CC BY
52
УДК 340 DOI
Кенцаев Шухратцон Юсуфович,
дотсенти кафедари назария ва таърихи давлат ва ууцуци ДДХБСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Кенджаев Шухратджон Юсуфович,
доцент кафедры теории и истории государства и права ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Kendjaev Shuhratjohn Yusufovich,
Associate Professor of the department of theory and history of state and law under TSULB;, Tajikistan, Khujand E-MAI:shukhrat-75 @ mail.ru
Калидвожахо: афкори сиёси ва ууцуци, мутафаккирони тоцик, давлат ва ууцуц, арзиши волои инсон ва ууцуц, цонун, адолат, идоракунии давлат
Афкори сиёсй-ууцуции мутафаккирони форсу тоцик роцеъ ба масоили арзиши олии инсон-ууцуц ва озодиуои у, адолат, хислату фазилатуои неки шахсони мансабдор мавриди таулил царор дода шудааст. Таълимоти сиёсию ууцуции мутафаккирони асруои XI-XV-и халци тоцик, ба мисли Абуали ибни Сино, Кайковус, Низомулмулк, Цомй мавриди таулил царор дода, ауамияти онуо дар ташаккул ва инкишофи ууцуц ва озодиуои инсон дар замони муосир мавриди барраси гардидааст. Таъкид мегардад, ки мутафаккирони асруои XI - XV тоцик як цатор гоя ва мафуумуои мууимро пешниуод намудаанд, ки цисмате аз он то дарацаи коркардуои консептуали расидаанд ва имруз низ мубрамияташонро нигоу доштаанд.
Ключевые слова: политико - правовое учение, таджикские мыслители, государство и право, высшая ценность, права человека, закон, справедливость, государственное правление
Освещено политико-правовое учение таджикских мыслителей о высших ценностях - правах и свободах человека, справедливости и необходимых качествах должностных лиц. Политико-правовое учение таджикских мыслителей XI-XV вв. проанализировано на примере произведений Абуали ибн Сина, Кайковуса, Низамальмулька, Абдурахмана Джами и освещена их роль в развитии прав и свобод человека в современном мире. Подчёркивается, что таджикские мыслители XI - XV веков представили ряд важнейших идей и тезисов, часть из которых доведена до уровня концептуальных разработок и до сегодняшнего дня не потеряла актуальности.
Keywords: political tenet in regard to law, Tajik thinkers, state and law, supreme value, human rights, law, justice, statal governance
In his article the author clucidates the political tenet in regard to law belonging to Tajik thinkers who
НАЗАРИ МУТАФАККИРОНИ ТО ЦИК БА ГОНИ ВОЛОИЯТИ ХУЦУЩ ИНСОН ВА АХАМИЯТИ МУОСИРИ ОН (АСРХОИ XI-XV)
ТАДЖИКСКИЕ МЫСЛИТЕЛИ XI-XV ВВ. ОБ ИДЕЕ О ПРЕРОГАТИВЕ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО ПРАВА И ЕЁ СОВРЕМЕННОЕ ЗНАЧЕНИЕ
TAJIK THINKERS OF THE XI-th -THE XV-th CENTURIES ON THE IDEA OF HUMAN RIGHTS SUPREMACY AND ITS IMPORTANCE FOR TODA Y
stood for the highest values-those of human rights and freedoms, justice and necessary qualities representatives of authorities ought to possess. The tenet in question pursued by the Tajik thinkers of the XI-th -the XV-th centuries is analysed being proceeded from the examples based on the works of such classics as Abuali ibn Sino, Kaikovus, Nizamalmulk, Abdurakhman Djami; their role in the development of human rights andfreedoms in today's world being highlighted.It is emphasized that the Tajik thinkers of the XI-th-the XV-th centuries presented a number of mostly important ideas and theses a part of which amounts to the level of conceptual elaborations having not lost their actualness up to nowadays.
Дар замони муосир афкори сиёсй- хукукии халки точик дар чодаи ноил гаштан ба хадафхои сиёсати фархангпарваронаи давлати сохибистиклоли Точикистон, аз чумла дар таргиби арзишхои миллй ва умумибашарй накши мухим касб менамояд. Таърихи афкори сиёсй - хукукй дар шароити кунунй ахамияти бештар дошта, омузиши он шахрвандонро бо раванди пешина ва муосири ташаккул ва инкишофи таълимот рочеъ ба давлат, сохт, шаклхои давлатдорй, сиёсат, конун, конунгузорй, конуният, озодй, адолат, хукук ва озодихои инсон ва шахрванд шинос мекунад. Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон дар Паёми хеш ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон соли 2008 иброз дошта буданд, ки «Асоси сиёсати фархангии давлати мо тавассути таргиби хамачонибаи таърихи ибратомузи халкамон, мероси гаронбахои фархангиву адабии миллати куханбунёдамон, арзишхои милливу умумибашарй, баланд бардоштани сатхи худшиносиву худогохй, ифтихорй миллй, эхсоси ватандустиву ватанпарастии хар як фарди чомеа, тахкими вахдати миллй ва дастовардхои истиклолияти Ватанамон мебошад» [3, 2].
Афкори сиёсй ва хукукии халки точик дар карнхои XI-XV таърихи бой дошта, аз чониби мутафаккирони мухталифи форсу точик баён шудаанд ва имруз хам мубрамии худро гум накарданд. Дарвокеъ, афкори сиёсй ва хукукии халки точик дар карнхои XI-XV таърихи донишхои назариявии мутафаккирон буда, аз ин ру, омузиши он барои шиносой бо таърихи фарханги маънавии башар ахамияти мухим дорад. Ба акидаи Шарофзода Р., Буризода И. ва дигар олимони ватанй, таърихи афкори сиёсй - хукукии асрхои XI-XV ин давраи вокеан таърихии мукаммал гаштани донишхои сиёсиву хукукии башар, гузаштан аз тасаввуроти одй ба донишхои боэътимоди илмй ва аз андешахои пароканда ба назарияи томи илмии мукамалгардида ба хисоб меравад [13, 76: 9, 154]. Бояд кайд кард, ки барои аник намудани самтхои минбаъдаи инкишофи чомеа ва давлат, аз он чумла амалй намудани андешаву назарияхои муосир донистани таърихи онхо зарур мебошад ва махз дар заминаи дарки таърихии андешаву назарияхои гузашта пешбинии дурнамои хаёти сиёсиву хукукй имконпазир мегардад. Бесабаб нест, ки мутафаккирони форсу точик дар карнхои XI-XV, аз он чумла Абуали ибни Сино, Насриддини Тусй, Мухаммад Fазолй, Низомулмулк, Унсурулмаолии Кайковус, Абдуррахмони Чомй ва дигарон назарияхои хешро пешбарй намудаанд [11, 24].
Дар шароити таквият ва густариши сохибистиклолии давлати Точикистон омузиши таърихи афкори сиёсй ва хукукии гузашта, аз чумла рушан намудани шароитхои таърихии ташаккулу инкишофи андешахо ва назарияхои давлати хукукбунёд, давлати миллй, тачзияи хокимияти давлатй ва гайра ахамияти мухими илмй ва фархангй дорад.
Масъалаи мазкур дар Паёми Пешвои миллат Эмомалй Рахмон соли 2010 ба Мачлиси Олй чунин тавсиф гардидааст: «Дар ин давраи такдирсоз ру овардан ба осори гузаштагони маъруфи халки точик ва тамаддуни оламшумули он дар таквияти ташаккули андеша ва худшиносии миллй, тахкими асосхои чомеаи мутамаддини шахрвандй ва заминаи маънавии давлати сохибистиклоли Точикистон воситаи созандае мебошад» [4].
Бoяд зи^ тамуд, ки нaзapияи cMëcMBy хукукии мyтaфaккиpoни acpxoM XI-XV 6a тaвpи бoëдy шoяд точик тaxлил нaшyдaacт. Дap ин мaкoлa aндешaвy нaзapияи cиëcии бaъзе мyтaфaккиpoни TO^^po 6o нaзapдoшти axaмиятнoкии ohxo дap зaмoни мyocиp мaвpиди oмyзиш rçapop дoдaем. Мaxз Пешвoи миллaт дap вoxypй 6o ax^ зиëи кишвap coли 2014 ^йд нaмyдaнд, ки шoиpy нaвиcaндaгoни мaъpyф Ba aлoкaмaндoни шеъpy шoиpй aз capocapи MoBapoyHHaxpy Тypкиcтoн, ^orçy Озapбoйчoн Ba Эpoнy Тypкия тaълифoтaшoнpo 6a мyтaфaккиpoни 6ap4acra бapoи тaxлил мефиpиcтoдaнд Ba aз caнчиши oнxo мегyзapoнидaнд, 6a cyxбaтaш мешитoфтaнд Ba aз oнxo ca6arç мегиpифтaнд. 3aB^M бaдей, дoнишy тaчpибa Ba xyнapy мaxopaти oнxo дap apзëбии ocopи aдaбй Ba мacъaлaxoи илму иpфoни гyзaштaвy мyocиp мaxaки бoэътимoдy paднoпaзиp 6a шyмop меpaфт. Аз ин 4oct, ки мyтaфaккиpoни фopcy TO^^po беxтapин xaкaми зaмoнaшoн медoниcтaнд [2, 3].
Дap иpтибoт 6a пешниxoди aфкopи хукукй дap «aropM фaйлacyфoн мyтaфaккиpoни бyзypги Шapк, чун Абyaбдyллoxи Рyдaкй, Абyлкocим Фиpдaвcй, Абyнacpи Фopoбй, Абyaлй и6н Синo, Сaъдии Шеpoзй Ba дигapoн rçapop дopaнд. Афкop Ba xyлocaxoи мyтaфaккиpoн 6a xaзинaи apзишxoи нoдиpи yмyмиинcoнй вopид гapдидa, зaминaxoи FOявии тaxaввyлoти минбaъдaи aфкopи cMëcMBy xy^rç™ фopcy TO^^po гyзoштa, бapoбapи ин axaмият Ba мyxиммияти xempo 6o гyзaшти caдcoлaxo гум нaкapдaaнд.
Яке aз мyгaфaккиpoни бyзypги тонику фopc Абyaлй и6ни Cmko мебoшaд, ки ти6ки гyфтaи
Нфисй 479 acap э^д кapдa бyдaacт. Дap acapam «Дoниmнoмa» Синo илми xикмaгpo 6a ду нaмyд - aмaлй Ba нaзapиявй чyдo кapдaacт. Дap нaвбaти xyд, Cmko илмxoи aмaлиpo 6a се нaмyд Чyдo мекyнaд: 1) млме, км тaдбиpи oми мapдyм, тo aндoзaе, км эшoнpo 6a4-y ниëз acт, 6ap низoм 6yBa4, 2) млми тaдбиpи xoHa, км дap oh тaнзими мyнocибaгxopo бaйни вoлмдaйнy фapзaндoн мaвpиди тaxлмл rçapop дoдaacт, 3) илми xyд, км дap oh тaнзими нaфcи xеш тaфcмp ëфтaacт [7, 53]. Мacъaлaи илммм тaдбмpи xoHa, км Cmho ибpoз нaмyдaacт, дap тaнзмми мyнocибaтxo бaйни вoлмдaйнy фapзaндoн дap зaмoни мyocмp низ мyбpaм 6a xmco6 paфтa, мaxз 6o тamaббycи Пешвoи мyaззaми миллaт мyxтapaм Эмoмaлй Pax^oH KoHyHM Ч,yмxypим To^MmcTOH <^ap 6opaM мacъyлмяти пaдapy мoдap дap тaълммy гapбмяи фapзaнд» кaбyл кapдa, oh 6a тaълммy тapбияи чмдцмм нacли HaBpac paBoHa гapдидacт [ 15].
Абyaлй и6ни Cmho мaкoми бaлaнди mhcohpo дap oлaми xacтй эътиpoф нaмyдa, дap acaparn «Тaдбиpи мaнзил» чунин менaвиcaд: «мaкoми oдaммpo дap миëни кoинoт aз биcëpе мaxлyкoтaш бapтapy бoлoтap нaмyдaacт» [7, 89].
Хднгоми 6aëHM ин Cmho тaъкмд менaмoяд, ки mhcoh, пеш aз xaмa, зебoтapин,
кoмилтapин Ba мyътaдилтapин xиcлaтxopo дopo мебoшaд. Дap ин xycyc Cmho чунин ибpoз медopaд: «Дap acapM ин имтиëзy бapтapй вyчyди 6arnap зебoтapин мaxлyк шyдa Ba тaбиaтaш кoмилтapин тaбoъ гaштa Ba тapкибaш мyътaдилтapин тapкиб гaштaacт». Вoбacтa 6a ин Cmho дap acapxoяш cифaтxoи вoлoи mhcoh, 6a миcли адл, oдoби xacaHa, axлoки кapимa, мaлaкoти фoзилapo пешбapй менaмoяд, ки ин cифaтxoи зoтии инcoнй acocM зин^ти oдaмиятpo тaшкил медиxaнд Ba aз ин py, яъне, 6MHo6ap дoштaни чунин xиcлaтxo, mhcoh зиндaгии apзaндa Ba беxтapинpo дopo мебoшaд. Дap ин чoдa Cmho чунин roxop менaмoяд: «Зиндaгии oдaмй 6a ca6a6M ин мaзoë беxтapин Ba пypнеъмaттapин зиндaгoнй шyдa Ba кушишу caъяш дap caxHaM зиндaгй 6ap ти6ки aклy бacиpaт, ки мoяи неpyмaндй Ba тaвoнoй acт, cypaт гиpифтa Ba 6o oдoби xacaHa, axлoки кapимa, мaлaкoти фoзилa, ки мучи6и чaмoлy зебoй Ba ac6o6M зе6у зиннaти oдaмй acт, мyвoфик гapдидaacт» [7, c 67].
Чй xеле ки aз aфкopи Абyaлй и6ни Cmho мaълyм мегapдaд, y мaкoми бaлaнди
HHeoHHpo 6aHHH gurap MaB^ygoTH onaM KaHg HaMyga, hhcohpo 3e6oTapHH Ba KOMunTapuH O^apugau Ta6uaT ap3ë6H MeHaMoag. EapTapHH hhcoh a3 MaB^ygoTH gurap 6uHo6ap ch^txoh arçnuBy axnoKHH y MyaHaH MemaBag. Ta^OByTH hhcoh a3 gurap MaB^ygoTH onaM gap oh 30xup MemaBag, kh hhcoh gopou a^n, ogo6 Ba axnoK 6yga, 3hmhh hh cu^aixoam 3e6oH, TaBOHOH Kac6 Kapga, 3HHgai0HHH nypHetMarrapHH 6a cap Me6apag [7, 78].
Mactanau MaBpugu raxnun Kapoprupu^ra maxogarn oh acr, kh Myra^aKKHpoHH to^hk aKHaHg KapH nem a3 Myra^aKKHpoHH ABpyno oug 6a ap3um, MaKOMH 6anaHgu hhcoh xap$ 3aga 6ygaaHg Ba TaHxo nac a3 ry3amTaHH naHg KapH gap gaBpau hhkhho6h 6yp^ya3HH ABpyno (acpxou XVII-XVIII) aHgemau xyKyu ^HipuH hhcoh gap po6uTa 6a MaKOMH 6anaHgaHgemaam gap xy^arxou aBpynoH-Эtnомнaн xyKyK Ba O3oguxou maxpBaHguu OapoHca, KoHcrHiyrcHaH OapoHca a3 conu 1791 3Krapo$ MemaBag. Oug 6a Mactanau ap3Hmu onH Ba Ka^onam xyKyK Ba 030gux0H hhcoh nemBOH Munnar, Эмомanн PaxMOH gap naëMH xem 6a Ma^nucu Onuu HyMxypuu To^hkhctoh conu 2021 nyHHH u6p03 HaMygaaHg: Ka6ynu capuBaKTHH KoHcrmyrcHaH KumBap Ba Myro6uK coxraHH oh 6a rana6oTH 3aMOH hh Ka^unu puoa Ba xuMoau xyKyK Ba O3oguxou hhcoh Ba maxpBaHg acr. Myro6HKH oh Hhcoh Ba xyKyKy 030gux0H y ap3umu onH 3Krapo$ myga, xanK ^yH 6aëHrapu coxu6HXTHëpH Ba capnamMaH aiOHau xoKHMHaTH gaBnam 3moh rapgug [1,c 4].
AKugaxoH Bonou A6yanH h6hh Chho gap mapoHTH HMpy3aH 3Krapo$H ap3umu onuu hhcoh gap xy^^arxoH 6aHHanMHnan0 Ba KOHcrmyrcHaxoH geMOKpam MaBpugu ucru^oga rapgugaaHg. Ea aKugau C.M. EyxopueBa, эxтнpом, puoa Ba xu$3H xyKyKH hhcoh Ba ratMHHH 6apo6apxyKyH a3 Metëpxou 6aHHanMHnan0 capnamMa rupu^ra, gap caHagxou MunnH hhbhkoc MerapgaHg [8, 86 ]. A.M.flHHopmoeB HH3 gypycr «aâg MeHaMoag, kh gap KoHCTmyrcHaH conu 1994-h HyMxypuu To^hkhctoh 6a Mactanau ap3umu onH gomraHH xyKyu hhcoh gHKKarH Maxcyc goga mygaacr [10, 139]. fl.C.PaxM0H xaëTpo aKe a3 ap3Hmxou acocuu xaëru hhcohh goHucraacT [12, 44]. Ea aHgemau P.ffl. CoTHBongueB, gap xaMa iym xonaT maxc 6apaHgau xyKyK Ba 030gux0CT [13, 195].
EaHHH Myra^aKKupoHH to^hk xaMpox 60 H6hh Chho MaBKeu MyxuMpo YHcypynMaonuu KaHKOByc gopo acT. A^Kopu cuëcH - xyKyKHH YHcypynMaonuu KaHKOByc gap naHgHOMau Mamxypam "Kp6ycH0Ma" H^oga rapgugaacT. AHgemaxou cuëcuBy xyKyKHH KaHKOByc oug 6a oh kh a^Kopu HeKH 0gaM0H 6e gaBnaT Ba TapTu6oT By^yg gomia HaMeiaBOHaHg, Ka6unua TaBa^yx 6yga, gap hh 3aMHHa paBo6uTH 6aHHH gaBnaT Ba hhcoh ^hx&th TapTu6oTH ycryBop gap ^OMea paBOHa MemaBag. flap a^Kopu xyg MyTa^aKKup Ta6a^axou ^aB0HMapg0H, aHëpoH, acKapoH, ^a^exoH, cy^uëH, gexKOHOH, TO^upoHpo ^ygo MeHaMoag. flap hh ^oga y Tapa^gopu aHgemau 6apo6apuu 0gaM0H Me6omag, 3epo kh gap 3aM0HH 3HHgaiHH y gap ^OMea Ho6apo6apuu TOH^axou ^aMtuaT 6a Ha3ap Mepacug. KaHKOByc gap TatnHMOTam po^et 6a xHcnarxou maxcoHH MaHca6gopu gaBnarâ xap^ 3aga, TatKHg MeHaMoag, kh xshtomh agou Ba3H^au HagHM maxc 6oag HaMygu xy6u 30xupH gomia, goHHmxoH MyKaMManpo gap hh30mh unMxou 3aM0Haam gomia 6omag. Ë maxce, kh ga6up TatHH MemaBag, 6oag HyTKH xy6, xaTH 3e6o, caHtarH 6anaHgu KHro6aT gomia 6omag Ba ^yMnaxopo cogaro ^axMO HaBHcag. flap "Kp6ycH0Ma" KaHKOByc aK 6axmu anoxugapo oug 6a Mactanau MaHca6u Ba3upH ^oh gogaacT. flap hh 6axm oug 6a maxcuaTH Ba3Hp nyHHH OMagaacT, kh xy6 6a pox MOHgaHH xaMau kopxoh xugMaTH, xaKiyH 6ygaH, hhiox gomiaHH homh HeKH pox6ap, agonarnemarH, bokh^ 6ygaH a3 xonu MapgyM, TaKCHMH ogunoHau MaHca6xo, goHHcraHH 3a6oHxo Ba raHpa aHgemaxou ^onu6u gHKKaT 6aëH ë^TaaHg [14, 134]. flap naëMH nemBOH MHnnar 6a napnyMOHH KHmBap a3 caHau 21.12.2021 OHg 6a Mactanau 0M0ga HaMygaHH MyTaxaccucoHH goHaHgau 3a6oHxo Ba 6anaHgHxTucoc nyHHH TatKHg Kapga myg: "flap gaBpoHH cox,H6HCTHKnonH mo 6yHëgu Maopu^H MunnH Ba Bopug rapgugaH 6a ^a30H raxcunoTH 6aHHanMHnanupo xaga^H MyxuMrapuH Ba caMTH a^3anuaTH0KH
сиёсати ичтимоии давлат ва Хукумати мамлакат карор додем. Зеро мо чунин мешуморем, ки бунёди миллат аз маориф огоз меёбад ва гамхорй нисбат ба маориф - сармоягузорй барои рушди неруи инсонй ва ояндаи ободи давлат ва Ватан мебошад. Бо вучуди он ки раванди тахсил дар муассисахои таълимй ба низоми муайян даромадааст, зарур аст, ки барои боз хам баланд бардоштани сатху сифати тахсилот, омода кардани кадрхои баландихтисос, омухтани забони давлатй, таъриху фарханги бостонии халки точик, боло бурдани завку рагбати хонандагон ба омузиши фанхои риёзй, дакик, табий, технологияхои иттилоотй ва аз худ кардани забонхои хоричй, махсусан забонхои русиву англисй, таваччухи аввалиндарача зохир карда шавад" [1, 5].
Яке аз масъалахое, ки дар "Крбуснома" амик баррасй гардидааст, ба халли бахсхои хукук дахл дорад. Муаллиф дар робита бо хукуки инсон тартиби халли бахсхои хукукй, фаъолияти козй, гузаронидани мурофиа ва кабули хукм, татбики чазо, бастани ахдномахоро бо асосхои илмй шарх медихад. У таъкид менамояд, ки козй бояд дониши баланд дошта, аз илмхои замонавй бахубй бохабар бошад [14, 153]. Масъалаи мазкурро Пешвои миллат дар Паёми соли 2021 мавриди баррасй карор дода, таъкид намуданд, ки макомоти судй бояд вазифахои хизматиашонро бо масъулияти баланди касбй ичро карда, баррасии саривактй, хамачониба, пурра ва холисонаи парвандахои судиро ба рох монда, карорхои конуниву асоснок кабул намоянд ва ба ин васила, хифзи хукуку озодихои инсону шахрванд, манфиатхои давлат ва ташкилоту муассисахоро таъмин созанд [1, 10].
Дар катори мутафаккирони форсу точик дар рушди акидахо оид ба хукуки инсон мавкеи Абдуррахмони Чомй бузург аст. Абдуррахмони Чомй-шоир ва донишвари бузург як катор андеша ва гояхои муътабареро дар бораи консепсияи хукукхои инсон пешниход намудааст, ки кобили мулохиза ва дорои ахамияти бузург мебошанд. Абдуррахмони Чомй дар иртибот ба пешниходи афкори хукукй дар радифи файласуфон ва мутафаккирони бузурги Шарк Абуабдуллохи Рудакй, Абулкосим Фирдавсй, Абунасри Форобй, Сино, Умари Хайём, Носири Хусрав, Саъдии Шерозй ва дигарон карор дорад. Афкор ва пешниходхои у ба хазинаи арзишхои нодири умумиинсонй ворид гардида, заминахои гоявии тахаввулоти минбаъдаи афкори сиёсиву хукукии асримиёнагии форсу точикро гузошта, баробари ин, ахамият ва мухиммияти хешро бо гузашти садсолахо мисли замони худи адиб гум накардаанд. Манбаъхои таърихй шаходат медиханд, ки Абдуррахмони Чомй на танхо дар байни ахли илму адаб ва шогирдону ихлосмандони осораш, балки дар назди хокимону волиён ва давлатдорони давру замонаш низ шухрат ва эътибору обруи зиёд дошт [11, 4].
Абдуррахмони Чомй, чун дигар гузаштагони хеш, бо идомаи суннатхои хоси баёни афкори хукукй дар адабиёти форсу точик ба масъалахои мухимми ахди худ, аз кабили ташкили окдлонаи хокимияти давлатй, химояи хукук ва озодихои инсон, таъмини волоияти хукук дар низоми давлатдорй, конуният, тартибот ва интизом, бехбудии чомеа, шукуфоии минбаъдаи он бетаваччух набудааст. Акдцахои сиёсиву хукукии барои таърих суннатии марбут ба хукук ва конун, конуният ва тартиботи хукукй, бавучудой, мафхум, шакл ва таъиноти ичтимоии давлат, хокимият ва давлат, идоракунии давлатй ва амсоли ин дар мехвари таваччухи Абдурахмони Чомй карор доштанд.
Дар раванди тадкикоти масоили мазкур Чомй як катор гоя ва афкори мухимро пешниход намудааст, ки кисмате аз онон то ба дарачаи коркардхои консептуалй расидаанд. Вай аз он чумла, имконпазир будани шакли дунявии идоракуниро дар шароити давлатдории асримиёнагии мусалмонй эътироф намудааст. Вобаста ба ин консепсияи шохи одил ва мутеи конун, хакшиносро кор карда баромадааст. Акл ва донишро то ба дарачаи аркони мухими давлатдорй боло бардошааст, ки дар асоси он гоя ва назарияи шохи ок;ил ба миён меояд. Хифзи мардум, хукук ва озодихои асосии як катор аз аъзои чомеаро Чомй хамчун вазифаи
aBBanuHgapa^au mox 3moh HaMygaacT. MoxuaTH h^thmohh gaBnaT Ba MaKOMH 6y3ypru pox6apu gaBnaipo hh Myra^aKKupu 6ap^aera 6a MaH^uam ^OMea, gaBnaT Ba xaMau HHCOHHaT MemyMopag.
^anny $acnu nyHHH Macoun Ba, gap Ma^Myt, ^atonHam gaBnarpo H,omh 6ugyHH xyKyK Ba K0HyHx0H ogunoHa HMK0HH0na3up MemyMopag. BaH Foau BonouaTH xyKyKpo nem poHga, rana6oTH puoau 6eraHa^^ycH KOHyHxopo 6a yHBOHH acocu ^atonuaTH gaBnarMaHgoH Ba ra6aKaxou Myxranu^H axonH KopKapg Ba 6appacH Kapgaacr. Myra^^aKHpH 6ap^acrau to^hk a3 KOHyHuar gap hh30mh gaBnargopH Ba rapruSoTH nyppa gap ^OMea xuMoar MeKyHag, kh 6a ohxo agn Ba agonaru cygH gap xaëTH ^aMtuaTH naHBaHg MerapaHg. A3 ^ohh6h A6gyppaxM0HH H,omh Ha3apuau «Bonouaru agonaTH cygH» nemHuxog rapgugaacr, kh Ma^Myu KOuga Ba raBCuaxopo oug 6a 6appacHH 0KHn0HaBy ogunoHau 6axcxou xyKyKH ratMHHH 6exarapHH 0gaM0H, xu$3H mapa^ Ba HOMycu ohxopo $apo Merupag [5, 21].
MaBn0H0 ^omh naHBacra ^0Hu6g0pu cynx Ba BaxgaT Me6omag, kh TaBaccyTH Hepyu MapgyMH caHëpa 6a By^yg Meoag. Y a3 cuëcaTH cynxgycTOHau gaBnaixo 6apou xaMKopH Ba Ta6ogynu Ta^pu6a nymTu6oHH MeHaMoag. X^aMa ryHa HH30ty xymyHaipo, 6a hcthchoh ^aHixoH Myxo$H3aTH 6apou xh$3h BaiaH Ba agonaT, ^aHixoe, kh 6apou 030g HaMygaHH MapgyM a3 rynoMHBy acopaT 6ypga MemaBaHg, MaxKyM MeKyHag.
HyHHH Foaxo Ba a^Kopu MyxHMH cuëcH-xyKyKHH A6gyppaxM0HH H,omh gap mapouru HMpy3a HH3 gopou axaMHaTH Matpu^arH Ba aManH Me6omaHg. ^apnaHg HHCOHHaT gap acpu 6ucry aKyM KagaM Me3aHag, xaMOHO Macounu Map6yT 6a HeKHBy 6agH Ba agny gog 6appacHHaMygau A6gypaxM0HH h,omh gap po6ura 6a ohhh gaBnargopH MyxHM Ba Ko6unu Mynoxu3a 6okh MeMOHaHg. ^axoHH Myocup, MyraaccH^OHa, gap aHgapyHH ^am- Ba MyHOKumaxou KaBMHBy MunnH gap HyKraxou MyxTanu^H Kypau 3aMHH Kapop gopag, kh xaiapu a$3ygaHH oh Topa^T 6a noHMonKyHH xyKyKH hhcoh Meopag. Ea aHgemau mo, Max3 gap nyHHH mapour axaMHaT Ba MyxuMMHaTH aHgemaxou H,omh, nyH ry3amiar0HH y, gap 6opau cynx, 3apypaTH xu$3 Ba nymra6oHH a3 oh, aHgemaepo nemHHxog MeKyHag, kh th6kh oh 6oag Foau 0mTHH0na3upH 60 Ta^0By3 Ba HHTHKogy MaxKyM HaMygaHH oh ap3umu Bono gomra, 6emTap gap ^OMea 6appacu Ba MaBpugu aHgemapoHHKapop rupag.
Bo6acra 6a hh aHgemaxou xyKyKH MeiaBOH «aâg HaMyg cynxe, kh gap 3aMHHau xoTHMau ^amu maxpBaHgHH 6apogapKymH gap To^hkhctoh 6a gacr OMag, gap 6apo6apu OMunxou gurap 60 mapo^aru Matpu^aTH Mepocuu HHëroHH mo (PygaKH, OupgaBcH, Hhsomh, H,omh, floHum Ba gurapori) HMK0Hna3Hp rapgug. Ohxo Foaxou TatMHHH cynx, pymgu xaMKopH Ba xaMgunuu xanKxo, 6a By^yg OBapgaHH mapour 6apou HH30M gap capocapu onaMpo ra6nHF MeKyHaHg. TaMOMH MapgyMH onaM gopou HHë3 6a nyHHH Mepocu FaHHH ^apxamH Me6omaHg. A3 hh py, 0My3umu э^оgнër'н ry3amrar0H, a3 ^yMna A6gyppaxM0HH H,omh gap mapouTH HMpy3a a3 axaMHaTH MyxuMMe 6apxypgop Me6omag. Hh aManKapg 6apou ra6nHFH Foaxou HHëroH gap 6opau xaM3HCTHH MapgyM, Ta6ogynu Mepocu ^apxaHrH Ba, a3 xaMa MyxuMMam, raHTaHau cynx gap capocapu ^axoH MycougaT MeKyHag. nac a3 coxH6HcrHKnonHH To^hkhctoh anoKaMaHgHH MapgyMH to^hk 60 ^OMeau ^axoHH Ba xaMKopuu 6aHHanMHnanHH oh 60 MaMonHKH Myxranu^H onaM raMoronxou HaB Kac6 HaMyga, 0My3umu Mepocu ap3umx0H MatHaBH Ba Mepocu ^apxaHrH TaBcea naâgo HaMyg [11, 199].
A6gyppaxM0HH h,omh gap acapu xyg "Can0M0H Ba A6con" gy poxy ycynu coxh6 mygaH 6a xoKHMHaT MepocH Ba hhthxo6hpo, MaBpugu raxnun Kapop goga, TatKug MeHaMoag, kh moxu hhthxo6 maBaHga 6oag xucnarxou xupagMaHguBy FaMxopH, agonamapBapH, xaK^yô 6ygaH, xoKHMuaTgopH 6a MaH^Ham MapgyM, xu^3H xaKKH MapgyM, xuMoau 0gaM0H, 6a MaHca6xou gaBnarfl ^an6 HaMygaHH maxcoHH noKBH^goH, xupagMaHg Ba FaMxopu MapgyM Ba FaHpapo gopo 6omag.
ffloxu HHiHxo6myga 60 nyHHH xucnar an6arra Ka^unu puoa Ba xh(J)3h xyKyKxou hhcoh xoxag myg. Ea a^Kopu A6gyppaxM0HH H^omh aKugaxou ry3amrar0H, a3 ^yMna Foaxou "MaguHau ^03una"-H Oopo6H,
Сино ва дигарон таъсир накарда наметавонистанд. Аз ин чост, ки дар асархои Абдуррахмони Чомй истилохи "мадина" ба хайси маскани одамони озод борхо вомехурад. Абдуррахмони Чомй низ ба мисли дигар мутафаккирони асрхои XI-XV инсонро бехтарин мавчудоти офаридаи чомеа пазируфта ишора ба заковати беинтихои инсонй мекунад. Махсус таъкид мешавад, ки арзиши инсон на дар "тиллову нукра" , балки дар "истеъдод ва хунари инсон" аст [5, 65]. Ба андешаи у, чомеаи солим, пеш аз хама, ба сифатхои хуби инсонй ниёзманд аст ва таъкид менамояд, ки хушбахтии инсон дар чомеа вобаста аз саломатй, амният, осудахолй, дусти вафодор ва субот мебошад.
Волоияти хукукхои инсон чун мукаддасоти чомеа аз тарафи Чомй тавассути дарк ва мубориза бо падидахои манфй низ кайд шудааст. Аз чумла, Абдуррахмони Чомй дар асари манзумаш "Юсуф ва Зулайхо" чунин кайд менамояд, ки чинояткор аслан шахсест, ки "фикри бад дорад" [6, 12]. Мутафаккир чонибдори муборизаи беамон мукобили чинояткорй ва татбики чазои боадолатона буда, аз чумла таъкид ба он мекунад, ки чазо чун талаби адолат бояд мутобики амали содиркарда, гунох, вазъи рухй ва синну соли чинояткор татбик шавад, бинобар он, у дар "Бахористон " менависад, ки "танхо инсони хирадманд козй буда метавонад" [ 5, 66].
Хамин тарик тадкики осори сиёсй-хукуккии мутафаккирони точику форс ахамияти мухими назарй ва амалй дорад. Афкори сиёсй - хукукии мутафаккирони асрхои XI-XV дар замони муосир ба якчанд забонхои халкхои дунё, ба мисли англисй, олмонй, фаронсавй, русй, туркй, узбекй, озарй, уйгурй, арабй ва гайра тарчума гардида, бахри тахкими хокимияти давлатй, химоя ва кафолати хукук ва озодихои инсон ва шахрванд чихати пешгирии чиноятхои фаромиллй ба мисли экстремизм ва терроризм дар микёси байналмилалй дастури амали ахли назар мебошад.
Пайнавишт:
1. Паёми Асосгузори сулуу вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенты Чумхурии Тоцикистон Эмомалй Раумон ба Мацлиси Олии Чумхурии Тоцикистон аз санаи 21.12.2021 [Манбаи электроны]. -Низоми дастрасй: http://www.prezident.tj/node/195 (санаимуроциат: 07.01.2022).
2. Суханронии Президенти Чумхурии Тоцикистон Эмомалй Рахмон дар вохурй бо зиёиёни кишвар аз 20.03.2014. ш. Душанбе [Манбаи электроны]. - Низоми дастрасй: http://www.prezident.tj/node/22643 (санаи муроциат: 17.01.2022).
3. Паёми Асосгузори сулуу вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Тоцикистон Эмомалй Раумон ба Мацлиси Олии Чумхурии Тоцикистон аз соли 2010 [Манбаи электроны]. - Низоми дастрасй: http://www.prezident.tj/node/195_ (санаи муроциат: 07.01.2022).
4. Паёми Асосгузори сулуу вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Тоцикистон Эмомалй Ращон ба Мацлиси Олии Чумхурии Тоцикистон аз 2008 [Манбаи электронй]. -Низоми дастрасй: http://www.prezident.tj/node/195_ (санаимуроциат: 07.01.2022).
5. Абдурраумон Чомй. Бахористон. - Душанбе:Ирфон,1986. - 564 с.
6. Абдурраумон Чомй. Юсуф ва Зулайхо. - Душанбе: Ирфон, 1986. - 564 с.
7. Ибуали ибни Сино. Осори мунтахаб.(Иборат аз 10 цилд) Чилди 1. Душанбе: Ирфон, 1980. - 477 с.
8. Бухориева С.М. Нацши стандартуои байналмилалй дар таъмини баробарууцуцй дар Тоцикистон//%аёти ууцуцй. - 2019. - №4 (28).-С.86-91.
9. Буризода Э.Б. Таърихи афкори сиёсй ууцуцй. - Душанбе: Эр-граф,2021. -346 с.
10. Диноршоев А.М. Конституционные основы регламентации и реализации прав и свобод человека и гражданина в Республике Таджикистан: дис... д-ра юрид. наук. - Москва, 2015. - 535 с.
11. Кенцаев Ш.Ю. Таълимоти Чомйроцеъ ба давлат ва ууцуц.-Хуцанд:Ношир, 2015. - 215 с.
12. Раумон Д.С. Хуцуци инсон дар шароити цауонишавй ва тацвиятёбии тафовутуои фаруангй тамаддунй: масъалауои назариявй, усули ва амалй-ууцуцй. Автореферати диссертатсия барои дарёсти дарацаи илмии доктори илмуои ууцуцшиносй. - Душанбе, 2019. - 64 с.
13. Сотиволдиев Р.Ш. Таърихи афкори сиёсй ва ууцуцй. - Душанбе: Эр - граф,2011. - 459 с.
14. Унсурулмаоолии Кайковус. Цобуснома. - Душанбе, 1990. - 342 с.
15. Цонуни Цумуурии Тоцикистон "Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд" [Манбаи электронй]. - Низоми дастрасй: http://www.prezident.tj/node/195 (санаи муроциат: 07.01.2022).
Reference Literature:
1. The Message of the Founder ofPeace and National Unity, Leader of the Nation, Tajikistan Republic President Emomali Rahmon to Majlisi Oli of Tajikistan Republic from 21.12.2021 [Electronic Resource]Regime of availability: http://www.prezident.tj/node/195 (Date of appeal: 07.01.2022)
2. The Speech of Tajikistan Republic President Emomali Rahmon at the Meeting with Intellectuals on 20.03.2014 in Dushanbe ( Electronic resource). - Regime of availability: http://www.prezident.tj/node/22643(Date of appeal: 17.01.2022)
3. The Message of the Founder of Peace and National Unity, Leader of the Nation, Tajikistan Republic President Emomali Rahmon to Majlisi Oli of Tajikistan Republic in 2010. (Electronic resource). - Regime of availability: http://www.prezident. tj/node/195(Date of appeal: 07.01.2022)
4. Ibidem. 2008
5. Djami, Abdurahmon. Bahoriston (The Country of Spring).-Dushanbe: Cognition, 1986.-564pp.
6. Djami, Abdurahmon. Yusuf and Zulaikho. - Dushanbe: Cognition, 1986.- 564pp.
7. Abuali ibn Sino (Avitsenna). Selected works. In 10 Volumes. V.1.- Dushanbe: Cognition, 1980.- 477pp.
8. Buhorieva S.M. The Role of International Standards in Insurance of Equal Human Rights in Tajikistan //Legal Life.-2019, №4 (28).-pp.86-91.
9. Burizoda E.B. The History of the Politico-Legal Thought.-Dushanbe: Er-Graph, 2021.-346pp.
10. Dinorshoyev A.M. Constitutional Grounds of Regulation and Realization of Human Rights and Freedoms for Man and Citizen in Tajikistan Republic. Doctoral dissertation in jurisprudence. - Moscow, 2015. - 535pp.
11. Kenjayev Sh.Yu. Djami's Tenet Concerning State and Law.-Khujand: Publisher, 2015.-215pp.
12. Rakhmon D.S. Human Rights under World Conditions of Consolidation of Divergencies in Civilizational Cultures: Theoretical Articles, Modes of Life and Functional Laws. Doctoral dissertation in jurisprudence.- Dushanbe, 2019.-64pp.
13. Sotivoldiyev R.Sh. Historical Ideas in Reference to Politics and Legality. Dushanbe: ErGraph, 2011.- 459pp.
14. Kaikovus, Unsurmaoli. Kobusnoma.-Dushanbe, 1990.-342pp.
15. Tajikistan Republic Law "In Reference to Parents' Responsibility for Tuition and Upbringing of Children" (Electronic resource).-Regime of availability: http://www.prezident.tj/node/195 (Date of appeal:07.01.2022
