
13. Habermas J. Further Reflections on the Public Sphere / J. Habermas and the Public Sphereosted. - London, 1992. - 490 p.
REFERENCES:
1. Giyoev K. Steps of Formation of National State in Tajikistan / The Problems of Сonsolidation of National Independence of Tajikistan Republic / K. Giyoev. - Dushanbe, 2006. - PP.48. -Text: intransitive
2. Gobs T. Leviafan. Reproduction in 2 v. / T.Gobs. - Moscow: Mycl, 1991.-731pp. - Text: intransitive.
3. Dzahova L.Kh., Byazrova D.B. The Concept of Civil Society in the traditions of western scientific thoughts (politico-philosophical analysis) / L.Kh.Dzahova, D.B.Byazrova // State and Municipal Management. Scientific Bulletin. - 2017. - №4. - PP.135-138. - Text: intransitive
4. Zokirov G.N. Civil Society [Text] / G.N.Zokirov. - Dushanbe: Andesha, 2001. - 31pp.
5. Kochetkov A.P. Civil Society in the Focus of Political Sciences (Historico-graphical review) /A.P.Kochetkov //Bulletin of Moscow University. Series 12. Political Sciences, 2014.-№1. -PP. 29-51. - Text: intransitive
6. Lock D. About the State Management. /D.Lock. - Moscow: Sotsegiz, 1960.-457pp. - Text: intransitive
7. Marx K. The Letter to P.V.Anenkov. December 28, 1846. /Marx K., Engels F. Reproduction-V.27. the second edition.-M.: Polytizdat, 1962. - 402pp.
8. Pain T. Selected Reproduction. - Moscow: Publication USSR, 1959.-422pp.- Text: intransitive
9. Speech in Social Council of Tajikistan Republic from 27.01.2017. URL:http://president.tj/node/14361/ Text: electronical. (date of appeal: 20.02.2020)
10. Tokvil A. Democracy in America. / A.Tokvil. translated from French- Moscow: Progress, 1992. - 554pp. - Text: intransitive
11. Khidirova M.U. Political authority (the experiment of social -political analysis / M.U.Khidirova. - Dushanbe: Donish, 2011.- 117pp. - Text: intransitive
12. Shkirchak S.I. About the matter of Models of Interaction of state authority and civil society / S.I.Shkirchak//Scientific Bulletin. Series of History. Politology. Economy. Information. 2013 - №22 (165). Publish 28. - PP. 174-181. - Text: intransitive
13. Habermas J. Further Reflections on the Public Sphere / J. Habermas and the Public Sphereosted. - London, 1992. - 490 pp.
